დეკემბრის ერთ გრილ დღეს დევიდ სტალი კიბეზე დგას. კიბე ჭაობის კვიპაროსზე – ტაქსოდიუმზე მიუდგამს, რომლის სიგანეც სტალის სიმაღლის ტოლია. ის იწყებს ხის ბურღვას და დროში მოგზაურობას.

პირველი 2,5 სანტიმეტრი I მსოფლიო ომამდე მოვლენებში აბრუნებს. მეხუთე – აშშ-ის დაბადების პერიოდში. 12 სანტიმეტრში, არკანზასის უნივერსიტეტის დენდროქრონოლოგი სტალი კოლუმბის მოგზაურობას ხედავს. როდესაც ფანქრის სისქის ნიმუშის ამოღებას ამთავრებს, მან უკვე იცის, რომ ეს კვიპაროსი მაშინ აღმოცენდა, როდესაც პირველმა ჯვაროსნებმა იერუსალიმისკენ გაილაშქრეს ათასი წლის წინ. მაგრამ სტალი ყურადღებას ამახვილებს ქერქისპირა, ერთსანტიმეტრიან შრეზე, რომელიც, დაახლოებით, 1900-1935 წლებზე მიუთითებს.

ამ პერიოდის დასასრულისთვის აშშ-ში უძველესი ჭაობის კვიპაროსების დაახლოებით 90% გაჩეხილი ჰქონდათ, ამბობს სტალი. „ქვეყანაში თავდაპირველი ჭაობის 0,1%-ზე ნაკლებია დარჩენილი. სწორედ ამიტომაა ეს ადგილი განსაკუთრებული“.

ეს ადგილი არის ერთი მივიწყებული მიწა ჩრდილოეთი კაროლინის ბლეკ-რივერის გასწვრივ. აქ ჩვენთვის ცნობილი უძველესი ხეებია, რომლებიც კი კლდოვანი მთების აღმოსავლეთით უპოვიათ. უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, კვიპაროსი ჩვენთვის ცნობილი მეხუთე უძველესი სახეობაა, რომელიც სქესობრივად მრავლდება. ხე, რომელიც სტალმა გაბურღა, ჯერ მხოლოდ შუახნისაა. ერთი კვიპაროსი, რომელიც მან აქ 2017 წელს იპოვა, მინიმუმ ძვ. წ. 605 წლით თარიღდება, ანუ დაახლოებით იმ პერიოდით, როდესაც ჰომეროსმა „ოდისეა“ დაწერა. გამოდის, რომ ეს ხე დაახლოებით 2600 წელს ითვლის. სტალმა ახლომახლო კიდევ რამდენიმე მსგავსი ასაკის კვიპაროსი იპოვა. ჩრდილოეთ კაროლინისა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აშშ-ის ბინადარი სხვა კვიპაროსების ტანიდან აღებული ნიმუშები გვაძლევს ნიადაგის ტენიანობის ყველაზე ხანგრძლივ და ზუსტ ჩანაწერებს. ხის რგოლებში დეტალურად, წლიური სიზუსტითაა გაწერილი ათწლოვანი გვალვებიც და პლუვიალური, ანუ უხვნალექიანი, პერიოდებიც. აქ გვხვდება ის გვალვაც, რომელმაც შესაძლოა 1587 წელს შეიწირა ახალ სამყაროში ინგლისის პირველი დასახლება, როანოკის კოლონია და მეორე, უარესი გვალვაც XVI საუკუნეში.

„XX საუკუნე ვერ გამოსახავს იმ უკიდურესობებს, რომლებსაც ამ ხეებმა გაუძლეს“, – ამბობს სტალი, რომელიც ხეებს მთელ მსოფლიოში ბურღავს ნიმუშების ასაღებად. XVI საუკუნის მეგაგვალვა „მექსიკიდან კანადამდე, ატლანტის ოკეანიდან წყნარ ოკეანემდე გავრცელდა და თითქმის 40 წელი გაგრძელდა. თანამედროვე სამყაროს ასეთი რამ არ უნახავს“.

