ინდიელი კანა როუზ ჩეისინგჰორსი წარმატებული მოდელი და აქტივისტია, რომელიც თავის ცნობადობას იყენებს და ადამიანებს ახსენებს, თუ „ვის მიწაზე ცხოვრობენ“. მკვიდრ ხალხთა სუვერენიტეტი, ამბობს იგი, უმნიშვნელოვანესია, რომ „დავიცვათ ჩვენი ცხოვრების წესი, დავიცვათ ის, რაც დაგვრჩა“. ამ ფოტოზე ჩეისინგჰორსი გადაღებულია „მონუმენტის ხეობაში“ – ტომობრივი პარკი, რომელსაც ნავაჰოს ხალხი მართავს.

„ჩვენ აქ ვართ“ – ეს ფრაზა დაწერილია რამდენიმე მკვიდრი ხალხის ენაზე და განირჩევა ფერებით:
■ ტლა-ო-კი-აჰტი ■ სიქსიკაიტსიტაპი ■ ჩაჰტა ■ კარუკი ■ ონონდაგა ■ მოჰოკი

თავი პირველი

მიწის დაბრუნება

ტლა-ო-კი-აჰტი • ბრიტანეთის კოლუმბია

ვირჯინიული ღვიის მორი სიგრძეში 2 მეტრს აღწევდა, ხოლო სიმაღლესა და სიგანეში – 1 მეტრს. გორდონ დიკი მორს თავს აჭრიდა, ჯო მარტინი კი წელში მოხრილი აკვირდებოდა მისი ჯაჭვიანი ხერხის პირის მოძრაობას, რომ დიკისთვის ინსტრუქციები მიეცა. ჰაერი ღვიის მძაფრი, მცენარეული მედიკამენტისთვის დამახასიათებელი სუნით ივსებოდა.

მარტინი ინდიელია. იგი წარმოადგენს ტლა-ო-კი-აჰტის ხალხს, რომელიც ვანკუვერის კუნძულის დასავლეთ სანაპიროზე (ბრიტანეთის კოლუმბია, კანადა) სახლობს. დიკი, მეორე გრავიორი, მეზობელი ხალხის, ცეშაჰტის წევრია. ახლა ისინი პირველ ნაჭდევებს უკეთებდნენ მგლის ქანდაკებას – ტოტემურ ძელს. იქვე დავინახე უფრო დიდი ზომის ორი მორიც – 7 და 9 მეტრის სიმაღლის. თითოეულ ძელზე, ერთიმეორის თავზე, სიმბოლური ფიგურები გამოესახათ: დათვები, მზე, მითური ზღვის გველები, მგლები.

ამ ზაფხულს მარტინი ერთ-ერთ ტოტემურ ძელს აღმართავს თავისი ოჯახის მშობლიურ სოფელ ოპიტსაჰტში, მიერსის კუნძულზე. ოპიტსაჰტში ასობით მსგავსი ძელი იდგა, სანამ 1884 წელს კანადაში ახალ კანონს მიიღებდნენ და ინდიელებს აიძულებდნენ, ისინი სრულიად უსასყიდლოდ დაეთმოთ კოლექციონერებისა და მუზეუმებისთვის. საკათედრო ტაძართა ფანჯრების ვიტრაჟების მსგავსად, ტოტემური ძელები ტრადიციულ სწავლებათა ვიზუალური გამოსახულებებია, თუმცა ისინი რაღაც კიდევ უფრო მეტს ასხივებენ, მეუბნება მარტინი: „ისინი ამბობენ: ჩვენ აქ ვართ. ეს ჩვენი სივრცეა“.

