ბუნების დაზიანების საფასური

ბავშვობა ხმელთაშუა ზღვასთან გავატარე, რამაც პლანეტის ბიომრავალფეროვნებისადმი ინტერესი გამიღვივა. ჩემი კარიერის უმეტესი ნაწილი ოკეანის კვებითი ჯაჭვის შესწავლას მივუძღვენი. ჯაჭვის, რომელშიც პატარა არსებებით მათზე დიდი მტაცებლები იკვებებიან და რომლის ზედა საფეხურზე ხშირად ადამიანები დგანან. მეცნიერებმა იციან, რომ ეს სისტემა სინამდვილეში ბევრად უფრო ჩახლართულია და ახლა ერთი ბეწო ვირუსის გამო მთელი პლანეტის გაშეშების მომსწრენი ვართ.

ჩინეთის ქალაქ უხანის „სველ ბაზარში“, სადაც ცხოველების ხორცსა და ცოცხალ ველურ ცხოველებს საკვებად და წამლად ყიდიან, ვირუსი ცხოველიდან ადამიანს სავარაუდოდ 2019 წლის ბოლოს გადაეცა. რამდენიმე თვეში COVID-19-მა ასიათასობით Homo sapiens-ი, დედამიწის უმთავრესი მტაცებელი შეიწირა.

ღრმად დამწუხრებული ვიყავი – ვირუსი ჩემს ბევრ ნაცნობს აღმოაჩნდა, თუმცა, პანდემიამ კიდევ ერთხელ დაასაბუთა ის, რაც ჩემთვის ცალსახად ნათელი იყო: ბიომრავალფეროვნება აუცილებელია ადამიანების ჯანმრთელობისა და საბოლოოდ მათი გადარჩენისთვის.

ადამიანები ცხოველებისგან გადაცემული სახიფათო ვირუსების და ბაქტერიების მსხვერპლნი შორეულ წარსულშიც ხდებოდნენ. როდესაც ველურ ჰაბიტატებში გაუფრთხილებლად ვიჭრებით, წყლის, საკვებისა და ტერიტორიების მოსაპოვებლად ცხოველებთან შეჯიბრება გვიწევს, ფიზიკური კონტაქტის ალბათობა იმატებს, რაც მეტ კონფლიქტს და, შესაბამისად, მეტ ინფიცირებას იწვევს.

2020 წელს ჩატარებულმა კვლევამ ზოონოზური ვირუსების მატარებელი სახეობების სიმრავლესა და ადამიანის ინფიცირების სიხშირეს შორის კავშირი შეისწავლა. აღმოჩნდა, რომ მღრღნელები, პრიმატები და ღამურები ამ ვირუსის უფრო ხშირი მატარებლები არიან, ვიდრე სხვა სახეობები.

რას იტყვით ოკეანიდან მომდინარე რისკებზე? გვიქმნის თუ არა ხიფათს ოკეანის ბინადრების ექსპლუატაცია? ამ კითხვას პასუხი ცენტრალური წყნარი ოკეანის შორეული კუნძულების კვლევისას გავეცი.

2005 წელს ჩემი პირველი კვლევითი ექსპედიცია დავგეგმე ეკვატორთან მდებარე კინგმენის რიფსა და მის მეზობელ კუნძულებზე. კინგმენი 2350 კილომეტრზე გადაჭიმული ლაინის კუნძულების 11 კუნძულიდან და ატოლიდან ერთ-ერთია. მათგან ოთხის მონახულება ბუნებრივი ექსპერიმენტი იყო მარჯნის რიფებზე ადამიანის ზემოქმედების სხვადასხვა დონის შესადარებლად.

კინგმენი უკაცრიელი იყო. პალმირაზე (მომდევნო კუნძული სამხრეთის მიმართულებით) 20 ადამიანი კვლევით ცენტრსა და ველური ბუნების ნაკრძალს განაგებდა. უფრო შორს, სამხრეთისკენ, კირიბატის რესპუბლიკაში შემავალი ტერაინა (იმ დროისთვის 900 მოსახლით), ტაბუაერანი (2500 მოსახლით) და კირიტიმატი (5100 მოსახლით) მდებარეობს. ამ ოთხ კუნძულს ერთმანეთთან სიახლოვის გამო მსგავსი ოკეანოგრაფიული და კლიმატური პირობები, ფლორა და ფაუნა აერთიანებდა. სხვაობა მათზე მობინადრე ადამიანების რაოდენობაში იყო.

