ამბავი ადამიანთა განსხვავებაზე

მითები წარმოშობის შესახებ ყველგან გვხვდება. შეერთებულ შტატებში არსებობს მითი „აშკარა დანიშნულების“ შესახებ, რომლის თანახმად, ევროპელ ახალმოსახლეთა ექსპანსია დასავლეთით – ამერიკის კონტინენტზე, წინასწარ იყო განსაზღვრული. ჩინეთში, პეკინელი ადამიანის სახელით ცნობილი Homo erectus-ის ნაშთებს მინიმუმ 700 000-წლიანი უწყვეტი ჩინური გენეალოგიური ხაზის დასადასტურებლად იყენებენ და ვარაუდობენ, რომ ის მათი პირდაპირი წინაპარი და მსოფლიოში ერთ-ერთი პირველი ადამიანი იყო, რომელმაც ცეცხლი დაიმორჩილა.

მოინახულეთ ეროვნული მუზეუმები თუ მონუმენტები მსოფლიოს ნებისმიერ ადგილას და თქვენ ნახავთ ტრიუმფალურ ექსპოზიციებს, რომლებიც ქვეყნებს საუკეთესო კუთხით წარმოაჩენენ, გვიყვებიან მათ სიდიადეზე, რაც ხშირად ეთნიკური თუ რასობრივი უპირატესობის ნიშნით არის შეფუთული. დღეს, ამ ყველაფერზე პასუხის გასაცემად, უნდა გადავწყვიტოთ, რის თქმა გვსურს საკუთარი თავის შესახებ და რას წარმოვადგენთ სინამდვილეში.

რწმენა ხალხის განსხვავების შესახებ ერთ-ერთი ყველაზე გაცვეთილი პოლიტიკური ინსტრუმენტია. გერმანიაში ნაცისტები ცდილობდნენ, რასობრივ განსაკუთრებულობაზე წარმოდგენებით განესაზღვრათ გერმანელი ხალხის უპირატესობა. არა მარტო ისტორია, არამედ ბიოლოგია და არქეოლოგიაც დიდი ხანია მონაწილეობს ჯგუფური განსხვავებების ხაზგასმაში და მოსახლეობას უნერგავს ილუზიას, რომ ისინი ბუნებრივად უკეთესები არიან სხვებთან შედარებით.

დროთა განმავლობაში ეს ისტორიები შეიძლება ფრთხილად და მზაკვრულად იყოს ჩაქსოვილი ჩვენი იდენტობის გააზრებაში, რაც გვიქმნის წარმოდგენას იმის შესახებ, თუ ვინ ვართ. რასის ისტორია იმის შეხსენებაა, რომ მეცნიერება უფრო მეტია, ვიდრე თეორიები და მონაცემები. განმანათლებლობის ეპოქის ევროპელმა ნატურალისტებმა და მეცნიერებმა ერთხელ გადაწყვიტეს, რომ ადამიანი შეიძლება დაიყოს ცალკეულ ჯგუფებად, ისევე როგორც ზოგიერთ სხვა ცხოველს ვყოფთ სახეობებად და ეს კატეგორიები თვითნებურად განსაზღვრეს. ისინი მნიშვნელობას ანიჭებდნენ კანის ფერს და იყენებდნენ ფართოდ გავრცელებულ კულტურულ სტერეოტიპებს ტემპერამენტის, ინტელექტისა და ქცევის შესახებ. ეს ფსევდომეცნიერული მოსაზრებები საუკუნეების განმავლობაში გადაეცემოდა დასავლურ მედიცინას და საფუძვლად დაედო რასობრივი წმენდის ნაცისტურ ევგენიკურ პროგრამას და ჰოლოკოსტს.

მართალია, ყველაზე ცოტა 70 წელია უკვე ვიცით, რომ რასა უდავოდ სოციალური მახასიათებელია და XVIII საუკუნის მოაზროვნეები ცდებოდნენ თავიანთ წარმოდგენებში, უამრავი მეცნიერი მაინც ფიქრობს, რომ რასა ბიოლოგიურად არსებობს. ეს მოსაზრება იმდენად ფესვგადგმულია, რომ მაშინაც კი, როდესაც გაირკვა, რომ ჩვენ ადამიანის გენეტიკურად განუყოფელი ერთი სახეობა ვართ, მრავალი მკვლევრისთვის მაინც ძნელი იყო რასის იდეის უარყოფა.

2020 წლის დასაწყისში სოციალურ მედიაში მიმდინარე მსჯელობა იმაზე, რომ შავკანიანი ადამიანები COVID-19-ით არ ავადდებოდნენ, სულ რამდენიმე თვეში გადაიზარდა საპირისპიროს მტკიცებაში: შავკანიანი ადამიანები უფრო მგრძნობიარენი არიან ვირუსის მიმართ. დეზინფორმაციის ეს ალი თვითონ მეცნიერებმა გააღვივეს, როდესაც ხმამაღლა კითხულობდნენ, შეეძლო თუ არა რასებს შორის გენეტიკურ განსხვავებას ეთამაშა როლი სიკვდილიანობის მაჩვენებელში მიუხედავად იმისა, რომ ამის მტკიცებულებები პრაქტიკულად არ არსებობდა. ჯანმრთელობის განმსაზღვრელ სოციალურ პარამეტრებს, მათ შორის სიღარიბეს, გეოგრაფიას და დასაქმებას, სამწუხაროდ, არ იღებდნენ მხედველობაში.