მიერსის კუნძული ტლა-ო-კი-აჰტის მშობლიური მიწის ნაწილია, ისევე როგორც ტოფინოს დასახლება და კუნძულთა ჯგუფები კლაიკუატის უბეში. კანადის ხელისუფლება აცხადებს, რომ ეს 1000 კვ. კმ ტერიტორია ეროვნული პარკების, ბრიტანეთის კოლუმბიის ხე-ტყის საჭრელი ზონების, კერძო მიწებისა და ინდიელთა სულ რამდენიმე მომცრო სოფლის ერთობლიობას წარმოადგენს, მაგრამ ტლა-ო-კი-აჰტის ხალხის თქმით, აღნიშნული ტერიტორია სრულად მათ ეკუთვნით და ასე იყო ოდითგანვე.

ამ ტერიტორიის დიდი ნაწილი უმოწყალოდ გაჩეხეს ხე-ტყის მომპოვებელმა კომპანიებმა. ძვირფასი, უძველესი ღვიის ხეები გაზიდეს, აქ კი მხოლოდ ეროზია და განადგურება დატოვეს. „ისინი მოვიდნენ და წავიდნენ“, – ამბობს საია მასო, ტლა-ო-კი-აჰტის ბუნებრივი რესურსების დეპარტამენტის ხელმძღვანელი. „ეს იყო 50 წლის წინ. და მათ აღარ აღუდგენიათ მიწა, ისევე როგორც არაფერი გაუკეთებია ბრიტანეთის კოლუმბიისა და კანადის ხელისუფლებას. ამგვარად, ახლა ამას ჩვენ ვაკეთებთ“.

ტლა-ო-კი-აჰტის ინდიელები პირვანდელ სახეს უბრუნებენ ეკოსისტემას, ხელახლა გაჰყავთ არხები, იცავენ ქაშაყის საქვირითე ზონებს თუ ბარიერებს აწყობენ ხე-ტყის გადასაზიდ გზებზე, რომლებიც ეკოლოგიურად ფაქიზ ადგილებს უკავშირდება. გარდა აღნიშნული საკონსერვაციო საქმიანობისა, ისინი იწყებენ დამქანცველ, მაგრამ არსებით საქმიანობას – საკუთარი მთავრობისა და ინფრასტრუქტურის ჩამოყალიბებას: ქმნიან საგანმანათლებლო პროგრამებს, რეინჯერებს ქირაობენ მკვიდრი ხალხის წევრებიდან და ცდილობენ, ბიზნესკომპანიების ერთპროცენტიან დამატებით საფასურზე დაყოლიებას, რომელსაც მათი მომხმარებლები ნებაყოფლობით გადაიხდიან ინდიელთა ძალისხმევის დასაფინანსებლად, რაც, ალბათ, უმნიშვნელოვანესია მთელ ამ პროცესში.

მკვიდრი ხალხისთვის სუვერენიტეტი ნიშნავს, ერთი მხრივ, მოქმედების თავისუფლებას, ხოლო მეორე მხრივ – პასუხისმგებლობას სამყაროში წონასწორობის შესანარჩუნებლად – იდეა, რომელსაც სიქსიკაიტსიტაპის ხალხი (შავფეხები) გამოხატავს სიტყვით AATSIMOIYIHKAAN.

როდესაც მკვიდრი ხალხი ზემოხსენებულ საქმიანობაზე ლაპარაკობს, ისინი ხშირად იყენებენ სიტყვა „სუვერენიტეტს“. როგორც წესი, სუვერენიტეტი ნიშნავს „თვითმმართველობას“, თუმცა მასოს და მარტინის მსგავსი ადამიანები უფრო მეტ შინაარსს სძენენ აღნიშნულ ტერმინს: ეს გახლავთ ხედვა, რომელშიც მკვიდრი საზოგადოებები ავტონომიურ კულტურებს წარმოადგენენ, თანამედროვე სამყაროს ნაწილს, თუმცა დაფუძნებულს უძველეს ღირებულებებზე, თანასწორუფლებიან სუბიექტს მთავრობებთან ურთიერთობისას. „სუვერენიტეტის ჩვენეული გაგების აღმნიშვნელი ყველაზე მართებული ინგლისური ტერმინი გახლავთ „თვითრეალიზაცია“, – ამბობს ლეროი „პატარა დათვი“ კაინას ტომიდან. ამ ემერიტუს-პროფესორს (სამართლის დარგში) უდიდესი წვლილი მიუძღვის, რომ მკვიდრ ხალხთა უფლებები 1982 წელს კანადის კონსტიტუციაში ჩაიწერა. „სუვერენიტეტი არის ხელმისაწვდომობა იმ ყველაფერზე, რაც საკუთარ თავად გვაქცევს“.

