“დამაცადე, კოლოფს ასე უცბად ვერ გავხსნი“, – მეუბნება პალეონტოლოგი ნიკა ვანიშვილი, როდესაც ჩემს სულსწრაფობას ამჩნევს. ის რეზინის  ერთჯერად ხელთათმანებს იცვამს და ფრთხილად ხდის სახურავს პატარა ყუთს, შემდეგ კიდევ უფრო ფრთხილად გადასწევს ბამბას და უძველესი ადამიანის კბილს იღებს. „აი ესაა…“ – მცირე პაუზას აკეთებს და შემდეგ აგრძელებს: „დაახლოებით 1,8 მილიონი წლის წინანდელი Homo-ს კბილია“. – ამ ფრაზის წარმოთქმისას ცდილობს არტეფაქტი ძალიან ფაქიზად დაიდოს ხელის გულზე. კარგად ვაკვირდები. გვირგვინი საუკეთესოდ გამოიყურება, ფესვიც იდეალურად ჩანს. იმ წამიდან თავში კითხვების კორიანტელი მიტრიალდება: რამდენი წლის იყო ამის პატრონი, როგორ გამოიყურებოდა, ქალი იყო თუ კაცი, როგორ გარდაიცვალა, Homo erectus-ია თუ Homo-ს სხვა სახეობა?

„დააკვირდი, ფესვი კარგადაა განვითარებული. ეს იმას ნიშნავს, რომ მისი პატრონი ზრდასრული ინდივიდი უნდა ყოფილიყო. გვირგვინი საკვების ღეჭვის შედეგად მოცვეთილია, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ 20 წელს მაინც იქნებოდა გადაცილებული. მხოლოდ ერთი კბილით სქესის დადგენა შეუძლებელია. იმედი გვაქვს, სხვა ფრაგმენტებსაც მალე მივაგნებთ. ეს კბილი მისი გარდაცვალების შემდეგ მოხვდა იმ ფენებში, სადაც ვიპოვეთ, თუ ბრძოლაში დაკარგა, ჯერ არ ვიცით. ძალიან დიდი ალბათობით, Homo erectus-ია, თუმცა კვლევები მხოლოდ ახლა იწყება“, – ამომწურავად პასუხობს ნიკა ჩემს კითხვებს.

ეს არტეფაქტი საქართველოში, ქვემო ქართლის რეგიონში, სოფელ ოროზმანში აღმოჩნდა. სულ რაღაც ორი წელია აქ არქეოლოგები მუშაობენ და როგორც ექსპედიციის სამეცნიერო ხელმძღვანელმა გიორგი ბიძინაშვილმა მითხრა, „ოროზმანი ქვის ხანის კლონდაიკია“. სიმართლე გითხრათ, სულაც არ მიკვირს, რადგან ოროზმანიდან დაახლოებით 20-25 კილომეტრში დმანისის ცნობილი არქეოლოგიური ძეგლია, სადაც აფრიკის შემდეგ პირველად არის აღმოჩენილი უძველესი ადამიანის (Homo erectus-ი) ნაშთები. მათი ასაკი, ახალაღმოჩენილი Homo-ს კბილის მსგავსად, დაახლოებით 1,8 მილიონი წელია. დმანისის აღმოჩენით, ასევე, დასტურდება, რომ აფრიკიდან გამოსული Homo erectus-ი ევროპაში კავკასიის გავლით მოხვდა.

როგორ მიაგნეს ოროზმანს?

გიორგი ბიძინაშვილი 20 წელია ქვის ხანას იკვლევს და მუდამ ფიქრობდა, რომ დმანისში ადრეული Homo-ს დიდი პოპულაციიდან გამომდინარე, მასთან ახლოს პალეოლითის ხანის ახალი ძეგლი შეიძლება აღმოჩენილიყო. 2019 წლის გვიან შემოდგომაზე, ნიკა ვანიშვილთან ერთად, არქეოლოგიური დაზვერვიდან ბრუნდებოდა და გზად აქ შეჩერდა: წლების წინ გზის გაყვანისას მშენებლებმა მთა ნაწილობრივ მოჭრეს და ქანები კარგად გამოჩნდა. დანალექი ქანები აქ ორ ბაზალტურ ფენას შორის სენდვიჩივითაა მოქცეული. ქვედა ბაზალტური ფენა 1 840 000 წლის წინ ვულკანის ამოფრქვევის შედეგად გაჩნდა, ხოლო ზედა ბაზალტური ფენა – 1 770 000 წლის წინ ხელმეორე ამოფრქვევისას. აი, სწორედ ამ ორ ფენას შორის არსებული მიწა შემოდგომის წვიმებს ჩამოერეცხა და ძვლის პატარა ნაწილს გამოეყო თავი.

