ადამიანი მგლის ოჯახში | იასონ ბადრიძე

როგორ დაიწყო  თქვენი სამეცნიერო საქმიანობა?

განათლებით  ფიზიოლოგი ვარ. 1969 წლიდან 1974 წლამდე ფიზიოლოგიის ინსტიტუტში ვმუშაობდი. შევისწავლიდი ქცევის ფიზიოლოგიურ მექანიზმებს. იმ პერიოდში ეთოლოგია – ცხოველთა ქცევის ბიოლოგიური საფუძვლების შემსწავლელი მეცნიერება – აკრძალული იყო; როდესაც მივხვდი, რომ იმის ფიზიოლოგიას ვსწავლობდი, რაც არ მესმოდა, გადავწყვიტე, პირველ რიგში, ცხოველთა ქცევა შემესწავლა. საკვლევად მგელი ავირჩიე და მოგვიანებით ზოოლოგიის ინსტიტუტში გადავედი სამუშაოდ.

გადავწყვიტე ჯერ ველურ ბუნებაში მემუშავა მგლებთან და შემდეგ გაჩენილ კითხვებზე პასუხი ექსპერიმენტების საშუალებით გამეცა.  იმ დროს მტაცებლების დახოცვაზე პრემია იყო დაწესებული და ვიცოდი, რომ ბორჯომის ნაკრძალში მგლის რამდენიმე ოჯახი მაინც დამხვდებოდა. ოთხი თვე დამჭირდა, რომ მომეჩვია ერთი ოჯახი. მაშინებდნენ, შეგჭამენო, მაგრამ, როგორც ხედავთ, თქვენ წინაშე ვზივარ. 

რას მოიცავდა თქვენი ექსპერიმენტი? კონკრეტულად რის შესასწავლად წახვედით?

მე, პირველ რიგში, ქცევა მაინტერესებდა. ვიცოდი, ლეკვები რომ ამეყვანა და ექსპერიმენტები დამეწყო, ბევრ არასწორ ნაბიჯს გადავდგამდი. ამიტომ მანამდე უნდა მცოდნოდა, როგორ იქცევა მგელი ბუნებაში. მგლების აზროვნებამ აღმაფრთოვანა. აღმოჩნდა, რომ ზრდასრული მგელი, აზროვნების თვალსაზრისით, 2-2,5 წლის ბავშვის განვითარების დონეზეა. ბავშვთა სახლშიც ვმუშაობდი, სადაც ჩვილებიც ჰყავდათ. მათ ქცევასაც შევისწავლიდი. ორი წლის ასაკის ბავშვებს შეუძლიათ წარმოსახვა, გეგმის შემუშავება და მიზანმიმართული ქცევა. ასე რომ, აზროვნების მხრივ, მგლები საკმაოდ მაღალ დონეზე დგანან.

ორი წლის განმავლობაში 1500 საათი უშუალო დაკვირვებაში გავატარე მგლებთან. ყველგან დავყვებოდი, ვნახე, როგორ ნადირობენ, როგორ ზრდიან ლეკვებს, რა ურთიერთობებია ოჯახებს შორის. ზოგადად, მათ ოჯახს წარმოადგენს დომინანტი წყვილი, ხვადი და ძუ, ასევე მათი 1 და 2 წლის შვილები. ურთიერთობა ამ ოჯახში წარმოუდგენლად შთამბეჭდავია. ძუს და ხვადის შემყურე მიხვდები, რომ სიყვარული ადამიანის მოგონილი არ არის. ოჯახში ყველას აქვს თავისი ფუნქცია და აკეთებს იმას, რაც სხვაზე უკეთესად შეუძლია. ერთი მდევარია, მეორე – მებრძოლი, მესამემ იცის ჩასაფრება, ხოლო რომელიც კარგად დარბის, იმას მსხვერპლი მიჰყავს ჩასაფრებული მგლებისკენ. 

უკანასკნელი ათწლეულების განმავლობაში დადგინდა ისიც, რომ სოციალურ სისტემაში მდედრი და მამრი სამუდამოდ წყვილდება. ადრე ეგონათ, რომ მგლის ოჯახში ყველა მდედრი მრავლდება. აღმოჩნდა, რომ მრავლდება მხოლოდ ერთი და იმდენად ძლიერი სოციალური წნეხია დაბალი რანგის ინდივიდებზე, რომ მათ რეპროდუქციული ფიზიოლოგია სრულიად ეცვლებათ – გამრავლების ციკლიც კი არ ეწყებათ.