ეს უძველესი ხეები ჩვენს წარსულ კლიმატზე გვიქმნიან წარმოდგენას, სანაპიროსთან უფრო ახლოს აღმართული მათი ბიძაშვილები კი არანაკლებ მნიშვნელოვან გაკვეთილს გვიტარებენ მომავლის კლიმატზე. მიუხედავად იმისა, რომ ჭაობის კვიპაროსი ერთ-ერთი ყველაზე სიცოცხლისუნარიანი ხეა – და ურთულესი ბუნებრივი პირობების ატანაც შეუძლია – კვიპაროსები დღეს მასობრივად იღუპებიან დელავერიდან ტეხასამდე გადაჭიმული სანაპიროს გაყოლებაზე და თეთრ ჩონჩხებს ტოვებენ.

ეს მკვდარი ტყეები, ალბათ, ყველაზე თვალსაჩინოდ წარმოგვიჩენს იმ შეუჩერებელ მზარდ ტალღას, რომელსაც მლაშე წყალი შეაქვს ერთ დროს მტკნარი წყლის ეკოსისტემებში. მიუხედავად იმისა, რომ ჭაობის კვიპაროსი უფრო კარგად იტანს მარილს, ვიდრე იფანი, მუხა და წყალ-ჭაობის სხვა სახეობები, ისინი დიდხანს ვერ ცოცხლობენ, თუ წყალში მარილის შემცველობა შეადგენს 2 პრომილეზე (‰) მეტს. ატლანტის ოკეანეში მარილიანობა 35‰-ს აჭარბებს და ამ ოკეანის დონე ამერიკის აღმოსავლეთ ზღვისპირეთში უფრო სწრაფად მატულობს, ვიდრე დედამიწის ნებისმიერ სხვა ადგილას. ზღვის დონემ მახლობელ უილმინგტონში, ჩრდილოეთ კაროლინის უდიდეს პორტში, 1950 წლიდან დაახლოებით 30 სანტიმეტრით აიწია და ვარაუდობენ, რომ 2050 წლისთვის ის კიდევ 30 სანტიმეტრით მოიმატებს. ბლეკ-რივერის ხეებს ამჟამად მარილიანი წყალი არ ემუქრება, რადგან ეს მდინარე თანაბარი სიმაღლის მდორე ნაკადს ინარჩუნებს. მაგრამ ქვემოთ, დინების გაყოლებაზე, ლოუერ-კეიპ-ფეარის წყალშემკრებ აუზში ტყიანი წყალ-ჭაობის მინიმუმ 300 ჰექტარი მარილიან მარშად გადაიქცა. ჩრდილოეთ კაროლინის უნივერსიტეტის (უილმინგტონი) ახალი კვლევით, ეს პროცესი 1950-იან წლებში დაიწყო და მას შემდეგ წყალი უფრო და უფრო მლაშდება. როდესაც წლიური საშუალო მარილიანობა 2‰-ს აღწევს, ტყის მარშად გადაქცევა გარდაუვალი ხდება.

კეიპ-ფეარის მკვდარი ტყეები, რომელთა დანახვაც მახლობელი ხიდებიდან შეგიძლიათ, დიდი ტენდენციის პატარა მაგალითია. ვირჯინიისა და დიუკის უნივერსიტეტების მკვლევართა ახალი ნაშრომების მიხედვით, რომლებიც ეყრდნობა სატელიტურ გამოსახულებებზე დაკვირვებებს, აშშ-ის სამხრეთ და აღმოსავლეთ სანაპირომ 1996-2016 წლებში დაკარგა ტყიანი წყალ-ჭაობის 13 000 კვადრატულ კილომეტრზე, ანუ 8%-ზე მეტი. ყოველ წელს თითქმის 700 კვადრატული კილომეტრი ტერიტორია ქრება და ეს პროცესი სამჯერ უფრო სწრაფად მიმდინარეობს, ვიდრე მსოფლიოს მანგროს ტყეების დაკარგვა, რომელიც დიდი ხანია მიიჩნევა დედამიწაზე ერთ-ერთ ყველაზე დიდ საფრთხეში მყოფ ეკოსისტემად. მკვლევრებმა დაასკვნეს, რომ დაცვისა და აღდგენის მასშტაბური ღონისძიებების გარეშე ამ ტემპით საუკუნის ბოლოსკენ ტყიან სანაპირო წყალ-ჭაობებს მთლიანად დავკარგავთ.