ჩვენი მეცნიერების გუნდი ვირუსების, ბაქტერიების, წყალმცენარეების, უხერხემლოებისა და თევზების მრავალფეროვნებისა და სიმრავლის შეფასებას შეუდგა. ადამიანების ზემოქმედების შედეგების დასადგენად გუნდმა მარჯნის რიფების ეკოსისტემის ცვლილებები გაზომა. კვლევამ ცხადყო: როდესაც რამდენიმე ასეული ადამიანი თევზაობას იწყებს, ისინი კვებითი ჯაჭვის ზედა ფენას ამცირებენ, ხოლო, როდესაც მათი რაოდენობა რამდენიმე ათასს აღწევს, მარჯნის რიფების ეკოსისტემიდან ქრებიან ზვიგენები, თუმცა უხვად არიან პატარა თევზები და წყალმცენარეები.

ჩვენ კიდევ ერთი მოულოდნელი აღმოჩენა გავაკეთეთ რიფებში მობინადრე ყველაზე პატარა არსებების შესახებ.

არასოდეს ვინანებ ჩემი ძვირფასი მეგობრის, ფორესტ როვერის ექსპედიციაში დაპატიჟებას. ფორესტი ბრწყინვალე ვირუსული ეკოლოგი და ერთერთი პირველი მეცნიერია, რომელმაც გენომური ტექნოლოგია ოკეანის ვირუსებისა და ბაქტერიების გამოსაკვლევად გამოიყენა. იმ ერთი წლის განმავლობაში ფორესტი და მისი პატარა გუნდი წყლის ნიმუშებს აგროვებდნენ ადამიანთა ზემოქმედებასთან მიმართებით მიკრობების რაოდენობის გასაზომად. მათ კირიტიმატის კუნძულის წყლებში 10-ჯერ მეტი ბაქტერია იპოვეს, ვიდრე კინგმენის წყლებში.

ადამიანთა მატების ფონზე ბაქტერიები რაოდენობის გარდა ქცევით ხასიათსაც იცვლიდნენ. კინგმენთან, კრისტალურად სუფთა წყალში, ძალიან პატარა ბაქტერიები ბინადრობდნენ, სახელად Prochlorococcus, რომლებიც ფოტოსინთეზირებით ცოცხლობენ; კირიტიმატის წყლები კი, პირიქით, ამღვრეული და პათოგენური ბაქტერიებით იყო სავსე, მათ შორის, Staphylococcus-ის, Vibrio-ს, და Escherichia-ს რამდენიმე სახეობით.
განსაკუთრებით შემაშფოთებელი Vibrio იყო, რომელიც მარჯნის დაავადებას იწვევს და ხელს უწყობს რიფებში მარჯნის ნაცვლად წყალმცენარეების დომინირებას, რაც, თავის მხრივ, „წყლის ყვავილობას“ განაპირობებს. Vibrio ადამიანებშიც იწვევს ფატალურ დაავადებებს, მათ შორის, ქოლერას, გასტროენტერიტს, ჭრილობების ინფექციებს და სეპტიცემიას. ფორესტი ეკოსისტემის ამ ცვლილებას – განვითარებული, სტაბილური და დიდი ცხოველებით სავსე ჰაბიტატიდან გარემომდე, რომელშიც განუვითარებელი და პატარა არსებები დომინირებენ – მარჯნის რიფების „მიკრობიზაციას“ უწოდებს.

2009 წლის აპრილსა და მაისში National Geographic Pristine Seas-ის პირველი ექსპედიცია გაიმართა ეკვატორის სამხრეთით განლაგებულ ხუთ დაუსახლებელ ლაინის კუნძულზე. იქ, როგორც კინგმენზე, აღმოვაჩინეთ სუფთა წყალი, თევზების მაღალი ბიომასა, მრავალი ზვიგენი და ცოცხალი მარჯნებით მდიდარი რიფები. მილენიუმის ატოლის ლაგუნაში, გიგანტური მოლუსკების სიმრავლემ გაგვაოცა – რასაც მანამდე კინგმენის ლაგუნაშიც წავაწყდით.

გიგანტური მოლუსკები თავიანთი სხეულით ფილტრავენ წყალს, რომ იქ არსებული მიკროორგანიზმები მოიხელთონ საკვებად. დავინტერესდით, რამდენად დიდი იყო მათი წვლილი ამ ადგილებში წყლის ასეთ სისუფთავეში. ფორესტმა ლაგუნიდან აღებული წყლით ჩვენს გემზე არსებული საცდელი აკვარიუმები აავსო. ზოგიერთში ცოცხალი გიგანტური მოლუსკი მოათავსა, ზოგში ცარიელი მოლუსკის ნიჟარა, ნაწილში კი მხოლოდ და მხოლოდ ლაგუნის წყალი იყო. შემდეგ აკვარიუმებში დროთა განმავლობაში ბაქტერიების რაოდენობის ცვლილება გაზომა.