კუს კუნძულზე (სახელი, რომელიც ინდიელებმა უწოდეს ჩრდილოეთ ამერიკას, რადგან სამყაროს შექმნის მათეული ხედვით დედამიწა კუს ბაკანზე იდგა) თავდაპირველი მცხოვრებლები უკვე იბრუნებენ იმ სტატუსს, რომელიც არც არასოდეს დაუთმიათ და ამ პროცესში ცვლიან საკუთარ ცხოვრებასაც, ხოლო ყველაზე აღსანიშნავი ალბათ ისაა, რომ მათი უფლებები გარკვეულწილად უკვე აღიარა თანამედროვე მსოფლიომ.

მიღწეული შედეგები მრავალმხრივია: მონტანაში მათ წარმატებით დაიცვეს თავიანთი უფლება, დააკავონ ნებისმიერი არამკვიდრი ადამიანი, რომლის მიმართაც არსებობს ეჭვი ინდიელთა მიწაზე დანაშაულის ჩადენისა; კანადის ხელისუფლება ქვეყნის ტერიტორიის 40%-თან დაკავშირებულ გარემოსდაცვით საკითხებს განიხილავს მკვიდრი ხალხის მონაწილეობით, ხოლო აშშ-ის უზენაესი სასამართლოს 2020 წლის გადაწყვეტილებით თითქმის ნახევარი ოკლაჰომა მკვიდრი ხალხის მიწად გამოცხადდა.

მკვიდრი ხალხები თავიანთ სუვერენიტეტს მეთოდურად იბრუნებენ. ტლა-ო-კი-აჰტის ხალხი ათეულობით წლის განმავლობაში აპროტესტებდა, რომ მათ არასოდეს გაუფორმებიათ ხელშეკრულება ბრიტანეთის კოლუმბიასთან და, ამგვარად, არც ერთი უფლება ან მიწა არ დაუთმიათ. მხოლოდ გასული წლის ოქტომბერში დათანხმდა ბრიტანეთის კოლუმბიის ხელისუფლება აღნიშნული საკითხების განხილვაზე. ეს პროცესი მტკივნეული და დროში გახანგრძლივებულია, თუმცა ცვლილების მოახლოება ისეთივე უდავოა, როგორც გზისპირა ნიშანი, ინდიელთა ტერიტორიებზე შემავალ ვიზიტორებს რომ ეგებება: Tla-O-Qui-Aht Ha’houlthee – ტლა-ო-კი-აჰტის მშობლიური მიწა.

თუმცა მომავალი ჯერ კიდევ ბუნდოვანია. აშშ-ში ოფიციალურად აღიარებულ ტომთა 42%-ზე მეტი არ ფლობს ფედერალურ ან შტატის დონეზე დამტკიცებულ რეზერვაციას, ხოლო რასაც ისინი ფლობენ, სულ მცირე ნაწილია მათი ძველი საკუთრებისა. ინდიელები განეკუთვნებიან ერთ-ერთ ყველაზე ღარიბ და არაჯანსაღ ხალხს მთელ კონტინენტზე. აქვე აღსანიშნავია, რომ ინდიელებში ფიქსირდება ნარკოტიკის ზედოზირებით სიკვდილის ერთ-ერთი უმაღლესი მაჩვენებელი ნებისმიერ რასასა თუ ეთნიკურ ჯგუფთან შედარებით. ინდიელ ქალებზე ძალადობის მაჩვენებელიც შემზარავ ნიშნულს აღწევს.