ნიკამ მიწა ფრთხილად გადაჩიჩქნა, ძვალი გამოსწია და თვალებს არ დაუჯერა. მის ხელში ხმალკბილა ვეფხვის ეშვი აღმოჩნდა – ცხოველის, რომელიც 1,5 მილიონი წლის წინ გადაშენდა სამხრეთ კავკასიაში. მოულოდნელობები ამით არ დასრულებულა: იმავე ქანიდან გიორგიმ ქვა გამოიღო, რომელსაც ერთი შეხედვითვე ეტყობოდა, რომ პირველყოფილი ადამიანის იარაღი იყო. როგორც ჩანდა, მეცნიერებმა ძალიან საინტერესო ისტორიულ ძეგლს მიაკვლიეს.

COVID-19-ის პანდემიამ ექსპედიციის დაწყება ერთი წლით გადადო და აი, 2021 წლის ზაფხულში აქ არქეოლოგები გამოჩნდნენ. გათხრების დაწყებიდან ძალიან მალე პრეისტორიული ცხოველების ნაშთები გამოვლინდა, გარშემო კი ათეულობით პალეოლითის პერიოდის ქვის იარაღი იყო მიმოფანტული. არადა, გასაოცარი ისაა, რომ გათხრების ტერიტორია სულ რაღაც 15 კვადრატულ მეტრს მოიცავს. 

თითოეულ მეცნიერს თავისი კვადრატი აქვს მონიშნული. ისინი ფუნჯითა და მცირე ზომის ნიჩბით ფრთხილად ხსნიან მიწის თხელ ფენას და ისე მიიწევენ სიღრმეში. მოხსნილ მიწას მეორე ჯგუფი დამატებით კიდევ ერთხელ ძალიან წვრილად ცრის, რომ შემთხვევით რამე არტეფაქტი არ გადაყვეს. ეს იმდენად სკრუპულოზური სამუშაოა, რომ  ერთი სეზონის განმავლობაში ამ პატარა სივრცეზე მათ მხოლოდ 30 სანტიმეტრამდე მიწა მოხსნეს.

2021 წელს არქეოლოგებმა თავად Homo-ს ნაშთებს ვერ მიაკვლიეს, ძეგლი დააკონსერვეს და ზუსტად ერთი წლის შემდეგ განაახლეს მუშაობა.

აგვისტოს მიწურულს, როდესაც ოქსფორდის უნივერსიტეტის ახალგაზრდა ბრიტანელი სტუდენტი ჯეკ პერთი თავის კვადრატს თხრიდა, კიდევ ერთი ძვალი გამოჩნდა. ჯეკმა თეთრი ფერის მცირე ზომის ძვალი 1,8 მილიონი წლის მიწისაგან ფრთხილად გაათავისუფლა და ფუნჯი გადაუსვა. ნაპოვნი აშკარად კბილი იყო, თუმცა ვის ან რას ეკუთვნოდა, რა თქმა უნდა, ჯეკმა არ იცოდა. ექსპედიციის დროს ახალგამოვლენილ არტეფაქტს ადგილზევე სწავლობს და აფასებს გამოცდილი მეცნიერი. სტუდენტმა პალეონტოლოგ ნიკა ვანიშვილს სთხოვა კბილის დათვალიერება და შეფასება.

ვანიშვილმა ნივთს დახედა და თვალებს არ დაუჯერა. ჯეკს Homo-ს კბილი ეჭირა ხელში: „მოულოდნელი ნამდვილად არ იყო, რადგან ველოდით, რომ ადამიანის ნაშთები გამოჩნდებოდა, თუმცა ძალიან ძნელი ყოფილა ამოდენა ემოციის გაძლება“, – ასევე ემოციურად იხსენებს ნიკა.

ექსპედიციის მონაწილე მეცნიერებმა ინფორმაცია კოლეგებთან დააზუსტეს და დაახლოებით ერთ საათში იცოდნენ, თუ რამოდენა აღმოჩენასთან ჰქონდათ საქმე.

რა ინფორმაცია შეიძლება მოგვცეს ამ კბილმა?