ეს იყო 2020 წლის გაზაფხულზე ჯორჯ ფლოიდის მკვლელობამდე. ამის შემდეგ საგრძნობი ცვლილება შეიმჩნეოდა რასისა და ჯანმრთელობის შესახებ საუბრებში.

მეცნიერული ფაქტები იგივე დარჩა: რასა ისეთივე სოციალური მახასიათებელი იყო, როგორც ადრე. ახლა უკვე ღიად საუბრობდნენ იმაზე, თუ რას გულისხმობდა რასა და თუ როგორ მოქმედებდა სხეულზე რასიზმის აშკარა და ფარული გავლენა. შევამჩნიე, რომ ექიმებმა დაიწყეს მოწოდებები სოციალ-ეკონომიკური სტატუსის, კვების რაციონის, ტოქსიკური გარემოს და ჯანდაცვის სფეროში არსებული არასწორი წარმოდგენების უფრო მეტი შესწავლისკენ.

მოვლენების ასეთი განვითარება ადასტურებს, რომ პოლიტიკურ გარემოს უდიდესი გავლენა აქვს მეცნიერების კითხვებსა და პასუხებზე. როდესაც კაცობრიობის განვითარების გზაზე აქცენტს ვამახვილებთ ჯგუფებს შორის არსებულ ბიოლოგიურ, ბუნებრივ განსხვავებებზე, მკვლევრები უპირველესად კონცენტრირდებიან გენეტიკასა და თანდაყოლილ ფაქტორებზე; მაგრამ, თუ კაცობრიობას განვიხილავთ ისტორიული კონტექსტის ჭრილში (რასა, როგორც სოციალური ფაქტორების პროდუქტი), მაშინ უკვე ხაზი ესმება აღნიშნული ჯგუფების საცხოვრებელ პირობებსა და მათ მიმართ საზოგადოების დამოკიდებულებებს. ასეთი გადაწყობა გვეხმარება, რომ დავსვათ პრობლემის დიაგნოზი იქ, სადაც ის არის და არა იქ, სადაც ის შეგვეძლო წარმოგვედგინა.

ჩვენ ჯერ ისევ ბრძოლის პროცესში ვართ – ულტრამემარჯვენე ჯგუფები და ეთნიკური ნაციონალისტები სამეცნიერო ჟურნალებში იქექებიან მტკიცებულებების მოსაძიებლად, რომელთა ფრაგმენტულად ამორჩევა დაადასტურებს მათ ვარაუდს, რომ კაცობრიობის ისტორიის მიმდინარეობა გადაწყვიტეს გენეტიკურად უფრო ძლიერი რასის წარმომადგენლებმა და დღეს პოპულაციებს შორის არსებული სოციალური უთანასწორობა მხოლოდ და მხოლოდ ამ თანდაყოლილი განსხვავებების შედეგია.

ჟურნალში Psychological Reports მხოლოდ ახლახან ამოიღეს კანადელი ფსიქოლოგის 1990-იანი წლების დასაწყისში გამოქვეყნებული ორი სტატია; რედაქტორები მიხვდნენ, რომ ნაშრომი „არაეთიკური, მეცნიერულად არასწორი იყო და ეფუძნებოდა რასისტულ იდეებსა და ინტერესებს“.

მეცნიერები ხშირად ამტკიცებენ, რომ ფაქტები აინტერესებთ და არა პოლიტიკა, თუმცა საინტერესოა აღვნიშნოთ, რა მასშტაბის გავლენა მოახდინა პოლიტიკამ მეცნიერთა წარმოდგენის ფორმირებაზე ადამიანთა განსხვავების შესახებ. მაგალითად, შემთხვევითი არ არის, რომ ევგენიკამ, როგორც სერიოზულმა სამეცნიერო დარგმა, პოპულარობა დაკარგა II მსოფლიო ომის შემდეგ, მეცნიერებაში, განსაკუთრებით, ანთროპოლოგიის სფეროში მომუშავე ანტირასისტების ძალისხმევის წყალობით. ასევე შემთხვევითი არ არის, რომ ყველაზე უფრო მცდარი წარმოდგენების გაბათილება ქალის გონებრივი მონაცემებისა და ფიზიკური აგებულების შესახებ, 1970-იანი წლებიდან დაიწყო, მომძლავრებული ფემინისტური კვლევების ფონზე.