შედეგებმა გაგვაოცა. გიგანტური მოლუსკები წყლიდან ბაქტერიების და ვირუსების უმრავლესობას 12 საათის განმავლობაში აქრობდნენ, სხვა აკვარიუმები კი მიკრობებით აივსო. შემდეგ ფორესტმა თითოეულ აკვარიუმში ექსპედიციაში თან წამოღებული ლაბორატორიაში კულტივირებული Vibrio ჩაამატა. როგორც მოსალოდნელი იყო, გიგანტურმა მოლუსკებმა აკვარიუმის წყალში Vibrio-ს რაოდენობა მნიშვნელოვნად შეამცირეს, სხვა აკვარიუმებში კი ეს ბაქტერია გამრავლდა.

ბუნების მიერ ვირუსების კონტროლის (აქამდე ჩვენთვის უცნობი) გზა მათი სისტემიდან გაფილტვრაა. ადამიანები გიგანტურ მოლუსკებს ხორცისა და ნიჟარის გამო აგროვებენ და წყნარი ოკეანის რიფების უმრავლესობიდან გააქრეს. კაცობრიობა გაუცნობიერებლად ანადგურებს წყლის ფილტრს – ლაგუნის ბუნებრივ N95 ნიღაბს – რომელიც მას დაავადებებისგან იცავს.

ჰაბიტატების დეგრადაციის გამო ცხოველები მეტ ვირუსს ავრცელებენ, ხოლო მრავალფეროვანი ფლორითა და ფაუნით სავსე გარემოში ნაკლები დაავადებაა.

ამ საშიშროების წინაშე ყველა სახეობა თანაბრად დაუცველია. რისი გაკეთება შეგვიძლია? სანამ მსოფლიო COVID-19-ის გავრცელებით დაზარალებულთა დასახმარებლად იბრძვის, ჯობია იმაზეც დავფიქრდეთ, როგორ ავიცილოთ თავიდან ახალი ზოონოზური პანდემია.

ხშირად ვრწმუნდებით, რომ პლანეტის ბიოსფეროს არსებობისთვის ყველა ცხოველი თანაბრად მნიშვნელოვანია. ჩვენი კვლევებიდან ვასკვნით, რომ ვირუსების გადაცემისგან ადამიანების დასაცავად ველური ცხოველების განადგურება უნდა შევწყვიტოთ. ამის ნაცვლად, მათი სახლი, ბუნებრივი ეკოსისტემები უნდა დავიცვათ და, თუ საჭიროა, მათ განვითარებას შევუწყოთ ხელი გარემოს გაველურებით.

ჰაბიტატების დეგრადაციის გამო ცხოველებში სტრესი იმატებს და ისინი მეტ ვირუსს ავრცელებენ. მეორე მხრივ, მრავალფეროვანი მიკრობული, მცენარეული და ცხოველური სახეობებით სავსე ჰაბიტატები ნაკლები დაავადების შემცველნი არიან. ბიომრავალფეროვნება ვირუსების ნებისმიერ სახეობას ასუსტებს და პათოგენების საწინააღმდეგო ბუნებრივ ფარს ქმნის.
ველური ცხოველების არალეგალური ვაჭრობის შეზღუდვა, ტყეების განადგურების შეჩერება, ჯანსაღი ეკოსისტემების დაცვა, ადამიანთა ცნობიერების ამაღლება ბუნებრივი გარემოს ათვისების რისკების შესახებ, საკვების წარმოების ცვლილება, წიაღისეული საწვავის ჩანაცვლება და წრიულ ეკონომიკაზე გადასვლა – ყველა ამ ზომის მიღება შესაძლებელი და აუცილებელია.

ჯანსაღი ბუნებრივი გარემო საუკეთესო ანტივირუსია.

კონსერვაცია მხოლოდ ფუფუნება არ არის

უძველეს დროში ადამიანთა მცირე ჯგუფები და მათი შეზღუდული მობილობა დაავადებათა გავრცელებას აკავებდა. შემდგომში ჩვენ ყველანაირად შევუწყვეთ ხელი ვირუსების ევოლუციურ წარმატებას. ურბანულ სივრცეებში დიდი სიმჭიდროვით ვსახლდებით და უპრეცედენტო სიხშირით გადავადგილდებით პლანეტის გარშემო. ველური ჰაბიტატები ქალაქებად, ფერმერულ მიწებად და სავაჭრო ცენტრებად გადავაქციეთ, რითიც ჩვენ გვერდით მცხოვრები სხვა სახეობები დავჩაგრეთ. ყოველივე ამის გამო თანამედროვე ეპიდემიისთვის საუკეთესო გარემო შევქმენით.

COVID-19 კიდევ ერთი შეხსენებაა, რომ კონსერვაცია მხოლოდ მდიდარი ქვეყნების ფუფუნების საგანი ან უბრალოდ რომანტიკული იდეალი არაა. ბიოსფეროს კეთილსინდისიერი წევრობა ჩვენს გადარჩენას განსაზღვრავს.