აჩრდილი ტყეში

სანტა-კრუზის ოლქი, კალიფორნია

ციცაბო კანიონის გაყოლებაზე, სადღაც კალიფორნიაში, მოჩვენება ლივლივებს?

ნელ-ნელა ხევისკენ ჩავდივართ და შემდეგ მომდევნო ფერდობზე ავდივართ. აისი თანდათან ეფინება ტყის წვერს, მაგრამ საფარის ქვეშ ჯერაც სუსხიანი ბინდია.

რამდენიმე მეტრის მოშორებით გამაოგნებლად თეთრი ხე ჩამოკიდებულა – არაამქვეყნიური აჩრდილი. ეს ალბინოსი კალიფორნიული სეკვოიაა. ბიოლოგიური საკვირველება – ორგანიზმი, რომელიც წესით არ უნდა არსებობდეს.

„ჩემი ვარაუდით, ეს ხე ასი ან მეტი წლისაა“, – ამბობს მაგისტრატურის სტუდენტი ზეინ მური, რომელიც სეკვოიის გენომს დეივისის კალიფორნიის უნივერსიტეტში სწავლობს. „ეს ამ ოლქში ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი ხეა“.

ეს ხე მარადმწვანის ნაცვლად მარადთეთრია.  მისი წიწვები კი – რბილი და ცვილიანი. Sequoia sempervirens, მარადმწვანე სეკვოია, ზოგადად, მზეს საკვებად გარდაქმნის და ასე ცოცხლობს. ჩვენს ალბინოსს უჯრედული მექანიზმის უმნიშვნელოვანესი ელემენტი – ქლოროფილი – აკლია, რომლითაც თავი უნდა გამოიკვებოს. სანაცვლოდ ის თავისი პიგმენტირებული მშობლის ფესვებიდან იპარავს შაქარსა და საკვებ ნივთიერებებს.

ალბინოსი ხე მსოფლიოში იშვიათია, თუმცა კალიფორნიული სეკვოიის ნისლიან არეალში, ჩვეულებრივად იზრდება. ის სამეცნიერო თავსატეხია – მუტირებული ხე, რომელიც როგორღაც ახერხებს გადარჩენას მაშინაც კი, როდესაც მშობელი ხეები სხვა, პიგმენტირებულ ამონაყარსაც კი იცილებენ. რამდენიმე ხე მაღალია, უმეტესობა კი – მოკლე და ბუჩქისმაგვარი. ზოგი მაღლა, მშობელ ხეშივე ხარობს. დაახლოებით 50 ნიმუში თეთრიცაა და მწვანეც – ამ ფანტასტიკურ ორგანიზმებს გენეტიკური ინსტრუქციების ორი ნაკრები აქვს. ერთ-ერთი ასეთი ხე იმდენად უყვარდათ, რომ როდესაც 2014 წელს სარკინიგზო გზის გასაყვანად მოჭრა დაუპირეს, ადგილობრივმა მოსახლეობამ კომპანიას ხის გადარგვა აიძულა.

ამ ხეებზე წერა 1800-იანი წლების შუაში დაიწყეს, როდესაც ახალმოსახლეებმა უცნაური კრემისებრი საფარი შეამჩნიეს. მას შემდეგ, რამდენიმე გამონაკლისის გარდა, ალბინოსების ადგილმდებარეობას მკაცრად იცავდნენ ე.წ. trophy-clipper-ებისგან (ხეზე მონადირეებისგან, რომლებიც იშვიათ ხეებს დეკორაციისთვის ან სტატუსისთვის ჭრიან) ან დეკორატორებისგან.

ალბინოსი, რომელსაც ჩვენ ვესტუმრეთ, 1970-იან წლებში დააფიქსირეს, ამბობს მური – დღეს ამ ხეების ერთ-ერთი ექსპერტი მსოფლიოში. ის და მისი კოლეგა ალბინოსი სეკვოიების რუკას ადგენენ – ცვლად გზამკვლევს ჩვენთვის ცნობილი იმ 630 ალბინოსის შესახებ, რომლებიც სამხრეთ ორეგონსა და ცენტრალურ კალიფორნიას შორის იზრდება. ზოგიერთი ხე ენთუზიასტების მიერაა კულტივირებული. დაახლოებით 100 ასეთ ხეს მური შემთხვევით წააწყდა, თუმცა უმეტესად ისტორიული ცნობების ან ადგილობრივთა მინიშნებების კვალდაკვალ დაიარება.