სულ მალე დაიწყება მისი მორფოლოგიური და მორფომეტრიული კვლევა, დამზადდება მისი სამგანზომილებიანი მოდელი. ამასთანავე, მეცნიერები ერთ-ერთ მთავარ სამიზნედ კბილზე არსებული ნადების კვლევას მიიჩნევენ.  თუ გაუმართლათ, ნადებზე შესაძლოა შენახული იყოს ის მიკრონაწილაკები, რომლებიც იზოტოპური ანალიზის ჩატარების საშუალებას მისცემთ და გაირკვევა, რა ტიპის საკვებს იღებდა მისი მფლობელი. შესაბამისად, მკვლევრები მიიღებენ ინფორმაციას ოროზმანელი homo erectus-ის რაციონის შესახებ. „გავიგებთ, როგორ გარემოში ცხოვრობდა ის, რა ასაკის იყო, ხორცით იკვებებოდა, თუ მცენარეულ საკვებს ანიჭებდა უპირატესობას – ცდად ღირს“, – ამბობს გიორგი ბიძინაშვილი.

ზოგადად რა ვიცით ამ პერიოდის ადამიანის, Homo erectus-ის შესახებ?

ის ჩვენი შორეული წინაპარია და პირდაპირი გენეტიკური კავშირი ერთმანეთთან არ გაგვაჩნია. იგი წელში გამართული დადიოდა, სიმაღლით საშუალოდ 1,4-1,5 მეტრი იყო, დაახლოებით 50 კილოგრამს იწონიდა, ხოლო ტვინის მოცულობა თანამედროვე ადამიანზე ორნახევარჯერ მცირე ზომის ჰქონდა. 1,8 მილიონი წლის წინ მან არ იცოდა ცეცხლის გამოყენება. ცხოვრობდა მცირე ჯგუფებად და იყენებდა ქვის პრიმიტიულ იარაღს. ამ ქვის იარაღებით Homo erectus-ები ატყავებდნენ დიდი და მცირე ზომის ცხოველებს, ჭრიდნენ ხორცსა და მცენარეთა ბოლქვებს. ამ სახეობამ თითქმის 1,5 მილიონი წელი იარსება და შემდეგ გადაშენდა. „ძალიან ძნელია მათი ცხოვრების აღწერა. საქმე მილიონობით წელს ეხება, – მეუბნება გიორგი ბიძინაშვილი, – აი, მაგალითად, დმანისში აღმოჩენილია ხუთი თავის ქალა. ერთ მათგანს, როგორც კვლევებით დადასტურდა, გარდაცვალებამდე მინიმუმ ორი წელი კბილები უკვე აღარ ჰქონდა. ესე იგი, მასზე ზრუნავდნენ. ამით ვასკვნით, რომ ისინი სოლიდარულ საზოგადოებას წარმოადგენდნენ. ალბათ სწორედ ამ თვისებამ გააძლებინა მათ მილიონობით წელი“.  

როგორ გარემოში უწევდათ ცხოვრება ოროზმანელ Homo-ებს?

ამაზე აქ აღმოჩენილი ცხოველთა ნაშთები ზუსტ სურათს გვაძლევს. მარტორქების, ხმალკბილა ვეფხებისა თუ გიგანტური ირმების ძვლის დიდი ნაწილები ამ პატარა მოედანზე უხვადაა, თუმცა კიდევ ერთი მთავარი აღმოჩენა არქეოლოგიული ველის შუაგულშია მოთავსებული: ეტრუსკული მგელი, რომლის ნაშთი თითქმის იდეალურად, სრულად არის შენარჩუნებული.

მგლის ჩონჩხთან ძალიან ახლოს მივედი და დავაკვირდი. მისი გაწმენდა იმ წუთებშიც გრძელდებოდა. კიდურები, ხერხემალი, ნეკნები, თავის ქალა, მჭიდროდ მოკუმული ყბა და კბილები – თითოეულს რომ დაითვლი, ისეა შემონახული: „ეს სახეობა ასეთი დაუზიანებელი, თითქმის სრულად შემონახული, ჩემი ინფორმაციით მსოფლიოში არსად უპოვიათ. ვფიქრობთ, ეს უნიკალური აღმოჩენაა, – მეუბნება ნიკა და განაგრძობს: – ჩვენი მთავარი ამოცანა თავის ქალის დეტალური შესწავლაა. აუცილებელია მისი სკანირება შემდეგ ტვინის ზედაპირის სამგანზომილებიანი მოდელის გასაკეთებლად. ტვინის სხვადასხვა წილი ხომ სხვადასხვა ფუნქციაზეა პასუხისმგებელი. შესაბამისად, გავიგებთ, თუ რა თვისებები ჰქონდა ამ სახეობას განვითარებული ყველაზე მეტად, მაგალითად, როგორი მხედველობა ან ყნოსვა ჰქონდა. სამუშაოდ იდეალური მასალაა, ბევრი რამეა დასადგენი. საქმეს ის ართულებს, რომ ძალიან დიდი ხანია გასული, მაგრამ ინტერესს სწორედ ეს გვმატებს“. კომპლექსური კვლევები მინიმუმ ორი წელი გაგრძელდება.

