ანა მეხუთე კლასში იყო, როდესაც იაკობ გოგებაშვილის „იავნანამ რა ჰქმნას“ პირველი თავის კითხვა დაასრულა. სწორედ მაშინ გამოუცხადეს, რომ ქართულად ვეღარ ისწავლიდა.

ამას თავად მიყვება უკვე 17 წლის ანა (სახელი შეცვლილია უსაფრთხოების მიზნით), რომელიც 2022 წლის დეკემბერში ზუგდიდში გავიცანი. მისი თქმით, გალის რაიონში ქართული ენის აკრძალვის შემდეგ კომისიაც კი შეიქმნა, რომელიც მკაცრად ამოწმებდა მოსწავლეთა რვეულებს, სკოლის კედლებს, საჯარო სივრცეს, რათა დარწმუნებულიყო, რომ ქართული ანბანის ერთი ასოც კი არ გამოიყენებოდა სადმე. მასწავლებლები და მოსწავლეები ამ უსამართლობას დიდ წინააღმდეგობას უწევდნენ. „მახსოვს, ღუმელს ვაქრობდით და რვეულებს ნახშირში ვმალავდით… მასწავლებელი ჩუმად გვიყვებოდა „ვეფხისტყაოსანზე“ და ჩურჩულით ვსაუბრობდით საქართველოს ისტორიაზე…“. მერე სახლების შემოწმებაც დაიწყეს. ანას ყველაზე მძაფრად ის ახსოვს, როგორ გადამალა ბოსელში ყველა ქართული წიგნი.

ხშირად მიფიქრია, რას უნდა ნიშნავდეს მშობლიურ ენაზე სწავლისა და ლაპარაკის აკრძალვა, რა ძვრები შეიძლება ამან გამოიწვიოს ადამიანში, რა ხდება ამ დროს ოკუპირებულ ტერიტორიაზე, რა პრობლემები ჩნდება?

შეიარაღებული ძალით ტერიტორიის დაპყრობა ოკუპაციის ცნობილი მეთოდია. არსებობს სხვა ხერხებიც, რომელთაც რუსეთი მიმართავს დაპყრობილი ერების სრული კონტროლისა და რუსიფიკაციისთვის. ეროვნული იდენტობის, კულტურის წაშლა არის ცნობილი, გამოცდილი და სტანდარტული გეგმა, ხოლო ენა ეროვნული იდენტობის მთავარი შემადგენელი ნაწილია, განსაკუთრებით ისეთი მრავალსაუკუნოვანი ისტორიის, დამწერლობისა და მწერლობის მქონე მცირე ერისთვის, როგორიც საქართველოა.  

ქართული ენის, როგორც ერის თვითმყოფადობის ერთ-ერთი ძირითადი ელემენტის, წინააღმდეგ ბრძოლა ყოველთვის იყო რუსეთის იმპერიის მთავარი მიზანი, რომლის მიღწევასაც XIX საუკუნიდან ცდილობდა. რუსებმა აკრძალეს სკოლებში ქართულად სწავლება და საეკლესიო მსახურება ქართულ ენაზე. ლოცვა და ღვთისმსახურება ქართულ ენაზე ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებისთანავე (IV საუკუნის დასაწყისში) ქართული ეკლესიის, როგორც აღმოსავლური ქრისტიანობის კერის, დამახასიათებელი ნიშანი იყო. ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ რუსეთი ცდილობდა ცენზურის ქვეშ მოექცია ყველაფერი, რაც ეროვნულ თვითმყოფადობას გამოხატავდა.

ენათმეცნიერ თინათინ ბოლქვაძის ნაშრომში „ქართული იდენტობის წრთობა: ილიას „ივერია““, მოყვანილია კავკასიის საცენზურო კომიტეტის მიმოწერა და შემდგომ მიღებული რეზოლუციები, რომლებშიც ნათლად ჩანს, თუ როგორ ცდილობდა რუსეთის იმპერია, გაზეთი „ივერია“ ასევე ცენზურის ქვეშ მოექცია. ერთ-ერთი მაგალითია მთავარმართებლის საბჭოს 1896 წლის 10 მაისის #44 რეზოლუცია გაზეთ „ივერიის“ გამოცემის რვა თვით შეწყვეტის შესახებ, რომელშიც რედაქტორს „მავნებლურ პროპაგანდაში“ სდებენ ბრალს, რადგან გაზეთში „ქვეყნდება სტატია განათლების სისტემის ორგანიზებაზე, რომელშიც დიდი მგზნებარებით გატარებულია აზრი ქართული ენის ვითომდა დევნის თაობაზე“.