120 წლის წინ ამ კვიპაროსის ჭაობები „ჩრდილოეთ ამერიკის ამაზონის ტყეს“ წარმოადგენდა, რომელიც კონტინენტის სამხრეთში დაახლოებით 16 მილიონ ჰექტარს ფარავდა. აქ ბინადრობდა საოცარი თეთრნისკარტა სამეფო კოდალა, ბახმანის მგალობელი ფრინველი და კაროლინის თუთიყუში, რომ აღარაფერი ვთქვათ უამრავ ზღვის სახეობაზე. მაგრამ ჭაობების დაცვის მოთხოვნა ყოველთვის არაპოპულარული იყო. მეტიც, ეს, ალბათ, ერთადერთი ეკოსისტემაა, რომელსაც ფედერალური მთავრობა მიზანმიმართულად ანადგურებდა.

1850 წლის ჭაობიანი მიწის აქტით (და სხვა მისთანანი) ფედერალურ საკუთრებაში არსებული წყალ-ჭაობიანი ტერიტორიები რამდენიმე სამხრეთის შტატს გადაეცა იმ პირობით, რომ მიწის გაყიდვით მიღებულ შემოსავალს ჭაობის დაშრობაში დახარჯავდნენ. 1851 წლის ზოგადი განწყობა დიდმა ორატორმა, დანიელ ვებსტერმა შეაჯამა: „მასში არაფერი ლამაზი ან გამოსადეგი არ იზრდება; აქ მოგზაური ადამიანი ჩაისუნთქავს მიაზმებს (შხამიან ანაორთქლებს) და მიაბიჯებს ყოვლად არაჯანსაღ და უსახურ გარემოში“.

როგორც კი მეტყევეებმა განავითარეს ტექნოლოგიები, რომელთა მეშვეობითაც ჭაობის სიღრმეებში შეძლეს შეღწევა, აქაურობას თახვებივით შეესივნენ. მრავალ ჰექტარზე გადაჭიმული პირველყოფილი კვიპაროსები ფიცრებად თუ ბანანის კალათებად გადააქციეს და ამ უძველესი ხეების მხოლოდ ყველაზე შორეული კუნჭულებიღა დატოვეს. კაროლინის თუთიყუში, თეთრნისკარტა სამეფო კოდალა და ბახმანის მგალობელი ფრინველიც გაქრნენ.

შემოდგომის გრილი, ნათელი დღეა. მიაზმები არსად ჩანს. National Geographic-ის მკვლევარი მაკ სტოუნი, სტალი და ადგილობრივი გიდი ჩარლზ რობინსი  კაიაკებს ბლეკ-რივერის ლაბირინთოვან არხებში უშვებენ. მათი მიზანია ორიათასწლოვანი ხეების ნახვა, რომლებიც სტალმა 2017 წელს აღმოაჩინა. ამასთან, მათ სურთ ტყის კიდევ სამი ბინადრის პოვნა და გაბურღვა, რომლებიც სტოუნმა საჰაერო დაკვირვებისას შენიშნა „სამი დის ჭაობის“ ტერიტორიაზე. ჭაობში სრული სიჩუმეა, რომელსაც მხოლოდ ნიჩბის მოსმა და მეხეური იხვის აფრენა არღვევს. რობინსი აქაურობას კარგად რომ არ იცნობდეს, აქ დაკარგვა თითქმის გარანტირებული იქნებოდა. რობინსი უილმინგტონში 1980-იანი წლებიდან ცხოვრობს და კეიპ-ფეარის მდინარის მკვდარი ტყეები აქამდეც უნახავს. აქაურობას საფრთხეში აგდებს ზღვის დონის მატება, ფსკერის გაღრმავება სანაოსნო არხების გასაყვანად და ხშირი ქარიშხალი.