როდესაც საია მასოს ვკითხე, რას ელოდა 5-10 წელიწადში, მან ჩამომითვალა: გაუმჯობესებული ჯანდაცვა, მუზეუმი და კულტურის ცენტრი, ინდიელთა ტრადიციული გრძელი სახლი, რეინჯერების გაზრდილი პერსონალი და ხელფასები, ჩამდინარე წყლების გაწმენდის უკეთესი სისტემა, საკუთარი სკოლები. ამ ყველაფრის საფუძველი კი ეკონომიკური ბაზის აშენებაა, ამბობს მასო. „და, ყველა ეს ქმედება ეფუძნება სუვერენიტეტს, რომელიც თანდათან თითოეულმა ტომმა უნდა მოიპოვოს“.

„მსოფლიომ არ იცის, რომ ჩვენ თანასწორები ვართ, – ამბობს იგი, – მაგრამ ჩვენ სათქმელს სულ უფრო და უფრო ხმამაღლა ვეუბნებით“.

თავი მეორე

მოდით, ვითამაშოთ

ჩაჰტა • ოკლაჰომა

პირველად რომ ვცადე იშტაბოლის ჯოხების გამოყენება, ჩოკტოს ხალხის ფესტივალზე ვიყავი, რომელიც შრომის დღეს ეძღვნებოდა და ოკლაჰომაში იმართებოდა. ეს გახლდათ ჩაჰტას უდიდესი ოფიციალური შეკრება, როგორც ისინი უწოდებენ საკუთარ თავს.

იშტაბოლი, რომელსაც ინგლისურად სტიკბოლი ეწოდება, კოლონიზატორთა ნებისმიერ თამაშზე უფრო ძველი გუნდური სპორტია. თითოეული გუნდი 30 მოთამაშეს ათავსებს ფეხბურთის მოედნის მსგავს არენაზე, რომლის ორივე ბოლოში 3,5-მეტრიანი ძელი დგას. მოთამაშეებს უჭირავთ ერთ ბოლოში დაგრეხილი ხის მარყუჟიანი ორ-ორი ჯოხი. მათზე ტყავის ზონრებია გამოკრული, რომლებიც ერთგვარ ჯიბეს ქმნიან ტყავით დაფარული ბურთის მოსათავსებლად. მათი დახმარებით ისინი ატარებენ ბურთს, გადასცემენ მას თანაგუნდელს ან მიზანში ისვრიან. თითოეული გუნდი ცდილობს, რომ ბურთი გაარტყას საკუთარ ძელს და, ამავე დროს, ხელი შეუშალოს მოწინააღმდეგეს იმავეს გაკეთებაში. სასურველი შედეგის მიღწევას მხოლოდ რამდენიმე წესი ზღუდავს.

ფესტივალის მსვლელობისას რამდენიმე მოთამაშე ცდილობდა, ჩემთვისაც ესწავლებინა ბურთის დაჭერა, რაც საოცრად გამიჭირდა. ერთი-ორჯერ რომ წარმატებით გამომივიდა, ოვაციებით შემეგებნენ. უკვე აღვნიშნე, რომ ამ თამაშს დამცავი ბალიშებისა თუ ჩაფხუტების გარეშე თამაშობენ და ზოგიერთი მათგანი ფეხშიშველიც კი თამაშობს? მათ გადამთელეს. ერთ-ერთმა ხელი გამომიწოდა და წამომაყენა. „დღეს შენ ჩოკტო ხარ, – მითხრა ერთ-ერთმა მოთამაშემ თბილად, – შენ მზად ხარ სათამაშოდ“, – დაამატა მეორემ.

