ქვესკნელის შესასვლელს ვუახლოვდები და ჰაერში ოხშივარი ტრიალებს. ყურებში მოზუზუნე ქარის ფონზე, ფრთხილად მივყვები ჩემი გიდის, ოქტავიო ფერნანდეს ლორენსოს ნაკვალევს ლა-პალმას (კანარის კუნძულები, ესპანეთი) ჩაშავებულ მიწაზე.

„ამაზე შორს ვეღარ წავალთ“, – უცებ მეუბნება ოქტავიო და ჩვენი დანიშნულების ადგილამდე – ლავურ გვირაბამდე – სულ რამდენიმე მეტრში ჩერდება. კიდევ რამდენიმე ნაბიჯი გადავდგით ამ ვულკანური გამოქვაბულის მიმართულებით, რომლის „ხახაშიც“ ცოტა ხნის წინ დრონის მეშვეობით 170°C დააფიქსირეს. კანარის კუნძულების სპელეოლოგიის ფედერაციის ვიცე-პრეზიდენტ ფერნანდეს ლორენსოს დიდი ხანია თვალი უჭირავს ამ გამოქვაბულზე, რომელიც ნელ-ნელა გრილდება; იმედი აქვს, რომ მალე შეძლებს იქ შესვლას და ამ არქიპელაგზე 500 წლის მანძილზე ერთ-ერთი ყველაზე გამანადგურებელი ვულკანური ამოფრქვევების შესახებ მონაცემების შეგროვებას.

2021 წლის 19 სექტემბრიდან მოყოლებული, თითქმის 86 დღის განმავლობაში მოედინებოდა ლავა კუმბრე-ვიეხას ქედის ნაპრალებიდან და ნელ-ნელა ეშვებოდა გავარვარებული ნაკადულების ნაწნავად. ვულკანის ამოფრქვევას მსხვერპლი არ მოჰყოლია, მაგრამ მან 200 მილიონი კუბური მეტრი ლავა ამოანთხია  და 200 მეტრი სიმაღლის ქვისა და ფერფლის კონუსი დატოვა სწორედ იმ ადგილას, სადაც ახლა ჩვენ ვდგავართ. სულ რაღაც ერთი წლის წინ კუნძულის ამ ნაწილში მწვანედ მობიბინე ფიჭვნარი იყო და ალაგ-ალაგ – სახლები. დღეს შავი ბორცვებიდან მხოლოდ რამდენიმე ხის კენწერო და ლამპიონისა თუ სახურავის წვერია ამოშვერილი. ამ დისტოპიური სანახაობით მონუსხულს, ძლივს ჩამესმის ფერნანდეს ლორენსოს აირწინაღით დახშული ხმა, რომელიც ფერდობზე ასვლას მთავაზობს. თანდათან ტონი ეცვლება.

„მაღლა, მაღლა, მაღლა, მაღლა!“ – ყოველ სიტყვას უფრო ხმამაღლა და განგაშით წარმოთქვამს. „დავიწვებით“. ქარის მიმართულება შეიცვალა და ხეობიდან მონაბერმა უეცარმა მწველმა ნაკადმა შეიძლება ჩვენ დაგვარტყას. ვულკანის კონუსის ციცაბო ფერდობზე მივფორთხავ, უსაფრთხო ადგილას რომ მოვთავსდე ამ ხედისთვის თვალის შესავლებად.

ლა-პალმას ვულკანიზმის დიდი ისტორია აქვს, თუმცა აქაური ამოფრქვევები, ჩვეულებრივ, საშიშად არ მიიჩნევა. თავისებური ქიმიური შემადგენლობის გამო აქაური ლავა მდორე ნაკადებად მიედინება და არა ისეთ ნიაღვრად, როგორიც მსოფლიოს სხვა კუთხეებს ანადგურებს. კუნძულზე ვულკანი უკანასკნელად 1971 წელს ამოიფრქვა, სამხრეთ სანაპიროს მახლობელ მეჩხრად დასახლებულ რეგიონში და შედარებით მცირე ზიანი გამოიწვია. თუმცა, მას შემდეგ, კუნძულის მოსახლეობა გაიზარდა; დღეს 86 000-ზე მეტი ადამიანი ცხოვრობს 707 კვ. კმ ფართობზე. შარშანდელმა ამოფრქვევამ „ჩაყლაპა“ 2800-ზე მეტი შენობა, 350 ჰა სამეურნეო მიწა და 70 კმ სიგრძის გზა. ჯერ კიდევ წინაა რეკონსტრუქციის რთული წლები, რასაც შემორჩენილი მაგმური სიმხურვალე და ბუნდოვანი ეკონომიკური მომავალი უქმნის დაბრკოლებას.