• 
  გალერეის გახსნა
• 
  გალერეის გახსნა
• 
  გალერეის გახსნა
• 
  გალერეის გახსნა

მინაწერის გახსნა

გააზიარეთ ფოტო

• 
• 
• 
• 

მინაწერის გახსნა

„ხეები ძალიან დაზიანდა ბერთას და ფრანის დროს“, – ამბობს რობინსი. ის გულისხმობს ორ ქარიშხალს, რომლებმაც 1996 წელს პირდაპირ დაარტყეს კეიპ-ფეარის რეგიონს და დიდი წყალდიდობა და მილიარდობით დოლარის ზარალი გამოიწვიეს. „ბევრ ხეს გადაუტყდა კენწერო“. მისი თქმით, „სამი დის“ გარშემო წყალი მარილიანი არ არის, მაგრამ მას საფრთხეს უქმნის ბიოგენური ნივთიერებები, რომლებსაც ის ჭარბად იღებს ზემო დინებაზე მდებარე სამპსონისა და დუპლინის ოლქებიდან. იქ ქვეყანაში ღორის უდიდესი კონცენტრაციაა და ქათმისა თუ ინდაურის აურაცხელი ფერმაც გვხვდება. მილიონობით ღორის, ქათმისა და ინდაურის თითქმის მთელი ექსკრემენტი მინდვრებზე ვრცელდება.

ზრდასრულ ჭაობის კვიპაროსებს შესანიშნავად შეუძლიათ წყლის გაწმენდა – ზოგს ლუიზიანის მუნიციპალური ჩამდინარე წყლების გასაწმენდადაც კი იყენებენ. მაგრამ საკვები ნივთიერების ასეთი მაღალი კონცენტრაცია ხელსაყრელ პირობებს უქმნის ალიგატორის ბალახს, ეგზოტიკურ სახეობას, რომელიც კონკურენციას უწევს ახალგაზრდა კვიპაროსის ნერგებს.

სტოუნის სამიზნე ხეებისკენ მიმავალ კაიაკებს ბოლოს კვიპაროსის მუხლების წყება ბლოკავს. ზოგი სამ მეტრზე უფრო მაღალია, ამიტომ ჯგუფი კაიაკებს ტოვებს და ტალახში ტყლაშანით მიაბიჯებს სტოუნის რუკაზე დატანილი მიახლოებითი GPS ლოკაციისკენ. სტალის აზრით, ყველაზე ბებერი ხეების გადარჩენის ერთ-ერთი საიდუმლო ისაა, რომ ისინი დაკოჟრილია და, შესაბამისად, გამოუსადეგარია ხის მასალად გამოყენებისთვის. მათ მიერ ნაპოვნი ხეებიც არ არის გამონაკლისი. მათი დაღარული, შებერილი ძირი სამზარეულოს მაგიდისოდენა კორძებითაა დახუნძლული. პირველი ხის კენწერო გადახლეჩილი და გაქუცულია. ის რომელიმე ქარიშხალმა მოგლიჯა, შემდეგ კი ალაგ-ალაგ ამოიზარდა. მეორის ტანი 15 მეტრის სიმაღლეზე ორად იყოფა, შემდეგ კი ერთმანეთში იხვევა გიგანტური ფლამინგოებივით. მესამეს ფუღურო აქვს, რომელშიც ერთ დროს იმოდენა ბარიბალი ცხოვრობდა, რომ მიწიდან ორ მეტრ სიმაღლეზე ნაკვალევი დატოვა. სტალს ფუტურო ხის გულის ამოჭრა არ შეუძლია, მაგრამ ვარაუდობს, რომ ეს ხეც დანარჩენი ორი ხის ასაკის უნდა იყოს, ანუ მინიმუმ ათასი წლის.