მშობლიური ენის წინააღმდეგ ბრძოლა არც საბჭოთა კავშირის დროს შეწყვეტილა. 1978 წელს კომუნისტურმა პარტიამ გადაწყვიტა საბჭოთა კავშირში შემავალი რესპუბლიკების სახელმწიფო ენათა გაუქმება და მათი რუსულით ჩანაცვლება. საქართველოში ამ გადაწყვეტილებას წინ აღუდგნენ ახალგაზრდები, სტუდენტები, პროფესორ-მასწავლებლები. თბილისში დაიწყო მასობრივი გამოსვლები და ქვეყანამ ერთობლივი ძალისხმევით შეინარჩუნა ქართულის, როგორც სახელმწიფო ენის სტატუსი.

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ სეპარატისტებმა, რუსეთის ხელშეწყობით, აფხაზეთსა და შიდა ქართლში საქართველოსგან გამოყოფისთვის დაიწყეს ბრძოლა, რასაც 1992-1993 წლების აფხაზეთის ომი მოჰყვა. ამ ომის შედეგად იძულებით გადაადგილებულთა რიცხვმა დაახლოებით 300 ათასს მიაღწია. მოგვიანებით ამას დაემატა 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს ომი და ისევ იძულებით გადაადგილებული პირები. ამ მოვლენებს მოჰყვა ქვეყნის ტერიტორიის 20%-ის ოკუპაცია.

გაქრა სახლი, სამეზობლო, ეზო, უბანი, სკოლა. ომმა ყველაფერი შეცვალა.

ქართული ენის შენარჩუნებისთვის აფხაზეთში მცხოვრები მასწავლებლები მუდამ თავდაუზოგავად იბრძოდნენ. მზევინარ გელანტია ახლა ქალაქ ზუგდიდში მდებარე ილია ვეკუას სახელობის აფხაზეთის N11 სკოლის დირექტორია. იგი აფხაზეთშიც ამ საქმეს ემსახურებოდა 1986 წლიდან და მშობლიური რეგიონი ომის დროსაც არ დაუტოვებია. 1993 წელს, როდესაც თითქოს ყველაფერი შედარებით დაწყნარდა, გადაწყვიტა სკოლა როგორმე აღედგინა, რათა ბავშვებს ქართულ ენაზე სწავლის გაგრძელება შეძლებოდათ. „ჩემთვის განსაკუთრებული მნიშვნელობისა იყო ამ ენაზე ლაპარაკი. როდესაც 1993 წლის დეკემბერში გადავწყვიტე, რომ აქ დარჩენილი ბავშვებისთვის სკოლა სადღაც მოფარებულ ადგილას გამეხსნა, მოვახერხე კიდევაც ეს. თანამოაზრეებიც გავიჩინე; ბევრნი არ ვიყავით, სულ ხუთი-ექვსი ქალი – კაცები თითქმის არ გვყავდა“. იანვარში სკოლა უკვე გახსნილი იყო. ქალბატონი მზევინარი ყოველ დღე 6 საათზე დგებოდა, რათა სოფელ განახლებიდან ზემო ბარღებამდე მისულიყო, სადაც სკოლა მდებარეობდა. ყოველდღიურად 24 კილომეტრის გავლა უწევდა. მან სკოლა შეინარჩუნა 1998 წლის მაისის „გალის მოვლენებამდე“, როდესაც დაახლოებით 40 000 გალელს კვლავ მოუხდა საკუთარი სახლ-კარის დატოვება. „ჩემი სურვილით არ წამოვსულვარ, დაანგრიეს ყველაფერი…“, – იხსენებს იგი.

1998 წლის „ბოლო ზარის“ დღეს გალელი პედაგოგი ნათელა (სახელი შეცვლილია) ასე აღწერს: „მიუხედავად აფეთქებისა და სროლისა, მაინც მივდიოდი სკოლისკენ, რადგან ბავშვებს „ბოლო ზარი“ ჰქონდათ. თან მქონდა ყველაფერი, რაც ამ დღისთვის მჭირდებოდა: ნახატები, თვალსაჩინოებები… ატყდა საშინელი სროლა, გარბიან ბავშვები, მშობლები, მეც გავრბივარ, ამ დროს მეძახის მოსწავლე: ნათელა მასწავლებელო, ნათელა მასწავლებელო, „ბოლო ზარი“ აღარ გვექნება?! არასოდეს დამავიწყდება ის დიდი ტკივილი, რომელიც ამ დროს განვიცადე, ამ ბავშვის ტირილით ნათქვამი სიტყვები დღესაც ჩამესმის, ძალიან მიჭირს ამ დროის გახსენება“.