მსოფლიოში დაახლოებით 60 მილიონი ადამიანი ცხოვრობს აქტიურ ვულკანებთან ახლოს და, გლობალური მოსახლეობის ზრდასთან ერთად, ლა-პალმაში მომხდარის მსგავსი კატასტროფები უფრო მეტ მსხვერპლს და ზიანს გამოიწვევს ვულკანურ ზონებში. იქნებ, ამ პაწაწინა კუნძულზე მომხდარის გაანალიზებით, მსგავს გარემოში მცხოვრები ხალხი უკეთ მომზადებული დახვდეს მომდევნო კატასტროფებს.

„ლა-პალმა ვულკანების აგებულია, – ამბობს ფერნანდეს ლორენსო, – ჩვენ მათთან ერთად ცხოვრება უნდა ვისწავლოთ“.

ვულკანები, რაც არ უნდა დესტრუქციულები იყვნენ, კანარის კუნძულების – აფრიკის სანაპიროდან დაახლოებით 80 კილომეტრში განლაგებული არქიპელაგის – სასიცოცხლო ენერგიის წყაროს წარმოადგენენ.

საკვები ნივთიერებებით მდიდარი ლავა საუკუნეების განმავლობაში დაიშალა და ნოყიერ ნიადაგად გარდაიქმნა. როდესაც XV საუკუნეში კანარის კუნძულები კასტილიელებმა დაიპყრეს და მკვიდრი მოსახლეობა გაანადგურეს, მთელი მიწა შაქრის ლერწმის პლანტაციებად აქციეს, რამაც შემდეგ სხვა სამეურნეო კულტურებს დაუთმო ადგილი. 2021 წლის ამოფრქვევამდე ლა-პალმას მთლიანი შიდა პროდუქტის ნახევარს საექსპორტოდ მოყვანილი ბანანი შეადგენდა.

ჯერაც საკამათოა, კონკრეტულად რა განაპირობებს კანარის კუნძულების ვულკანიზმს, მაგრამ, სავარაუდოდ, მთავარი მამოძრავებელია გავარვარებული მაგმური ქანის სვეტის, პლუმის, აზვირთება დედამიწის წიაღში არსებული „ცხელი წერტილიდან“. როდესაც აფრიკის ტექტონიკური ფილა ამ პლუმის თავზე ნელ-ნელა გადაივლის, წარმოიქმნება ახალი ვულკანები და ახალშობილი კუნძულები. ლა-პალმა ამ არქიპელაგის ერთ-ერთი ყველაზე ახალგაზრდა და ვულკანურად აქტიური კუნძულია, თუმცა ვულკანები უკვე დიდი ხანია ჩაწყნარდა კუნძულის ჩრდილოეთ ნაწილში და უკანასკნელი 150 000 წლის განმავლობაში ლა-პალმაზე ამოფრქვევები მხოლოდ ცხელ, მშრალ სამხრეთში ხდება, რომელსაც ზუსტად შუაზე ყოფს კუმბრე-ვიეხას ქედი.

მაგმა კუმბრე-ვიეხას ქვეშ ფარდასავით იწევა და ზედაპირზე გამოსასვლელად ნაპრალებს და სუსტ წერტილებს არჩევს. შეუძლებელია ორი ამოფრქვევა ერთი და იმავე გზის გავლით – ანუ მეცნიერებმა ზუსტად არასოდეს იციან, შემდეგი სად იქნება. ამ მოვლენას მონოგენეტიკური ვულკანიზმი ჰქვია.

როგორც უკანასკნელმა ამოფრქვევამ აჩვენა, ეს უდიდესი გამოწვევაა ქედის ფერდობებზე მცხოვრები ათასობით ადამიანის დაცვის თვალსაზრისით. თანაც, ვულკანს 50 წელი ეძინა და ადგილობრივი მოსახლეობის დიდი ნაწილი საკუთარი კუნძულის სრულ გეოლოგიურ ძალას არც იცნობდა. როგორც ჩანს, მოსალოდნელ ამოფრქვევასთან დაკავშირებით, მეცნიერებსა და მოსახლეობას სხვადასხვა წარმოდგენა ჰქონდათ. შედეგი სავალალო აღმოჩნდა.