კვლევის პერიოდში ბორჯომის ნაკრძალში მგლებთან ერთად ცხოვრების დროს ხიფათს არ გადაჰყრიხართ?

ერთხელ სანადიროდ გავყევი მგლებს, 11 საათის განმავლობაში დავდიოდით და უკანა გზაზე, შემთხვევით, დათვს გადავეყარე, რომელიც უცებ ჩემ წინ ყალყზე დადგა. ამ დროს მგლები მისცვივდნენ, დაკბინეს და გადამარჩინეს. არადა, მგელი ძალიან ერიდება დათვს. არ ვიცი, რამდენად მიმიღეს თავიანთ ოჯახში, მაგრამ  მათთვის გამოსადეგი ვიყავი… სანადიროდ დავყვებოდი, მათთან ერთად ვისვენებდი და ურთიერთობაც აეწყო. მათ სოციალურ სისტემაში მიზანმიმართულად არ შევედი, რადგან ასეთ შემთხვევაში რაღაც რანგი უნდა მიმეღო. ხანდახან, როდესაც ვიჯექი, ახალგაზრდა მგელი ზურგზე ფერდით მეხახუნებოდა, რაც იმის მანიშნებელია, რომ ჩემ მიმართ საკმაოდ კარგი დამოკიდებულება ჰქონდა. 

ველურ მგლებთან ცხოვრების განმავლობაში შევისწავლე მათი  ქცევის დამახასიათებელი ნიშნები, გამოვიკვლიე როგორ ყალიბდება ქცევა. შემდეგ მონადირეებისგან ვყიდულობდი ახალშობილ ლეკვებს და ვზრდიდი თბილისში, ჩემს ბინაში. იმისათვის, რომ მუშაობის საშუალება მქონოდა და ექსპერიმენტების ჩატარება შემძლებოდა, დომინანტი მე უნდა ვყოფილიყავი. მგელთან პრობლემა მაშინ იწყება, როდესაც მას სურვილი უჩნდება, რანგით შენზე მაღლა იყოს. დომინანტობის ამ მცდელობის გამო ოთხჯერ სერიოზული კონფლიქტი  მომივიდა მათთან. ზოგადად, მგელმა თავდასხმისას სახეში იცის წვდომა. როდესაც ჰაერშია, საკმარისი დრო გაქვს გასამკლავებლად, თუ არ შეგეშინდა. ერთ-ერთი მეთოდია, ყელში ისე წაავლო ხელები, რომ გონება დაკარგოს. ველურ ბუნებაში მგელთან არასოდეს მქონია მსგავსი პრობლემა იმიტომ, რომ მე არ შევდიოდი მათ სოციალურ სისტემაში.

„ისტორიაში არ არსებობს შემთხვევა, რომ მგელს მოესპო თავისი პოტენციური მსხვერპლის სახეობა მთლიანად. პირიქით, ის აბალანსებს მათ რიცხვს“.

ხომ არ ფიქრობთ, რომ თქვენთან დამეგობრების შემდეგ მგლები ადამიანებს უფრო მეტად ენდობოდნენ, რაც მომავალში საფრთხეს შეუქმნიდა მათ?

პრობლემა უმეტესად ტყვეობაში გაზრდილი მგლის ველურ ბუნებაში რეინტროდუქციაა, რადგან ის ადამიანს ეჩვევა, მის დანახვაზე ცდილობს მიუახლოვდეს და, ცხადია, ამ დროს შუბლში ტყვია ხვდება. ორი კატეგორიის მგელი არსებობს: ის, რომელიც ტყეში ცხოვრობს და ადამიანთან არანაირი ურთიერთობა არ აქვს და ის, რომელიც შინაური ცხოველების ხარჯზე არსებობს. ესეც ადამიანის ბრალია. როდესაც დომინანტებს ხოცავენ, ახალგაზრდა მგლებმა ნადირობა ჯერ არ იციან. რადგან მთელი ცხოვრება თაგვებს ვერ შეჭამენ, იძულებულები ხდებიან, სოფლებში გავიდნენ. ცხვარი უფრო ადვილი მოსაპოვებელია, ვიდრე ირემი. თუ უფროსი მგელი არსებობს და ახალგაზრდებს ნადირობას ასწავლის, მათ 2 წლის ასაკისთვის უკვე შეუძლიათ მსხვილ ცხოველზე ნადირობა.