ამ მასწავლებლების და ანას ისტორიის მსგავსად ამაღელვებელია ილიას „ივერიაში“ გამოქვეყნებული ალფონს დოდეს ნაწარმოები „უკანასკნელი გასაკვეთი, ნაამბობი პატარა ალზასელისა“. მასში მოთხრობილია ფრანგული ენის ბოლო გაკვეთილის შესახებ, როდესაც 1871 წელს პრუსიელებმა დაიკავეს საფრანგეთის რეგიონები – ელზასი და ლოთარინგია და სკოლებში ფრანგული ენა გერმანულით ჩაანაცვლეს. სხვა ეპოქაში, სხვა ქვეყნის შესახებ დაწერილი ამ მოთხრობის კითხვისას ისეთი განცდა მქონდა, თითქოს, ეს ამბავი უკვე ბევრი ადამიანისგან მსმენია.

ოკუპირებულ ტერიტორიაზე აკრძალვა არ ეხება მხოლოდ ქართულ ენას, ეხება ყველაფერს, რაც ქართულია. ისევ ანას თქმით, „ქართული ცეკვა, ქართული სიმღერა არ შეიძლება. „ბოლო ზარზე“ აჭარულის ცეკვა მინდოდა, მხოლოდ ეს ცეკვა ვიცოდი. ქართულ მელოდიას ვერ ჩავრთავთო, – ასეთი პასუხი მივიღე. ამის გამო ამოგვაღებინეს პროგრამიდან. იძულებულები გავხდით, „ლეზგინკა“ [ლეკური] გვეცეკვა“.

რეგიონი თანდათან კარგავს ახალგაზრდა თაობას. იქ მცხოვრები ახალგაზრდების უმეტესობას საქართველოს მიერ კონტროლირებად ტერიტორიაზე სურს სწავლის გაგრძელება, მიუხედავად სხვადასხვა შეთავაზებისა სოხუმიდან, როგორიცაა ფინანსური მხარდაჭერა საცხოვრებელი ხარჯებისთვის, სრული და ნაწილობრივი სტიპენდიები სოხუმის უნივერსიტეტში ან სხვა პროფესიულ სასწავლებელში სწავლისთვის.

ანამ თავიდანვე გადაწყვიტა, რომ სწავლას საქართველოს მიერ კონტროლირებად ტერიტორიაზე გააგრძელებდა. ეს რთული არჩევანი იყო. წიგნები არ ჰქონდა და ჩუმად გამოჰქონდა ომის დროს ნახევრად დანგრეული ბიბლიოთეკიდან ან სხვა სოფლიდან თხოულობდა. მასწავლებელთან მალულად დადიოდა, საღამოს მიდიოდა და გვიანობამდე რჩებოდა. ამ ჩაგვრის მიმართ წარმოუდგენელი წინააღმდეგობის შეგრძნება ჰქონდა. მიუხედავად იმისა, რომ ორჯერ დაიჭირეს „საზღვრის“ გადაკვეთისას, მაინც მოახერხა გადმოსვლა. „საბუთები არ მქონდა, არც პირადობის მოწმობა, რომ გალიდან დავრეგისტრირებულიყავი, მაგრამ იმდენად მინდოდა აქეთ ჩაბარება, ჩემს მშობლებს ვუთხარი, რომ ტყით უნდა წავსულიყავი. ამაში ფული გადაიხადა ჩემმა ოჯახმა. ბევრი ვიარეთ ტყით. მავთულხლართებს თავი დავაღწიე და ამ დროს ბუჩქებიდან გამოვიდნენ რუსი სამხედროები და ადგილზე დარჩენა მიბრძანეს, ცრემლები წამსკდა, დასრულდა ჩემი ოცნება“, – აღელვებული ხმით იხსენებს ანა. დატყვევებულები რუსულ ბაზაზე წაიყვანეს და დაარეგისტრირეს, როგორც საზღვრის დამრღვევები. გვიან ღამით მიაღწიეს სახლამდე. არც უჭამია, არც წყალი დაულევია, მთელი ღამე ტირილში გაატარა. დილით იმედისმომცემი ზარი გაისმა – მამას მეგობრისთვის უთხოვია დახმარება და ანას ტელეფონით შეატყობინეს, ახლავე თუ წახვალთ, შესაძლოა, გადაგიყვანოთო. ანამ აკრიფა რაც ხელში მოხვდა და დედასთან ერთად კიდევ ერთხელ სცადა ბედი: „ეკალბარდები გავიარეთ და გამოჩნდა დიდი მინდორი, გამცილებელმა გვითხრა, რომ გზა მარტო უნდა გაგვეგრძელებინა. მინდორი თუ გავირბინეთ და ენგურამდე მივედით, გადარჩენილები ვართ. მინდორი ორი კილომეტრი მაინც იქნება, დედაჩემს ჩემი ხელი უჭირავს, მეუბნება, აღარ შემიძლია, ვეღარ დავრბივარო, ახლა უკვე მე მიჭირავს მისი ხელი და მიმყავს. გამოჩნდა წყალი. მარტის თვე იყო, ციოდა, მაინც მივაპობთ წყალს, შუაში ვისვენებთ, თითქმის სამშვიდობოს ვართ, ახლა უკვე შეგვიძლია, აღარ გვეშინოდეს“. უმაღლეს სასწავლებელში მისაღებ გამოცდაზე რეგისტრაციის შემდეგ უკან გადმოსვლა მარტივი იყო. „ძალით დავაჭერინეთ თავი, – იხსენებს ანა, – ბოლოს მაინც სახლში მიგიყვანენ“.