„არ ვიცოდით, რა მოგველოდა“, – ამბობს ანა ჯესიკა აკოსტა კრუსი, ადგილობრივი მაღაზიის მფლობელი, რომელიც ცხოვრობდა აწ უკვე შავი ქანებით მთლიანად დაფარულ ქალაქ ტოდოკეში.

2021 წლის 11 სექტემბრიდან გახშირებული მიწისძვრები უკვე მოსალოდნელი კატასტროფის მანიშნებელი იყო. მიწა ამოიბურცა და მოძრაობა დაიწყო – რაც მის ქვეშ მაგმის მოძრაობაზე მეტყველებდა. ხელისუფლებამ სწრაფად აამუშავა კუნძულის ვულკანთან დაკავშირებული საგანგებო სამოქმედო გეგმა, რომლის ფარგლებშიც შეიკრიბა რვა ორგანიზაციისა და უნივერსიტეტის სამეცნიერო კომიტეტი. მათ მონაცემების გაანალიზებით უნდა გაეკეთებინათ პროგნოზი.

ვულკანის მზარდი საფრთხის შესახებ მოსახლეობას ინფორმაცია მიეწოდება ოთხფერიანი (მწვანე, ყვითელი, ნარინჯისფერი, წითელი) „შუქნიშნის“ საშუალებით. 13 სექტემბერს ხელისუფლებამ საფრთხის დონე ყვითლად განსაზღვრა, რაც იმას ნიშნავდა, რომ ამოფრქვევის მომატებული საფრთხის გამო მოსახლეობა ყურადღებით უნდა ყოფილიყო და დალოდებოდა ოფიციალურ მიმართვას.

მიწისძვრებმა (რომელთა რიცხვი ათასობით განისაზღვრებოდა) ჩრდილო-დასავლეთით გადაინაცვლა და სულ უფრო ზედაპირული და ინტენსიური გახდა. „ხუთშაბათს [16 სექტემბერს] ყველანი თითქმის დარწმუნებულნი ვიყავით, რომ ის ამოიფრქვეოდა“, – ამბობს სტავროს მელეტლიდისი, ესპანეთის ვულკანების მონიტორინგზე პასუხისმგებელი ოფიციალური დაწესებულების, ეროვნული გეოგრაფიული ინსტიტუტის (IGN) ვულკანოლოგი.

მთავარი კითხვა იყო, როდის ამოიფრქვეოდა ვულკანი. 2011 წელს მეზობელ კუნძულ ელ-იეროზე ამოფრქვევას წინ უძღოდა მიწისძვრები რამდენიმე თვის განმავლობაში, ლა-პალმაზე კი მოვლენები თითქოს უფრო სწრაფად ვითარდებოდა. და მაინც, სამეცნიერო კომიტეტმა ვერ მიაღწია კონსენსუსს იმის შესახებ, რომ ამოფრქვევა გარდაუვალი იყო. ასეთი განცხადება პოლიტიკოსებს მოსთხოვდა შეეცვალათ განგაშის დონე ნარინჯისფრად და ევაკუაცია დაეწყოთ, ეს კი კომპლექსური და ხარჯიანი პროცედურაა, რომლის დროსაც გადამწყვეტია დროის ზუსტი შერჩევა: ნაადრევად რომ მოუწოდო ხალხს ტერიტორიის დატოვება, შეიძლება შინ საფრთხის გადავლამდე დაბრუნდეს. თუ წავა და არაფერი მოხდება, შეიძლება მომდევნო გაფრთხილებებს აღარ ენდოს.

19 სექტემბრის დილას ხელისუფლებამ დაიწყო რამდენიმე ათეული ადამიანის ევაკუაცია, რომელთაც გადაადგილება უჭირდათ – ეს კი იმით ახსნეს, რომ მიწისძვრის მიერ მიყენებულ ზიანზე ღელავდნენ. შემდეგ ვულკანიც ამოიფრქვა. განგაშის დონე ჯერაც ყვითელი იყო. 

ცხრა თვის შემდეგ, ივნისის ერთ თბილ საღამოს, შერონ ბეკჰაუსს ვხვდები. იგი ბრიტანული კომპანიის GeoTenerife-ს დირექტორია, რომელიც თითქმის ათი წელია აწყობს კანარის კუნძულებზე საგანმანათლებლო ტურებს. ლა-პალმაზე მიმდინარე მოვლენების მომსწრე ბეკჰაუსი იქვე დარჩა ადგილობრივი მოსახლეობის თვალით დანახული ამოფრქვევისა და სარეაბილიტაციო სამუშაოების აღსაწერად; პროექტი ცნობილია სახელწოდებით #VolcanoStories.