რა არის თქვენი ყველაზე დიდი აღმოჩენა სამეცნიერო თვალსაზრისით?

აქამდე არავინ იცოდა მგლის ქცევის ონტოგენეზი, როგორ ზრდიან მშობლები ლეკვებს, რა ინსტინქტები აქვთ. ასევე, შეუსწავლელი იყო აზროვნებაც, გარდა მოძრაობის მიმართულების ექსტრაპოლაციისა. შევისწავლე აზროვნების უფრო რთული ფორმები, მაგალითად, საკუთარი მოქმედების შედეგის პროგნოზირების უნარი. ეს იმას ნიშნავს, რომ მგელმა უნდა დასახოს მოქმედების გეგმა, წარმოიდგინოს მისი შედეგი და შესაბამისად იმოქმედოს. ასევე, მგელს შეუძლია იმის გარჩევა, რომ 6 ნაკლებია 7-ზე, 4 მეტია 2-ზე და ა.შ. – შვიდის ფარგლებში. მყავდა მგელი, რომელიც მხოლოდ ჩემ მიერ მიწოდებულ ხორცზე იყო გაზრდილი და წარმოდგენა არ ჰქონდა, რომ მის წინ მდგარი ცხვარი მისთვის პოტენციური საკვებია. ეს იმის მაჩვენებელია, რომ მგელმა მტაცებლობაც უნდა ისწავლოს. მე რომ ხორცი არ მიმეცა, შიმშილით მოკვდებოდა, მაგრამ  ცხვარზე არ ინადირებდა. ველურ ბუნებაში მგელს ინსტინქტურ დონეზე 20 დღის ასაკიდან აქვს დადებითი რეაქცია სისხლზე და ხორცზე; 25 დღისას უჩნდება დადევნების ინსტინქტი: თუ ობიექტი შორდება, აუცილებლად გაეკიდება. თაგვს დაედევნება, დაიჭერს, მაგრამ თუ ტყავი არ დაუზიანდა, ითამაშებს, მობეზრდება და – მორჩა. საოცრებაა, როგორ ასწავლიან მშობლები მტაცებლობას. თავიდან ხორცს ამოუნთხევენ კუჭიდან, ნახევრად მონელებულს, რომელსაც ხორცის გემო აღარ აქვს. ყველაზე მთავარი ის ლორწოა, რომელშიც გახვეულია ხორცი. ლორწო შეიცავს პეფსინს და კუჭ-ნაწლავის ფლორას, ამიტომ პირველი უმი ხორცის ჭამამდე მომნელებელი სისტემა უკვე უყალიბდებათ. დაობლებული 1 წლის მგელი, რომელსაც ეს გამოცდილება არ აქვს მშობლისგან, ტყიდან გამოდის ცხვრის მოსაპოვებლად. მხოლოდ ის მგლები გამოდიან ტყიდან, რომელთა მშობლებიც დახოცეს.

ბრაკონიერობის კუთხით რა პრობლემებია დღეს?

ჩვენი ქვეყანა ხომ ბრაკონიერების ქვეყანაა. ნადირობის კულტურა საერთოდ  დაიკარგა. სადაც რას მოასწრებენ, იქ ხოცავენ. წარმოიდგინეთ, 1991 წელს ლაგოდეხის ნაკრძალში 1500-მდე ირემი აღირიცხებოდა, 1994 წელს კი 80 ირემი დატოვეს. მოსპეს ყველაფერი, რისი მოსპობაც შეიძლებოდა და მგელს აბრალებენ. იმ პერიოდში ლაგოდეხში დიდ ჭოკზე ფეხებით დაკიდებული  ირმები დაჰქონდათ.

ზოგი რეინჯერი იჭერს ბრაკონიერს და მის იარაღს პოლიციაში აბარებს, შემდეგ ისევ იმავე იარაღით იჭერს. ასეთი ვითარებაა. მე არ მაქვს მხედველობაში აბსოლუტურად ყველა მონადირე; არიან იშვიათი გამონაკლისები, მაგრამ ბრაკონიერებს რა ვუყოთ? ასე თუ განვითარდა მოვლენები, უახლოესი 15-20 წლის განმავლობაში ირემი გაქრება. ძალიან შემცირებულია ჯიხვის რიცხვიც.

„როდესაც დომინანტ მგლებს ხოცავენ და ახალგაზრდებმა ნადირობა ჯერ არ იციან, ისინი იძულებულნი არიან ტყიდან სოფლებში გავიდნენ, რადგან ცხვარი უფრო ადვილი მოსაპოვებელია, ვიდრე ირემი“.