სკოლის დამთავრება რომ ახლოვდებოდა, ანას ახალი ფიქრები არ ასვენებდა. მას ისევ უნდა გადაეკვეთა საზღვარი, მაგრამ არ იცოდა, შეძლებდა თუ არა, რადგან „საბუთები“, რომლებითაც უკვე რუხის ხიდით შეძლებდა ე.წ. საზღვრის გადაკვეთას, ისევ არ ჰქონდა. „საბუთები არ ჩანს, მამაჩემმა თავი აფხაზად არ ჩაიწერა, ქართველად დარჩა და ამის გამო საბუთებს არ აძლევენ“. დე ფაქტო ხელისუფლების გადაწყვეტილებით, გალში მცხოვრებ ხალხს „ბინადრობის მოწმობა“ ანუ უცხო ქვეყნის მოქალაქეებისთვის განკუთვნილი საბუთი მაინც უნდა ჰქონდეთ, რათა შედარებით თავისუფლად შეძლონ გადაადგილება. ანას და მის ოჯახს 2021 წელს მსგავსი საბუთი არ ჰქონდათ. ისევ ფარულად მოუწიათ გადასვლა ტყით და ენგურით. „ეკლესიასთან გამოვედით, ვშიშობთ, გამოუშვებენ თუ არა ჰესიდან წყალს. შამგონის ხიდთან ვართ, იქ, სადაც რამდენიმე ხნით ადრე გადმოსვლისას ოთხი ადამიანი დაიღუპა“. 2021 წლის 3 სექტემბერი იყო, როდესაც ანა ენგურზე გადმოვიდა. სახლიდან წამოვიდა და არც კი იცის, როდის დაბრუნდება უკან.

აკრძალვა არ ეხება მხოლოდ ქართულ ენას –  ეხება ყველაფერს, რაც ქართულია.

ჩემთვის ბევრად უფრო დამთრგუნველი იყო მსგავსი ამბები – მშვიდი და აუღელვებელი ხმით მოყოლილი. ამით უფრო მძაფრად აღვიქვამდი, რომ ეს გალელების უმეტესობისთვის თითქმის ყოველდღიურობა იყო და უკვე ერთგვარ რუტინად იქცა. ეს ამბავიც მხოლოდ ანას ისტორია არ არის. თითქმის ყველა სტუდენტი თუ აბიტურიენტი ერთხელ მაინც გადასულა ენგურზე შიშისა და ფსიქოლოგიური წნეხის ქვეშ; ზოგს კი იმდენჯერ მოუხდა მსგავსი გზის გავლა, რომ ეს მისთვის უკვე ჩვეულ ყოფად იქცა.