ძველ დროში ამ თამაშს ქალაქგარეთ, ღია სივრცეში აწყობდნენ და ხშირად თითოეულ მხარეს ასობით მონაწილე იდგა. მთლიანი თემები იკრიბებოდნენ. ეს შეჯიბრი იმდენად ექსტრემალურ ხასიათს იძენდა, რომ იშტაბოლის ეძახიან „ომის პატარა ძმას“. ზოგიერთ უხეშ, ძალადობრივ მეთოდს ახლაც იყენებენ. შეკრებილი მასა გაჰყვირის და დასარტყამ ინსტრუმენტებზე აბრახუნებს, როდესაც მოთამაშეები ერთმანეთს ერკინებიან. „არ ვარ დარწმუნებული, რომ მზად ვარ თამაშისთვის“, – ჩავილაპარაკე ჩემთვის.

ჩაჰტას მშობლიური მიწა მისისიპის შტატის ნაყოფიერი ჭალა გახლდათ. ევროპელთა მოსვლის შემდეგ ჩაჰტას ლიდერები მანიპულირებით ცდილობდნენ, რომ ერთდროულად ეთანამშრომლათ ესპანეთთან, საფრანგეთსა და ინგლისთან. ისინი ვაჭრობდნენ ყველა მხარესთან და აღნიშნულ პროცესში ქმნიდნენ აყვავებულ ფერმებსა თუ რანჩოებს. ამ ხალხის პირველი ათწლეულები, რომელსაც ატარებდნენ ახალფორმირებულ აშშ-ში, მეტწილად მშვიდობიანად გამოიყურებოდა.

თუმცა, მიუხედავად მათ მიერ გაბმული კავშირებისა, 1830 წელს ჩაჰტა გახდა ინდიელთა 40-ზე მეტი ხალხიდან პირველი, რომლებიც აიძულეს, დაეტოვებინათ თავიანთი სახლი და გადასულიყვნენ „ინდიელთა ტერიტორიის“ (დღევანდელი ოკლაჰომა) სახელწოდებით ცნობილ ადგილას. მათი მოგზაურობით დაიწყო „ცრემლების ბილიკის“ სამარცხვინო ამბავი. საკუთარი მიწის დათმობის სანაცვლოდ ჩაჰტას ხალხმა წამოაყენა ერთი მნიშვნელოვანი მოთხოვნა – სუვერენიტეტი. ამ შეთანხმების საფუძველზე აშშ აცხადებდა, რომ „ჩოკტო არ მოექცევა არც ერთი ტერიტორიისა თუ შტატის კანონების ქვეშ… და მათთვის გადაცემული მიწის არც ერთი ნაწილი არ მოექცევა რომელიმე ტერიტორიის ან შტატის ფარგლებში“.

აღნიშნული პირობა არ შესრულდა. მომდევნო რამდენიმე ათწლეულში ჩაჰტას ამ ახალი მიწის დიდი ნაწილი დაანაწევრეს, რათა იქ სხვა მკვიდრი ხალხებიც დაესახლებინათ, ხოლო დარჩენილი ტერიტორია სათემო მიწიდან გადაიქცა კერძო საკუთრებებად და დაურიგდა ტომის წევრებს, რომელთაც ხშირად აიძულებდნენ, ეს მიწები თეთრკანიანებისთვის მიეყიდათ. 1907 წელს „ინდიელთა ტერიტორია“ მოექცა ახალდაარსებული ოკლაჰომის შტატის ფარგლებში. მკვიდრი ხალხები ოკლაჰომის გარეთაც მსგავს დანაკარგებს განიცდიდნენ. მათ საშუალოდ დაკარგეს თავიანთი მშობლიური მიწის 97,4%.

აშშ-ის მთავრობა ინდიელთა არა მხოლოდ მიწას, არამედ თავად ხალხს მიჰყვა და მათი დამცავი ფედერალური სტატუსის მოხსნა განიზრახა. ჩაჰტას ხალხი სრული ასიმილაციის წინაშე აღმოჩნდა, თუმცა მაინც გადარჩა, ინდიელთა სხვა ხალხებს კი ნაკლებად გაუმართლა.