მგელი საქართველოში ტოტემი იყო, დღეს კი სძულთ, იმიტომ რომ საერთოდ არ აქვთ წარმოდგენა, რა ცხოველია. გაუგიათ, რომ მგელი ირემს ჭამს, რომლის შეჭმაც თვითონ ამ „ორფეხა მგლებს“ უნდათ. არ არსებობს ისტორიაში შემთხვევა, რომ მგელს მოესპო თავისი პოტენციური მსხვერპლის სახეობა მთლიანად. პირიქით, ის აბალანსებს მათ რიცხვს. როდესაც ირმის მყვირალობა იწყება, დომინანტი ხარირემი მრავლდება. ეს ხარირემი მრავალი წლის განმავლობაში ინარჩუნებს თავის პოზიციას, დროთა განმავლობაში მისი ნუკრიც იზრდება და გამრავლებას იწყებს. საბოლოო ჯამში, შეიძლება ნათესაური შეჯვარება მოხდეს, რადგან მრავალი წლის განმავლობაში ერთი და იგივე ხარირემია დომინანტი. აღნიშნულ პრობლემას არაჩვეულებრივად აგვარებს მგელი, როდესაც მყვირალობის შემდეგ სწორედ ამ დასუსტებულ, მწარმოებელ ხარირემს მოიპოვებს. შესაბამისად, უკვე ახალგაზრდა ირმები ერთვებიან გამრავლებაში, ამიტომ სისხლი სულ ახლდება და ნათესაური შეჯვარება გამორიცხულია.

რამ განაპირობა ასეთი დამოკიდებულება ცხოველების მიმართ და რაში ხედავთ გამოსავალს? 

ძველად სვანეთში ოჯახებს 3-4 ჯიხვზე მეტის მოპოვება ეკრძალებოდათ. ვინმეს მეტი რომ მოეკლა, ვინ მისცემდა მომავალ წელს ნადირობის უფლებას?! აღრიცხვას აწარმოებდნენ, რათა ლიმიტი დაეშვათ. საბჭოთა პერიოდში მოიშალა ეს წესი. თუ ასევე გაგრძელდა, მალე აღარ დარჩება სახეობები.

ერთხელ, რიკოთზე, სოფელში კაცი შეგვხვდა და გვითხრა, ამ ტერიტორიაზე ბოლო მაჩვი მე მოვკალიო. ვკითხე, თუ იცოდი ბოლო იყო, რატომ ესროლე-მეთქი. მე თუ არა, სხვა მოკლავდაო. აი, ასეთი განწყობა არის საქართველოში. მაგალითად, ამერიკაში შეიძლება ირემმა ყვავილები შეუჭამოს სახლის პატრონს, შეჭამოს და – წავიდეს. საქართველოში ასეთ შემთხვევაში მეზობლები დახოცავდნენ ერთმანეთს, ვინ ესვრის ირემს პირველი.

ჩემმა კოლეგებმა და მე რა არ გავაკეთეთ, რომ შექმნილიყო სამონადირეო მეურნეობები, სადაც, იმედი გვქონდა, შველი, ირემი, ჯიხვი გამრავლდებოდა. შემდეგ შესაძლებელი იქნებოდა მათი ბუნებაში გაშვება და მათზე ნადირობა. მივაღწიეთ სამონადირეო მეურნეობების შექმნას, მაგრამ არსად არ არის არც ირემი, არც შველი, არც ჯიხვი – მხოლოდ ფრინველები, იმიტომ რომ მათი გამრავლება მარტივია და  შემოსავლიანი.

შესაძლებელია ბრაკონიერობის კონტროლი და სიტუაციის გამოსწორება. უბრალოდ ის, ვინც უნდა აკრძალოს, თვითონ ბრაკონიერობს.

ბავშვებთან არის საჭირო მუშაობა და ბიომრავალფეროვნებაზე საუბარი – თუ ბავშვების გაზრდამდე რომელიმე სახეობა გადარჩა საერთოდ.

საქართველოში ყველაზე მეტად რომელ ცხოველს ემუქრება გადაშენების საფრთხე?