კიდევ ერთი მოსწავლის, მილენას (სახელი შეცვლილია) მონაყოლიც ადასტურებს, რომ ქართული ენა, როგორც საგანი, უცხო ენად იქცა იქაც კი, სადაც ცოტა ხნით ადრე, ქართულად სწავლა ჯერ კიდევ შენარჩუნებული იყო – სამეგრელოს რეგიონთან ახლოს მდებარე გალის ე. წ. დაბალ ზონებში. „მეოთხე კლასში რომ გადავედი, გადაგვიყვანეს რუსულ სწავლებაზე, მხოლოდ მეთერთმეტე კლასი დატოვეს, მაგრამ წელს ისინიც რუსულად დაამთავრებენ სკოლას. ჩვენთვის რუსული უცხო ენა იყო, მაგრამ ახლა, ამათი კანონებით, ქართული გახდა უცხო ენა“. მილენამ სკოლა ამ ზაფხულს დაამთავრა. იმის გამო, რომ გალში მცხოვრებ აბიტურიენტებს 2020 წელს, პანდემიის რეგულაციების ფარგლებში თავისუფალი გადაადგილება შეეზღუდათ და ვერ ახერხებდნენ გამოცდებზე ჩამოსვლას, საქართველოს განათლების სამინისტრომ ოკუპირებულ ტერიტორიაზე მცხოვრები აბიტურიენტებისთვის გამონაკლისი დაუშვა და მათ საშუალება მიეცათ უგამოცდოდ ჩარიცხულიყვნენ საქართველოს უმაღლეს სასწავლებლებში. ასევე გადაწყდა, რომ სახელმწიფო მათი სწავლის საფასურს სასწავლო გრანტის მაქსიმალური ოდენობით სრულად დააფინანსებდა. მილენას მაინც სურდა გამოცდების ჩაბარება და ისიც ე.წ. საზღვარს ყოველ პარასკევს კვეთდა, რათა ეროვნული გამოცდებისთვის მოსამზადებლად ქართული ენის მასწავლებელთან ჩასულიყო.

ზუგდიდის სკოლის დირექტორი, ქალბატონი მზევინარი განსაკუთრებული ემოციით ახსენებს გალელ ბავშვებს, რომლებიც ოკუპირებული ტერიტორიიდან გადმოდიან ხოლმე: „ნებისმიერი ადამიანისთვის აუცილებელია მშობლიური ენის ცოდნა. ბოლო პერიოდში ვამჩნევ, როგორ ენატრებათ გადმოსულ ბავშვებს ამ ენაზე ლაპარაკი, როგორ ითხოვენ დახმარებას, როგორ უნდათ ლიტერატურის წაღება, სხვანაირი დამოკიდებულება აქვთ, ამ ბავშვებისთვის ქართული ენის ნებისმიერი სიტყვა მარგალიტია. გაოცებული ვარ, ამ წნეხში როგორ შეინარჩუნეს ქართული ენა. ბარაქალა იმ მასწავლებლებსაც, რომლებმაც მაინც გაუღვივეს სიყვარული ქართული ენისადმი“.

მილენა მიყვება, რომ თითქმის ყველა მის მეგობარს სურს სწავლის გაგრძელება საქართველოს მიერ კონტროლირებად ტერიტორიაზე. არავის სურს ოკუპირებულ ტერიტორიაზე დარჩენა. მოსწავლეებს სრულფასოვანი განათლების მიღების უფლებაც წაერთვათ საკუთარ ქვეყანაში; რთულია უნარების გამოვლენა, როდესაც საგნებს იმ ენაზე გასწავლიან, რომელიც უცხოა შენთვის და არ გესმის. მილენას თქმით, რეგიონი ცარიელდება იმ ახალგაზრდებისგან, რომლებსაც ქართულად ლაპარაკი შეუძლიათ. ქართული ენის შენარჩუნება რთული იქნება. ის უკვე რუსულით ჩაანაცვლეს და ბავშვებმა ამ ენაზე დაიწყეს აზროვნება. სკოლებში აქა-იქ კიდევ ჰქონდათ ქართული წიგნები შემორჩენილი, მაგრამ კომისიის შიშით ყველაფერი სახლებში წაიღეს.