თუ ერთი გარდამტეხი მომენტი არსებობს მკვიდრ ხალხებში, ეს შეიძლება იყოს ინდიელთა თვითგამორკვევის აქტის გატარება 1975 წელს. ინდიელ აქტივისტთა ძალისხმევის შედეგად დამტკიცებული ეს კანონი ტომებს საშუალებას აძლევდა, რომ შეექმნათ და, რაც მთავარია, თავად ემართათ საკუთარი განათლების სისტემა, ტრადიციული სპორტული ღონისძიებები თუ ჯანდაცვის სფერო. ეს კი ნიშნავდა ჩაჰტას ცეკვისა და ენის გაცოცხლებას, რომელთაც მისიონერები კრძალავდნენ. და ეს ნიშნავდა, ასევე, იშტაბოლის პირველი ღია თამაშების ჩატარებას უკანასკნელ ათწლეულებში.

კუს კუნძულზე მკვიდრი ხალხები გამუდმებით იბრძოდნენ შტატის შემზღუდველი კანონებისგან თავის ასარიდებლად; წინააღმდეგ შემთხვევაში, მათ ძალიან გაუჭირდებოდათ ეკონომიკური ბაზის აშენება. ორი სასამართლო დავის შემდეგ აშშ-ის უზენაესმა სასამართლომ დაადგინა, რომ მკვიდრ ხალხებზე არ მოქმედებს ადგილობრივი და შტატის კანონების უმეტესობა. შედეგად, 1988 წელს, კონგრესმა გაატარა კანონი, რომელიც მათ გზას უხსნიდა, ემართათ სათამაშო ოპერაციები.

დღეს ჩოკტოს ხალხი 7 კაზინოს ფლობს სამხრეთ-აღმოსავლეთ ოკლაჰომაში – და იქ გაწევრიანებულია მათი ტომის 200-ზე მეტი ადამიანი. ეს ხალხი გადაიქცა ძლიერ ეკონომიკურ ძალად, რომელიც უზრუნველყოფდა 100 000-მდე სამუშაო ადგილს. ამასთან, აღნიშნული ფინანსებით ისინი აღადგენენ თავიანთ მიწას – მათ შეისყიდეს 24 000 ჰექტარამდე ტერიტორია. კაზინოებიდან და ბიზნესსაქმიანობიდან მიღებული შემოსავლით ჩაჰტას ხალხი აგებს გზებს, აწყობს კლინიკებს, აშენებს სკოლებსა და უხუცესთა სახლებს.

„რასაც ვაკეთებთ, ამ ყველაფრის საფუძველი სუვერენიტეტია“, – მეუბნება სიუ ფოლსომი, პროექტების მენეჯერი ჩოკტოს კულტურული სფეროს მიმართულებით. ფოლსომი ზედამხედველობას უწევდა ახალი კულტურის ცენტრის აშენებას, რომელიც გასულ წელს გაიხსნა. მისი ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული გამოფენა სახელწოდებით „ჩვენი სუვერენიტეტის დაცვა“ წარმოაჩენს ჩაჰტას ხალხისა და აშშ-ის მთავრობის კონფლიქტურ ისტორიას.

თავი მესამე

სამყაროს განახლება

კარუკი • კალიფორნია

„კარუკის ლოცვები არ ჟღერს ქრისტიანულის მსგავსად“, – ამბობს ლიფ ჰილმანი. „მე არ ვხუჭავ თვალებს და არ ვხრი თავს – ასეთი ქმედებები მონური მორჩილების გამოვლინებაა, რაც არ გახლავთ კარუკის რწმენის ნაწილი“.