„სწორედ ეს უნდა გვესმოდეს ძველ ხეებთან დაკავშირებით“, – ამბობს ჯული მური, აშშ-ის თევზისა და ველური ცხოველების სამსახურის ყოფილი ბიოლოგი. სწორედ მან მიასწავლა სტალს ბლეკ-რივერისკენ 1980-იან წლებში, როდესაც ის ჩრდილოეთ კაროლინის ბუნებრივი მემკვიდრეობის პროგრამაზე მუშაობდა. „ამდენი ხანი ვერ გადარჩებოდნენ, ამ ყველაფრის ატანა რომ არ შეეძლოთ. სახეობები, რომლებიც დიდი ხანია ჩვენ გვერდით არიან, ადაპტირდებიან“.

რაც უფრო ცხელი, მშრალი და ქარიშხლიანი გახდება დედამიწა, მით უფრო ფასეული იქნება ადამიანისთვის ხეების ასეთი ადაპტაციები. ერთი კვლევის მიხედვით, ახალგაზრდა კვიპაროსებსაც კი შეუძლიათ თვეობით გაუძლონ 10 მეტრი სიღრმის წყალდიდობას. ამ დროს მათი ტანი, მუხლები და ფესვის გარშემო მოგროვილი ჭაობიანი მიწა ღრუბელივით შეიწოვს წყალსა და ნახშირბადს. სტალმა აჩვენა, რომ მათ ათწლეულების განმავლობაში შეუძლიათ გვალვის გაძლება, სხვა მკვლევრებმა კი დაადგინეს, რომ კვიპაროსებს წვლილი შეაქვთ გრუნტის წყლის აღდგენაში და ზოგიერთ მომწამლავ ნივთიერებას ფილტრავენ კიდეც. მარილიანობის ამტანობა იმდენად მაღალი აქვთ, რომ ისინი აჩრდილი ტყის უკანასკნელი ხეები გახდნენ. მაგრამ ჭაობის კვიპაროსების უნიკალურობას ყველაზე უკეთ წარმოაჩენს მათი უნარი, გადაურჩნენ ჩვენი პლანეტის ყველაზე მძვინვარე ქარიშხლებს.

1989 წელს, ქარიშხალ ჰიუგოდან ორი კვირის შემდეგ, უილიამ კონერი გასაუბრებაზე მივიდა კლემსონის უნივერსიტეტის ბელ უ. ბარუხის სანაპირო ეკოლოგიისა და ტყის მეცნიერების ინსტიტუტში, ჯორჯტაუნში (სამხრეთი კაროლინა). მე-4 კატეგორიის ქარიშხალი სანაპიროს 225 კმ/სთ სიჩქარით მიაწყდა. მან 1,7 მილიონი ჰექტარი ტყე და 15 მილიონი კუბური მეტრი ხე-ტყის მასალა გაანადგურა – ეს საკმარისი იქნებოდა დაახლოებით 660 000 სახლის ასაშენებლად.

„როდესაც ფრენსის მარიონის ეროვნულ ტყეში მანქანით გავიარე, ყველა ფიჭვი მიწასთან იყო გასწორებული, – ამბობს კონერი, ახლა იმავე ინსტიტუტის ემერიტუს-პროფესორი, – ყველა კვიპაროსი კი ფეხზე იდგა. თავისი ფიცრისებრი ფესვებით, მუხლებით და ფესვთა გადახლართული სისტემით ისინი კარგად უძლებენ ქარს. ჩემი კარიერის განმავლობაში მხოლოდ ორი წაქცეული კვიპაროსი ვნახე და ორივე იზოლირებული იყო“.