ოკუპირებული ტერიტორიიდან გადმოსული სტუდენტების ცხოვრება საქართველოს მიერ კონტროლირებად ტერიტორიაზეც რთულია. გამუდმებით ოჯახის წევრებზე ნერვიულობენ, მუდმივ შიშში ცხოვრობენ, რამე არ თქვან, რამე არ მოიმოქმედონ, სადმე არ გამოჩნდნენ, რათა იქით დარჩენილ მშობლებს ზიანი არ მიაყენონ. ანა, რომელმაც ურთულესი გზა გამოიარა სტუდენტობამდე, იხსენებს, რომ ოჯახის გარეშე ცხოვრება ძალიან გაუჭირდა. რამდენიმე თვე სახლიდან არ გადიოდა. ბოლოს, როდესაც ადაპტაცია გაიარა უცხო გარემოსთან, უკრაინაში ომი დაიწყო. ვერ მოითმინა და უკრაინის მხარდასაჭერ აქციაზე წავიდა. მეორე დღეს მშობლებმა დაურეკეს და შეატყობინეს, რომ გალში ვიღაცებისთვის მიუკითხავთ სოციალურ ქსელში გაზიარებული ამბის გამო; არ იცოდნენ, მათთანაც მივიდოდნენ, თუ – არა. ამიტომ მას თავის შეკავება სთხოვეს. „ვცდილობ თავისუფალი ვიყო ჩემს ქმედებებში, – მითხრა ანამ, – მაგრამ მშობლების გულისთვის ბევრი რამის დათმობა მიხდება. მშობლები იქ მყავს, ჩემს ქცევაში შეზღუდული ვარ და თავისუფლებაც აღარ არის სრულყოფილი. ოქროს შუალედს ვეძებ“.

ურთულესია სკოლის პედაგოგთა მდგომარეობა დღევანდელ აფხაზეთში. ისინი გამუდმებით შიშისა და წნეხის ქვეშ ცხოვრობენ. მე არ შემიძლია გალის რაიონში გადასვლა, შესაბამისად, ყველა ფოტო საქართველოს მიერ კონტროლირებად ტერიტორიაზე მაქვს გადაღებული. ერთადერთი გზა იქ მცხოვრებ მასწავლებლებთან შესახვედრად მათი რუხს აქეთ გადმოსვლა იყო. ვინაიდან ამ ადამიანებს სრულიად აკონტროლებენ, მე არ შემეძლო მათთვის ფოტოს გადაღება ისე, რომ სახე გამოჩენილიყო, მათი ხმა ჩამეწერა შემდგომში გამოსაყენებლად, ან ისეთ პირად ისტორიაზე დამეწერა, რომლითაც მათი პიროვნების იდენტიფიცირება გახდებოდა შესაძლებელი.

მშვიდი, მზიანი დღე იყო. სიმწვანეში ჩაფლულ ადგილას შევხვდით ერთმანეთს, თითქოს ორივენი იქაური გარემოთი უნდა დავმტკბარიყავით: ატოტილი ხეებით, მზით, რომელიც ნაზი ქარის დაბერვისას ფოთლებიდან გვიჭყეტდა; თუმცა მე არცერთ წამს არ ვყოფილვარ მშვიდად, უცნაური შეგრძნება იმისა, რომ მასწავლებელს ვიღაც უთვალთვალებს, არ მომშორებია, არც ახლა გამნელებია. აღფრთოვანებული ვუყურებდი მის სიმშვიდეს და სიმამაცეს. დღესაც ვფიქრობ, სწორი იყო თუ არა მისი ნახვა, თუმცა თვითონ იმდენად სურდა მასწავლებლების და მოსწავლეების მდგომარეობის გაზიარება, რომ არც კი უორჭოფია ჩემთან შეხვედრაზე.

ოკუპირებული გალის რაიონის მასწავლებელი, სალომე (სახელი შეცვლილია), ამბობს: „ჩვენ ვემორჩილებით გალის განათლების სისტემას. ერთ-ორ სიტყვას ვიტყვით ქართულად და უკვე დაკვირვება მიდის ჩვენზე. ძალიან ბევრი შემოგზავნილი აღმოვაჩინეთ, რომელიც ჩვენ დიდი სიყვარულით მივიღეთ, მაგრამ შემდეგ აღმოჩნდა, რომ ჯაშუშად იყო მოვლენილი. მათ აინტერესებთ, რა მოცულობით ვასწავლით ქართულს, რამდენს ვლაპარაკობთ ქართულად, რა პოტენციალი გვაქვს მის შესანარჩუნებლად. მეამაყება, რომ ჩვენი პედაგოგები მაინც იბრძვიან, გაცდენილ გაკვეთილებს ქართულით ანაცვლებენ, რათა არ დაკარგონ ის კოდი, ის მუხტი, რომელიც ბავშვებში თავიდანვე არის ჩადებული. სწორედ ამას ემსახურება ყველა ჩვენი პედაგოგი მიუხედავად მიყურადების, შანტაჟისა და გაუსაძლისი წნეხისა. სადაც შეგვიძლია, ველაპარაკებით ქართულად, მაგრამ ექსკურსიებზე თუ გავდივართ სოხუმში, ოჩამჩირეში ან სხვაგან, საერთოდ არ ვლაპარაკობთ ან ვლაპარაკობთ მეგრულად, რომელიც მათთვის შედარებით მისაღებია – ცალკე ენად აღიქვამენ“.