ჩლიქოსნებიდან ყველაზე პრობლემური, როგორც ჩანს, ირემია. დასავლეთ საქართველოში საერთოდ არ გვხვდება. აღმოსავლეთ საქართველოში, ლაგოდეხის და ბორჯომის პოპულაცია რომ შევკრიბოთ,  შეიძლება 250-300 ირემი იყოს, მეტი – არა. შველი ყოველთვის ცოტა მეტი რაოდენობით იყო ირემზე. არჩვი ძალიან მოწყვლადია, პირველ რიგში, ისევ ნადირობის გამო. ბორჯომის ნაკრძალში არჩვი საერთოდ გაქრა, რადგან ჩაკეტილი პოპულაცია იყო და ნათესაური შეჯვარება ხდებოდა. დიდი კავკასიონიდან მიგრაცია აღარ ხერხდება. რიკოთი ხომ გადაჭედილია სოფლებით, ამიტომ არჩვებს სამიგრაციო დერეფანი მოესპოთ. შეიძლებოდა მათი დაჭერა დიდ კავკასიონზე და სამხრეთში გადაყვანა…

უნივერსიტეტში თუ არიან ველური ბუნების შესწავლით დაინტერესებული ახალგაზრდები? იქნებ ვინმე აპირებს თქვენი კვლევითი ხაზის გაგრძელებას?

დაინტერესებული ახალგაზრდები ნამდვილად არიან, მაგრამ ველურ ცხოველზე დისერტაციის გაკეთება გამორიცხულია სამ წელიწადში. ახალგაზრდებს ნაკლებად უნდათ წლობით მუშაობა. საქართველოს ველური ბუნება არაჩვეულებრივად საინტერესოა კვლევის თვალსაზრისით, მაგრამ სირთულე იმაში მდგომარეობს, რომ მკვლევარი ბუნებაშიც უნდა გავიდეს და მრავალი წლის განმავლობაში იმუშაოს.

რომელი იყო თქვენთვის ყველაზე გამორჩეული ექსპედიცია?

მას შემდეგ, რაც ბორჯომის ნაკრძალიდან დავბრუნდი, ძირითადად ლაგოდეხის ნაკრძალში დავდიოდი ექსპედიციებში. დიდი ქოჩალოს ქედზე ვშლიდით ხოლმე ბანაკს. ლაგოდეხის ნაკრძალი ძალიან გამორჩეულია სახეობათა მრავალფეროვნების თვალსაზრისით. დიდი ხნის წინ აქ ირანის პრინცი ჩამოვიდა ჯიხვზე სანადიროდ. საკუთარი ბრწყინვალე კარავი ჰქონდა. ადგილობრივი ეგერებისთვის დროებითი ქოხი ააშენეს – „პრინცის ბინას“ უწოდებდნენ. ჩვენც ზოგჯერ ავდიოდით. ქოხის დაქანებულ სახურავზე საძილე ტომარას ვამაგრებდით, რომ არ დავცურებულიყავით და თუ მთვარიანი ღამე იყო, მგლებს ვაკვირდებოდით. ერთ საღამოს ორცხობილას ვჭამდი და, როგორც ჩანს, ნამცეცები წვერში ჩამეყარა. დილას საძილე ტომარაში ვწევარ და ვგრძნობ, რაღაცა დადის ჩემს წვერზე; თვალი გავახილე და ბოლოქანქარა იყო, მკენკავდა, სულ გამწმინდა ნამცეცებისგან.

იმ ქოხთან უმეტესად საჯიხვეები იყო. გამრავლების პერიოდი ჯიხვებს დეკემბერში ეწყებათ. შემოდგომაზე ერთმანეთში არკვევენ ურთიერთობას, ვინ შეძლებს მდედრების მოხიბვლას. ამ დროს ისეთი ჭახაჭუხი დგას, ნამდვილად სასიამოვნო მოსასმენია, მით უმეტეს, როდესაც იცი, რა ხდება.

ველურ ცხოველებს რომ უყურებ, ეს უკვე ერთ რამედ ღირს, მართლა ცხოვრებად ღირს, წარმოუდგენელი რაღაცაა, ბუნების ნაწილი ხდები. წარუშლელი შთაბეჭდილებებია.

ორწლიანი კვლევის დასრულების შემდეგ ბორჯომის ტყეში მიბრუნებულმა იასონ ბადრიძემ ცრემლისმომგვრელი ამბავი შეიტყო: მტაცებელთა რეგულირების ღონისძიების ფარგლებში აღნიშნულ ტერიტორიაზე 50-მდე მგელი მოუკლავთ, მათ შორის – მისთვის ძვირფასი მგლების ოჯახი.