როგორ მოხვდა ამ მცირე ტერიტორიაზე ადამიანისა და ცხოველების ამდენი ნაშთი?

ამაზე მეცნიერებს ზუსტი პასუხი აქვთ. 1,84 მილიონი წლის წინ ვულკანის ამოფრქვევის შემდეგ ლავამ მდინარეები გადაკეტა და ოროზმანთან დიდი ტბა წარმოიქმნა. კავკასიაში იმ დროს დაახლოებით ისეთი კლიმატი იყო, როგორიც ახლა არის ხმელთაშუაზღვისპირეთში. ოროზმანში სპილოები, სირაქლემები, ხმალკბილა ვეფხვები და მარტორქები დააბიჯებდნენ. ოროზმანის არქეოლოგიური ძეგლი ამ ტბის სანაპიროს წარმოადგენდა, სადაც სიცხისაგან შეწუხებული უამრავი ცხოველი იყრიდა თავს დასარწყულებლად. წყლის პირას ბევრი იყო უზარმაზარი ხეცა და მწვანე ბალახიც. შესაბამისად, აქაურობა ყველაზე ხელსაყრელ ადგილს წარმოადგენდა ნადავლის ხელში ჩასაგდებადაც და თავის გადასარჩენადაც. უკანასკნელი კვლევების თანახმად, ამ ტერიტორიაზე ტემპერატურა 6-7⁰C-ით უფრო მაღალი იყო.

„ოროზმანი შეუერთდება მსოფლიოს იმ უმნიშვნელოვანესი აღმოჩენების სიას, რომლებიც ჩვენი სახეობის წარმოშობის ისტორიის გაგებაში გვეხმარება. დმანისსა და ოროზმანში აღმოჩენილი  განამარხებული ნაშთები  მეცნიერებს საშუალებას გვაძლევს, ვარაუდების გამოთქმის ნაცვლად დადასტურებული ინფორმაცია მოვიპოვოთ იმის შესახებ, თუ როგორ ვიქეცით თანამედროვე ადამიანებად“, – ამბობს ოროზმანის არქეოლოგიური ძეგლის დასათვალიერებლად საქართველოში სპეციალურად ჩამოსული ჩრდილოეთ ტეხასის უნივერსიტეტის დამსახურებული პროფესორი, არქეოლოგი და გეოლოგი რიდ ფერინგი. „რაც მთავარია, – განაგრძობს იგი, – ადამიანის კბილისა და შემდეგ ეტრუსკული მგლის თითქმის სრული ჩონჩხის პოვნა იმის ნიშანია, რომ აქ კიდევ მრავალ აღმოჩენას უნდა ველოდოთ“.

სექტემბრის ბოლოა და ოროზმანის საველე სამუშაოები დასასრულს მიუახლოვდა. არქეოლოგებმა ეტრუსკული მგლის თავის ქალა და მისი ორი მალა დიდი სიფრთხილით ამოიღეს, სპეციალურ დაცულ კონტეინერში მოათავსეს და საქართველოს დედაქალაქში, თბილისში შემდგომი სიღრმისეული კვლევებისთვის გადაიტანეს.

„ნებისმიერი მეცნიერი ბედნიერი იქნებოდა, სიცოცხლეში ერთხელ მაინც ისე რომ გამართლებოდა, როგორც ჩვენ გაგვიმართლა“, – მეუბნება გიორგი ბიძინაშვილი.

ჟურნალისტ თომა ჩაგელიშვილის ბოლო ნამუშევარი, რომელიც ჩვენს ჟურალში გამოქვეყნდა ხევსურეთის ტრადიციულ არქიტექტურას ეხებოდა და ერთ-ერთ საუკეთესო ნამუშევრად იქნა დასახელებული სათავო ოფისის მიერ. ფოტოგრაფ დავით თაბაგარის ფოტოჟურნალი „მიწისქვეშა თბილისი“, ქართულენოვანი გამოცემის შემდეგ, ჟურნალის მთავარ, ინგლისურენოვან ვებგვერდზე გამოქვეყნდა.