სალომეს თქმით, სკოლაში შემოწმებაზე ხშირად შედიან. ამოწმებენ ყველაფერს – თაროებზე შემოდებულ წიგნებს, დოკუმენტაციას. სიტყვის თავისუფლება შეზღუდულია. „რამეს თუ მათთვის არმოსაწონს იტყვი, დაგიბარებენ და გეტყვიან, რომ შენ ეს ვიღაცამ დაგავალა. არ გაგიშვებ სამსახურიდან, ოღონდ ვიღაცას დააბრალეო“.

სალომე ქართულ ენაზე სწავლების აკრძალვასთან ერთად აღნიშნავს მოსწავლეების არასრულფასოვანი განათლების პრობლემას: „წლევანდელი მეთერთმეტე კლასი ხომ საერთოდ ნაცრისფერია. მათთვის სკოლის პერიოდი არის ნაცრისფერი, ისინი დასტრესილები არიან. დაწყებით კლასებში გაცილებით უფრო კარგად მეტყველებენ და აზროვნებენ რუსულად, ეს თაობა კი არც იქით არის და არც – აქეთ. ეს ბავშვები შეწირულები არიან მათ [დე ფაქტო ხელისუფლების] რეფორმას და მიზეზი კვლავ მცოცავი ოკუპაცია და რუსიფიკაციაა. საფრთხე დიდია, გალელ ბავშვებს შეიძლება სრულიად შესძულდეთ ქართული ენა. უკვე გამოჩნდნენ ქართველი ბავშვები, რომლებიც ვერ იტანენ საგანს – ქართულ ენას და ლიტერატურას, რომელსაც ჯერ კიდევ ეთმობა 1 აკადემიური საათი. არ უყვართ, რადგან უბრალოდ არ იციან ქართული“.

ოკუპაცია არ არის მხოლოდ ფიზიკური, ის მენტალურიცაა. ადგილობრივი ენების და კულტურის განადგურებით რუსეთი ცდილობს საბოლოოდ დათრგუნოს ის, რაც ოდესღაც უნიკალური იყო და აფხაზეთში საზოგადოება სამუდამოდ რუსული გავლენის ქვეშ მოაქციოს. იმპერიული მიდგომა დღესაც გრძელდება. ქართული ენის, ქართული კულტურის დაცვა დღითიდღე რთულდება და ის შეიძლება საერთოდ გაქრეს.

აფხაზეთიდან დევნილ ადამიანთა მდგომარეობა მხოლოდ მონათხრობით არ ვიცი. ომის შემდგომ ქვეყნის ცხოვრება შეიცვალა. სიდუხჭირე, გაუსაძლისი მდგომარეობა იყო ირგვლივ, მოსახლეობის უმეტესობა დენის, გაზის და სრულფასოვანი საკვების გარეშე ცხოვრობდა. სკოლაში ჩვენც მიგვქონდა შეშა, ჩვენც სანთლის შუქზე ვმეცადინეობდით, ვერთობოდით. მაგრამ, სხვებისგან განსხვავებით, ჩვენ მაინც ბედნიერები ვიყავით, რადგან კვლავ ჩვენს სახლებში ვცხოვრობდით. ასაკის გამო სხვა დანარჩენი უმნიშვნელოდ მიგვაჩნდა და ყურადღებას თითქმის არ ვაქცევდით.

ომის შემდეგ ჩვენი ნათესავები ჩამოვიდნენ აფხაზეთიდან, დიდი ხნით მოგვიწია ერთად ცხოვრება. მიჭირდა მოვლენების აღქმა, ვერ ვხვდებოდი, რაში იყო საქმე, თუმცა გამუდმებით ვისმენდი მათი გამოძევების ამბავს. მშობლები ექიმები მყავდა, მთელი ბავშვობა რესპუბლიკურ საავადმყოფოში გავატარე, საბავშვო ბაღის შემდეგ დედას მორიგეობაზე მივყავდი ხოლმე. იმ დროს საკუთარი მიწიდან გამოდევნილი ადამიანები სწორედ იქ შეასახლეს. ბევრი ბავშვი მოგროვდა, თამაშში და სიყვარულში ვატარებდით დროს. საღამოს მე კვლავ ჩემს სახლში ვბრუნებოდი, ისინი კი რჩებოდნენ დროებით თავშესაფარში, რომელიც ათწლეულებია მუდმივი მოლოდინის ოთახებად იქცა. არაფერია ისეთი მუდმივი, როგორც დროებითი თავშესაფარი.