მოგვიანებით თავის ნაპოვნ პირველ ალბინოსს მაჩვენებს. ხე ჰენრი კოუელის სეკვოიის საშტატო პარკში იზრდება, სადაც კარგად გაკვალულ წრიულ ბილიკზე სტუმრებს ძველი სეკვოიების საოცარი, დიდებული ტყით ტკბობა შეუძლიათ.

ეს ცადაზიდული ხეები ლანდშაფტზე ბატონობენ და ტყეს თითქმის პირველყოფილ იერს სძენენ. ამის საპირისპიროდ, მურის პირველი ალბინოსი დაახლოებით ადამიანის სიმაღლისაა. ყავისფერი და თეთრი ტოტებით დამშვენებული ხე პარკის რკინიგზის ლიანდაგებთან, პატარა მოუნიშნავ კორომში შეყუჟულა. მურმა ნიმუში 2011 წელს იპოვა.

ალბინოსი სეკვოია თავიდან ბოლომდე იდუმალებითაა მოცული. როგორ შეუძლიათ გადარჩნენ, როგორია მათი ფიზიოლოგია, ანატომია, როგორ მუტირებენ და იღებენ ძვალივით თეთრ ფერს. სამეცნიერო ლიტერატურაც იშვიათია. ბოლო დროს მეცნიერებმა ალბინოსის მუტაციების ძიებაც დაიწყეს, მაგრამ სეკვოიის გენომს ვერ გაუმკლავდნენ – 11 ქრომოსომის 6 წყვილზე განაწილებულ 26,5 მილიარდი ფუძეთა წყვილის კოლოსალურ, თანმიმდევრულ ნაკრებს (რომ შევადაროთ, ადამიანებს 3 მილიარდი ფუძეთა წყვილი და ქრომოსომათა 23 წყვილი აქვთ).

მკვლევრებმა ის კი ნამდვილად იციან, რომ ფოტოსინთეზის მექანიზმის არქონის გარდა, ალბინოსი ხეები ვერც ფოთლების მცირე რღვეულებიდან წყლის დანაკარგს აკონტროლებენ. სიცხეში წყალს უფრო სწრაფად კარგავენ. ალბინოსებს, ასევე, უფრო სუსტი მერქანი აქვთ, ვიდრე პიგმენტირებულებს. ალბათ იმიტომ, რომ უჭირთ, შექმნან პოლიმერი ლიგნინი, რომელიც უმნიშვნელოვანესია უჯრედის კედლების მშენებლობისთვის. „რთულია ამ მრავალწლიან მცენარეებთან მუშაობა“, – ამბობს ეკოფიზიოლოგი სანტა-კრუზის კალიფორნიის უნივერსიტეტიდან, ჯარმილა პიტერმანი, რომელიც წყლის დანაკარგს იკვლევდა. „ისიც მაოცებს, რომ ასე მრავლად არიან სანტა-კრუზში“, – ამბობს იგი.

კალიფორნიის ტყეში ადამიანები უფრო წარმავალნი არიან. პარკში საგანგებოდ გამოფენილი კუნძი იმ ხის იყო, რომელმაც კალიფორნიაში ქრისტეს შობამდე ორი საუკუნით ადრე გაიხარა.