ქალაქ ლა-ლაგუნის სკოლამდელი და დაწყებითი განათლების ცენტრის ნანგრევებს ვუახლოვდებით და გენერატორების გუგუნი გვეგებება. ამ სასწავლო დაწესებულების დირექტორი, მონიკა ვინია, ფოტოებს გვათვალიერებინებს, ბეკჰაუსი კი მის მონათხრობს მითარგმნის.

თავდაპირველად ლავამ სკოლას გვერდზე ჩაუარა და ვინიას იმედი ჰქონდა, რომ ეს ბეტონის კომპლექსი გადარჩებოდა, თუმცა 20 ოქტომბერს ბედმა აღარ გაუღიმა.

„ვიცოდით, რაც იყო ლავური ნაკადი, მაგრამ არ ვიცოდით, რა გავლენას მოახდენდა მოსახლეობაზე“, – ამბობს ვინია, რომელიც აპირებს, სკოლაში მეცნიერები მოიწვიოს ხოლმე მოსწავლეებთან ვულკანის აქტივობაზე სასაუბროდ.

თითქმის ერთი წლის შემდეგ ლა-პალმას მცხოვრებთა დიდი ნაწილი ჯერაც დროებით საცხოვრებელშია და ელოდება ესპანეთის მთავრობის დაპირებულ დაფინანსებას და ხელახალი მშენებლობის დაწყების გადაწყვეტილებას. ზოგს მიწის საკუთრების დამტკიცება უჭირს, რადგან ნაჩქარევად გამოქცეულებს საბუთები შინ დარჩათ. გარდა ამისა, საკამათო საკითხია მშენებლობა ძირფესვიანად შეცვლილ ლანდშაფტზე.

 ამ უკანასკნელი ლავური ნაკადის ზოგი მონაკვეთი, სავარაუდოდ, ეროვნული პარკის სტატუსით იქნება დაცული, როგორც კუნძულის ვულკანური საძირკვლის მძაფრი შეხსენება. დანარჩენი ნაწილი სოფლის მეურნეობას და მშენებლობას მოხმარდება. თუმცა, გამოწვევა მაინც ურთულესია. ნაკადის დიდი ნაწილი უნაყოფო ნიადაგია, რადგან სავსეა ნამტვრევებით და შეუძლია როგორც ტანსაცმლის, ისე კანის დაზიანება. თანაც, ახალ ლავაზე მოსავალი არ გაიხარებს, ნიადაგი კუნძულის სხვა ნაწილებიდან იქნება მისატანი.  

კუმბრე-ვიეხას არაპროგნოზირებადობის მიუხედავად, ზოგს მაინც აქვს იმედი, რომ ეს ტრაგედია მომავალი ამოფრქვევებისთვის კარგი გაკვეთილი იქნება. მაგალითად, არსებული განგაშის სისტემა შეიძლება გაუმჯობესდეს, რომ სათანადოდ მიეწოდოს საზოგადოებას ინფორმაცია მოახლოებული სტიქიის შესახებ.

ეს გაკვეთილი ლა-პალმასაც შეიძლება გასცდეს. მიმდებარე კუნძულ ტენერიფეს დედაქალაქ სანტა-კრუსში, კაფე „ვულკანში“, ვულკანოლოგ მელეტლიდისთან ერთად ვზივარ და მძინარე ვულკანების გვერდით ცხოვრების გამოწვევებზე ვსაუბრობთ. როდესაც ტენერიფეზე, კანარის ყველაზე ხალხმრავალ კუნძულზე მოსალოდნელ ამოფრქვევაზე ჩემი წუხილი ხმამაღლა გამოვთქვი, მელეტლიდისმა დაუყოვნებლივ წყნარად მიპასუხა: „ჩვენ ყოველდღე ამაზე ვფიქრობთ“.

The National Geographic Society, რომელიც ჩვენი პლანეტის საოცრებათა გაშუქებასა და დაცვაზე ზრუნავს, 1998 წლიდან აფინანსებს კარსტენ პიტერის მიერ ვულკანების კვლევას.

ილუსტრაცია: ჯო მაკკენდრი

მაია ვეი-ჰაასი National Geographic-ის თანამშრომელია, რომელიც აშუქებს დედამიწის გეოლოგიას – და არა მარტო. ფოტოგრაფ კარსტენ პიტერის სპეციალიზაცია ექსტრემალური გარემოების დოკუმენტირებაა.