წლების განმავლობაში ჩემს მეხსიერებაში ილექებოდა ის საშინელი უსამართლობა, რაც ამ ადამიანებმა ნახეს და განიცადეს. ამიტომაცაა, რომ უკანასკნელ წლებში ვცდილობ, ამ ისტორიებზე დაყრდნობით გადმოვცე, თუ რა შედეგები მოიტანა ქვეყნის ოკუპაციამ.

ყოველთვის ვაცნობიერებდი, რომ 90-იან წლებში, როდესაც მთელი ქვეყანა წარმოუდგნელად მძიმე სოციალურ ვითარებაში აღმოჩნდა, იძულებით გადაადგილებულ პირთა ყოფა კიდევ უფრო მძიმე იყო. ასეა ახლაც.  დიდ უსამართლობად მიმაჩნდა, რომ მათ სრულიად წაერთვათ საკუთარი აწმყოსა თუ მომავლის განკარგვის უფლება. ამ განცდას, დროთა განმავლობაში, კიდევ სხვა ბევრი უსამართლობა ამძაფრებდა, კერძოდ, ოკუპაციის ხაზებთან მცხოვრები ადამიანების უფლებების შელახვა 2011 წლიდან, როდესაც ოკუპანტებმა ტერიტორიების ხელოვნურად შემოსაზღვრა დაიწყეს. ეს პროცესი დღესაც გრძელდება: სულ უფრო მეტი ტერიტორია ექცევა მავთულხლართების მიღმა, რის გამოც ადგილობრივი მცხოვრებლები რჩებიან მიწის, მოსავლისა და, ზოგჯერ, სახლის გარეშეც კი. ამ გაუსაძლისმა მდგომარეობამ პირდაპირი გავლენა იქონია ორასამდე ოჯახზე, მათ საკუთარი სახლ-კარის დატოვება მოუხდათ. ამ ყველაფერმა იძულებით გადაადგილებულთა რაოდენობა კიდევ უფრო გაზარდა. ამას ემატება რუსი სამხედროების მიერ ადგილობრივი მოსახლეობის გატაცება, ათასზე მეტი ადამიანია დაკავებული ეგრეთწოდებული საზღვრის უკანონოდ გადაკვეთის გამო. გამყოფ ხაზთან როგორც აფხაზეთში, ისე შიდა ქართლში მდებარე სოფლებში იგრძნობა უიმედობა, არავინ იცის, რა მოხდება ხვალ, ამ ყოველივეს კი თან ახლავს ქართული ენისა და კულტურის გაქრობის მცდელობა.

ათწლეულების განმავლობაში მიმდინარე ფიზიკური და მენტალური ოკუპაციის ეს პროცესი ხალხის სრულ გათიშვას და გაუცხოებას ისახავს მიზნად. ნელ-ნელა ამ სტრატეგიის შედეგები მართლაც ჩანს ახალგაზრდა თაობაში.  ანა მიყვება: „დედაჩემი აფხაზია და მის სოფელში რომ მივდივართ, ქართულიც რაღაცნაირად ახსოვთ, ძველ დროს იხსენებენ. აფხაზ ახალგაზრდებთან მქონდა შეხება. გაურკვევლობაში არიან. არ იციან, რატომ არ ვართ ერთად, რა იყო, როგორ იყო და რატომ იყო. არ იციან რეალობა, არც ის იციან, რომ უახლოეს წარსულში ქართულ ენაზე ვლაპარაკობდით“.

თაკო რობაქიძე ფოტოდოკუმენტალისტია, რომელიც ძირითადად სოციალურ-პოლიტიკურ თემებზე მუშაობს და იკვლევს ომის შედეგებს. ამ პროექტზე მუშაობა მან დაიწყო სტენლი გრინის სახელობის პრემიის ფარგლებში და 2022 წლიდან გააგრძელა, როგორც National Geographic-ის მკვლევარმა.