ამის გამო ჭაობის კვიპაროსი განსაკუთრებით კარგია ბუნების აღდგენის პროექტებისთვის ისეთ ადგილებში, როგორიცაა ლუიზიანა. აქ ერთ დროს, ალბათ, კონტინენტზე კვიპაროსის ერთ-ერთი უდიდესი ტყე იყო. ქარიშხალმა კატრინამ ახალი ორლეანის 80%-ის დატბორვა სწორედ იმიტომ შეძლო, რომ ეს ქალაქი წინათ კვიპაროსებით დაფარული ჭაობების ადგილზე გააშენეს – ხეები გაჩეხეს, ჭაობები დააშრეს და, ბოლოს, მან ზღვის დონეზე არაერთი მეტრით ქვემოთ დაიწია. თუმცა დღეს ბუნების დამცველი ჯგუფები უწყვეტად რგავენ კვიპაროსებს დაკარგული ქარსაცავი ბარიერის აღსადგენად, სხვა სარგებელზე რომ აღარაფერი ვთქვათ. 2010 წლიდან ორგანიზაცია Pontchartrain Conservancy-მ დაახლოებით 92 000 ხე დარგო.

ბლეკ-რივერზე ჩრდილები იწელება, სტალი, რობინსი და სტოუნი კი ისევ „სამი დის“ კორომისკენ მიემართებიან. დაბანაკებას ამოზნექილ ქვიშიან კუნძულზე აპირებენ, სადაც ძველი კვიპაროსის ჩარდახი ვარსკვლავებსაც ფარავს. მას შემდეგ, რაც სტალმა 1980-იანი წლების შუა ხანებში რომაული პერიოდის პირველი ხეები შეამჩნია, Nature Conservancy-მ კორომის გარშემო მიწის ყიდვა დაიწყო. ეს ორგანიზაცია დღეს ბლეკ-რივერის გასწვრივ თითქმის 7000 ჰექტარს ფლობს, მათ შორის, ზონას ყველაზე ძველი ხეების ირგვლივ. სტალის აზრით, ეს საკმარისი არ არის.

„ხეები სანაპიროსთან ახლოს, ზღვის დონიდან ორ მეტრ სიმაღლეზეა განლაგებული, ამიტომ მათთვის წყლის დონის მატება საფრთხეს წარმოადგენს“, – ამბობს სტალი. „ზღვის დონემ ამ ნიშნულით რომ აიწიოს, ქალაქებს დავკარგავთ და ეს არ უნდა დავუშვათ. მაგრამ პირველყოფილი ტყის თუნდაც პატარა ნარჩენი შეიძლება იყოს ცენტრალური ზონა ეკოსისტემის აღდგენის დიდ გეგმაში. მინდა დავიცვათ ის, როგორც ეროვნული ნაკრძალი ან ძეგლი“. მას მაგალითად მოჰყავს სამხრეთ კაროლინის კონგარის ეროვნული პარკი.

დედამიწის ერთ-ერთი უძველესი ხე ჩვენგან 30 მეტრის მოშორებით აღმართულა ისეთი სიმტკიცით, როგორითაც უკანასკნელი 2600 წლის განმავლობაში უძალიანდება გამანადგურებელ მოვლენებს. მის გახლეჩილ კენწეროს ე.წ. აღდგომის გვიმრა ამშვენებს. ეს შესაფერისი აქსესუარია ამ უძველესი სახეობის წარმომადგენლისთვის, რომელსაც „მარადიულ ხედ“ მოიხსენიებენ. თუკი მას მოვუვლით და დავიცავთ, ის შეიძლება უფრო ცხელ და ქარიშხლიან სამყაროსთან შეგუებაში დაგვეხმაროს.

ჯოელ კ. ბერნი უმცროსი National Geographic-ისთვის რეგულარულად წერს. იგი გარემოს დაცვის საკითხებს აშუქებს და არაერთი ჯილდოს მფლობელია.