ჰილმანის პიროვნებას კარგად აღწერს მისი ისტორია: იგი ხელმძღვანელობდა კარუკის ტომის ბუნებრივი რესურსებისა და გარემოსდაცვითი პოლიტიკის სამსახურს; პიკიავიშის ყოველწლიურ ფესტივალზე, რომელსაც სამყაროს განახლება მოაქვს, ჰილმანი ირგებს რელიგიის მსახურის მანტიას და იგი გახლავთ იმ ხანგრძლივი ბრძოლის მთავარი სტრატეგი, რომლის შედეგადაც  ჩრდილოეთ ამერიკაში დაიდო ერთ-ერთი ყველაზე საკვანძო გარემოსდაცვითი შეთანხმებები, მაგრამ ჰილმანის გახსენებისას წარმომიდგება კაცი, რომელმაც უორენ ბაფეტს დიდი დღე ჩაუშალა.

ჩვენი შეხვედრის დილას ჰილმანი გვერდით ედგა ბილ ტრიპს, ბუნებრივი რესურსების დეპარტამენტის ამჟამინდელ დირექტორს. ქედზე ვიდექით და ინდიელთა სამყაროს ცენტრს გადმოვყურებდით.

ქვემოთ ვხედავდით სალმონისა და კლამათის მდინარეთა შესართავს – მთის მწვერვალებით გარშემორტყმულ ორ მშფოთვარე ნაკადს, ხოლო შესართავთან ერთ-ერთი იმ ადგილთაგანი იყო, საიდანაც კარუკის ხალხი აახლებს სამყაროს.

სამყაროს განახლება არის ცერემონია, რომელიც კარუკის ხალხის ბუნებრივ პროცესებთან ჰარმონიზებას ისახავს მიზნად. ადამიანებმა შეიძლება დაკარგონ ბალანსი გაცემასა და აღებას შორის. აღნიშნული რიტუალი წონასწორობის დაცვას ესწრაფვის.

„ლოცვა დასწავლის ინსტრუმენტია, – ამბობს ტრიპი, – ის გახლავთ სამართავი პროცესების კოდიფიკაცია – რაც ჩვენ ძალიან, ძალიან დიდი ხნის წინ შევიმეცნეთ თვითგადარჩენისთვის ბრძოლისას. ერთი ლოცვა გვეუბნება: „ეს არის, რასაც ცეცხლით ვაკეთებთ, ეს არის, რაც წყალში ხდება“.

კარუკის ხალხის უდიდესი რესურსია ორაგული, რომლის უზარმაზარი გუნდიც კლამათის ზემო დინებისკენ მიიწევს ქვირითის დასაყრელად. ეს მდინარე მასპინძლობდა ორაგულის სიდიდით მესამე მიგრაციას კონტინენტურ აშშ-ში და ცნობილი გახლდათ ჩავიჩათი, რომლის პოპულაციაც 90%-ითაა შემცირებული.

თევზის ყოველწლიური მოძრაობა უჩვენებდა სამყაროს წესრიგსა და გულუხვობას. კარუკი, იუროკი, ჰუპა და კლამათის ტომები მართავდნენ თავიანთ მიწებს და ბუნებრივ წესრიგსაც ინარჩუნებდნენ – პერიოდულად ისინი კონტროლირებად ცეცხლსაც აჩენდნენ მასშტაბური ხანძრების თავიდან ასარიდებლად; მიწებს მაქსიმალურად ხელუხლებლად ტოვებდნენ და ცხოველთა თუ მცენარეთა სახეობებს იცავდნენ.

ეს წესრიგი ელვისებურად შეიცვალა 1848 წელს, როდესაც მექსიკა-ამერიკის ომით კალიფორნია აშშ-ის მმართველობის ქვეშ მოექცა და ოქროს ციებ-ცხელებაც დაიწყო. მთავრობამ მარტივად მიითვისა იქაურ ინდიელთა მიწები, რადგან კონგრესი არც კი განიხილავდა მკვიდრ ტომებთან რამე ტიპის ხელშეკრულების გაფორმებას.