2016 წელს მურმა აღმოაჩინა, რომ ზოგ ალბინოსს უფრო მაღალი შემცველობით აქვს კადმიუმი, ნიკელი და სპილენძი, ვიდრე მწვანე მშობელს – 11-ჯერ უფრო მეტი, ვიდრე მცენარის დასაზიანებლადაა საჭირო. ფიქრობდა, იქნებ ალბინოსები ამ მძიმე მეტალებს აკავებდნენ და მშობელს რამე სარგებელს აძლევდნენო. მკვლევრები ვარაუდებენ, რომ ასეთი სარგებლის გარეშე მშობელი მცენარეები, ალბათ, საკვების მიწოდებას შეუწყვეტდნენ ალბინოსებს. ჯერჯერობით მეცნიერები ვერ შეთანხმდნენ იმაზე, თუ რა ხდება. რაც არ უნდა გასაკვირი იყოს, დღეს პრინსტონის უნივერსიტეტის მკვლევრები ხის მეტაბოლურ გზაზე ნახშირბადისა და წყალბადის ატომების შესწავლისას სწორედ ალბინოს სეკვოიას იყენებენ ძველი გარემო პირობების რეკონსტრუქციისთვის. 

ალბინოს სეკვოიას ხშირად უწოდებენ ეფემერულს, მაგრამ კალიფორნიის ტყეში ადამიანები უფრო წარმავალნი არიან. ჰენრი კოუელის პარკში საგანგებოდ გამოფენილი კუნძი იმ ხეს ეკუთვნოდა, რომელმაც კალიფორნიაში ქრისტეს შობამდე ორი საუკუნით ადრე გაიხარა. პარკის უძველესი ხე უკვე ათასწლეულზე მეტია მზის სხივებს ისრუტავს.

წესით სუსტი ალბინოსებიც კი ჩვენზე დიდხანს ცოცხლობენ. მური მაჩვენებს პარკის ლიანდაგებთან მყოფ ხეს, რომელიც 1877 წლის ფოტოზეც აღუბეჭდავთ – მკრთალად მოელვარე ბუჩქს, რომელიც უზრუნველად ხარობს მრუდე მეტალის გვერდით. როგორც მურმა მითხრა, რამდენიმე კილომეტრში ვეებერთელა ალბინოსიც დგას, რომელიც პირველად 1912 წელს აღწერეს.

„1970-იან წლებში ბოლომდე მოჭრეს, მაგრამ თავიდან იზრდება, – ამბობს მური, – საოცარი ალბინოსი თუ გაინტერესებს, ეგაა. 68 კვადრატულ მეტრს ფარავს, საშუალოდ ოთხნახევარი ან ექვსი მეტრის სიმაღლისაა, უზარმაზარი თეთრი მონსტრი. ნამდვილად განსაკუთრებულია“.

რა თქმა უნდა, სანახავად წავედით. ვითომც არაფერი, ორ სახლს შორის ხარობს. რძისფერი ტოტები ყველა მიმართულებით იჭრება. ხე 50 წელიწადში თავიდან ამოვიდა. პიტერმანის თქმით, თითოეული საფრთხე, რომელიც სეკვოიებს ემუქრება, ალბინოსებისთვისაც საფრთხეს წარმოადგენს, რადგან „მათ ძალას მშობელი ხის ჯანმრთელობა განაპირობებს“. მაგრამ ამ ხის ხელახალი ამოსვლა იგივე ფენომენია, რაც ტყის ხანძრების დროს გვინახავს: თეთრი ყლორტები ხშირად ყველაზე სწრაფად იზრდებიან განადგურებულ ლანდშაფტზე.

მე ძველი სეკვოიების კორომის შუაგულში გავიზარდე. და მაინც, 25 წელი დამჭირდა, რომ ჩემი ბავშვობის ბილიკზე ალბინოსების ბუჩქოვანი დაჯგუფება შემემჩნია – მინივენის ზომის ქაფი თოვლივით ქათქათა წიწვებით. ეს ხე – უჩვეულოსა და არასავარაუდოს განსხეულება – დღემდე ხარობს. ზუსტად სად ხარობს, არ გავამხელ.

შტატგარეშე ავტორი ნადია დრეიკი ძირითადად კოსმოსურ ამბებზე და ჯეიმს ვების კოსმოსურ ტელესკოპზე გვიამბობს, ახლა კი იგი სიამოვნებით გადმოერთო ამ სტატიაზე. ფოტოგრაფი კენი ჰურტადო, კალიფორნიის სანაპირო კულტურის სტაჟიანი დოკუმენტალისტი, ახლა დასავლეთ ამერიკაში მოღვაწეობს.