თუმცა, რა თქმა უნდა, ყოველთვის იქნებიან ისეთი ადამიანები, რომელთაც ძველი ზღაპრების შენარჩუნება სურთ. ეს მოსალოდნელიცაა მსოფლიოში, სადაც პოპულიზმი და ეთნიკური ნაციონალიზმი აღმავლობის გზაზეა. წარმოშობის ისტორიები, ტრადიციული მსოფლმხედველობა, მძიმე პერიოდებში შეიძლება უსაფრთხოების გარანტიად მოგვეჩვენოს.

მეცნიერები ფრთხილად უნდა იყვნენ იმასთან დაკავშირებით, თუ რომელ მთავარ ნარატივს ემსახურებიან. ხაზს უსვამს თუ არა ეს ნარატივი ჩვენი სახეობის არსებით ერთიანობას? შეგვახსენებს თუ არა, რომ ჩვენ გენეტიკურად უფრო მსგავსნი ვართ, ვიდრე ნებისმიერი სხვა პრიმატის სახეობა და ინდივიდუალური განსხვავება ბევრად აღემატება ჯგუფურ განსხვავებას? თუ ეს ის ნარატივია, რომელიც ჩვენი გენომის საზღვრებში, პოპულაციებს შორის მცირე სტატისტიკურ განსხვავებებს ეძებს და, შეგნებულად თუ შეუგნებლად, მათ თამაშს თამაშობს, ვინც სხვადასხვა გზით ცდილობს ჩვენს დაყოფას? ფაქტები, შეიძლება მსგავსია, მაგრამ მთავარი ის არის, რასაც საკუთარ თავს ვუამბობთ.

ბიოლოგიური განსხვავებები:
მითები გრძელდება

2020 წლის მაისში მსოფლიოს ერთ-ერთ წამყვან სამედიცინო ჟურნალში Lancet მეცნიერები ირწმუნებოდნენ, რომ COVID-19-ით გამოწვეული განსხვავებული შედეგები შეიძლება ეთნიკური ჯგუფების „გენეტიკური აგებულებით“ ყოფილიყო განპირობებული. 1793 წელს, როდესაც ფილადელფია ყვითელი ცხელების ეპიდემიამ მოიცვა, თეთრკანიანი ექიმები ამტკიცებდნენ, რომ შავკანიანები ბუნებრივად იმუნურები იყვნენ. ვირჯინიის უნივერსიტეტის 2016 წლის კვლევის მიხედვით, 200-მდე გამოკითხული სამედიცინო სასწავლებლის სტუდენტისა და რეზიდენტის თითქმის ნახევარი ფიქრობდა, რომ „შავ- და თეთრკანიან ადამიანებს შორის ბიოლოგიური განსხვავებები“ არსებობს. ამ მოსაზრებათაგან მრავალი, მათ შორის ის, რომ თითქოს შავკანიანები ტკივილს უფრო კარგად იტანენ და უფრო სქელი კანი აქვთ, ცრუ და ფანტასტიკურია.

დაუმთავრებელი სამუშაო

რასების მეცნიერებისა და ევგენიკის ისტორიული მემკვიდრეობა ბევრ ინსტიტუტში შემორჩა, თუმცა ცდილობენ წარსულის გადააზრებასა და მეცნიერების უფრო ინკლუზიურად ქცევას. – ა. ს.

ფონდის რეფორმირება
კალიფორნიის უნივერსიტეტის (ბერკლი) საზოგადოებრივი ჯანდაცვის სკოლა ათწლეულების განმავლობაში ფინანსდებოდა კვლევითი ფონდის მიერ, რომელიც თავდაპირველად ევგენიკის შესასწავლად შეიქმნა. სკოლაში აცხადებენ, რომ შეიცვლება ფონდის პროფილი, შესაძლოა ანტირასისტული ინსტიტუტის შექმნით.

სახელწოდება შეიცვალა
ჯანდაცვის ქსელის, MSI Reproductive Choices სახელწოდება 2020 წელს შეიცვალა. ის აღარ ატარებს მარი სტოუპსის (1880-1958) სახელს. დროთა განმავლობაში ოჯახის დაგეგმვისა და ქალთა უფლებების მხარდაჭერა მისი მხრიდან ევგენიკის მხარდაჭერით დაიჩრდილა.

იგეგმება რეპატრიაცია
პენსილვანიის უნივერსიტეტის მუზეუმმა ბოდიში მოიხადა თავის ქალების დამუშავებისთვის, რომლებიც XIX საუკუნის ექიმმა არაეთიკური გზით შეიძინა და გამოიყენა თეთრი რასის უპირატესობის დასამტკიცებლად. მუზეუმი მიზნად ისახავს, თავის ქალები „საგვარეულო თემებს“ დაუბრუნოს.

ანჯელა საინი ბრიტანელი სამეცნიერო ჟურნალისტი, ტელეწამყვანი და წიგნების ავტორია, რომელთა შორისაა „აღმატებული: სამეცნიერო რასიზმის დაბრუნება“.