კალიფორნიამ გაატარა კანონი, რომელიც „ნებისმიერ თეთრკანიან ადამიანს“ ანიჭებდა უფლებას, ფაქტობრივად, დაემონებინა ინდიელები, შემდეგ კი, შტატის და ფედერალური მთავრობის დაფინანსებით, სიკვდილის რაზმები შეიქმნა. ათასობით მკვიდრი კაცი, ქალი და ბავშვი დახოცეს. აღნიშნული რაზმის წასახალისებლად, სკალპის ახდაში უხდიდნენ 50 ცენტს, ხოლო თავის მოჭრაში – 5 დოლარს.

ფედერალურმა მთავრობამ კლამათის აუზის დიდი ნაწილი ეროვნულ ტყედ გადააქცია. თავად მდინარეზე ენერგოკომპანიამ (Copco) 4 უზარმაზარი ჰიდროელექტროსადგურის კაშხლები ააშენა და თითოეული მათგანი ორაგულის სამიგრაციო მარშრუტს ეღობებოდა წინ.

კიდევ უარესი: კაშხლების მიზეზით დაავადებაც გავრცელდა. როდესაც მდინარე ჩადის წყალსაცავში, წყლის დინება ნელდება, თბება და დანალექი რჩება. მდორე, თბილი და ლამიანი წყალი კი იდეალური ჰაბიტატია პაწაწინა წყლის ჭიისთვის, რომელიც მასპინძლობს ორაგულის მკვლელ პარაზიტ Ceratonova Shasta-ს.

წყალსაცავები ჩინებულ ჰაბიტატს უქმნის ციანობაქტერიის ერთ სახეობასაც (Microcystis aeruginosa). ის წყალს სძენს არა მხოლოდ მკვეთრ მწვანე ფერსა და ლპობადი წყალმცენარის სუნს, არამედ ციანობაქტერია უშვებს ტოქსინსაც, რომელიც ღვიძლის დაავადებას იწვევს ორაგულსა და ადამიანში. სამყაროს განახლების ცერემონიებზე რელიგიის მსახურები წყალში იდგნენ ხოლმე, თუმცა ახლა ეს უკვე ჯანმრთელობის გარისკვას ნიშნავს.

გეგმური ხანძრების აკრძალვითა და კაშხლების ზემოქმედებით მათი მშობლიური მიწა გადაიქცა რაღაც უცხო „სხეულად“ და კლამათის თემებმაც ბრძოლა დაიწყეს.

ბოლოს ეს კაშხლები აღმოჩნდა ბერკშირ ჰათევეის მფლობელობაში – გიგანტური ჰოლდინგ-კომპანიის ხელში, რომელსაც ომაჰელი (ნებრასკა) მილიარდერი უორენ ბაფეტი აკონტროლებდა. ყოველ წელს ომაჰას სტადიონზე ჰათევეი მეწილეთა შეკრებას მასპინძლობს. 30 000-მდე გონებადაბინდული თაყვანისმცემლით გარშემორტყმული ბაფეტი თავად უძღვება ღონისძიებას. „ეს მისი უსაყვარლესი დღეა, – ამბობს ჰილმანი, –  იგი მართლაც უყვართ, თუმცა ჩვენ გადავწყვიტეთ, ეს ყველაფერი ჩაგვეშალა“.

2008 წელს კარუკის, იუროკის და ჰუპას აქტივისტები მთელი ღამე გარეთ იცდიდნენ, რათა მოწინავე ხაზები დაეჭირათ ბაფეტისთვის კითხვების დასასმელად გამოყოფილ შვიდივე მწკრივში. როდესაც ბაფეტმა კაშხლის შესახებ დასმულ პირველ შეკითხვას ირიბი პასუხი გასცა, მომდევნო მწკრივში მდგომმა აქტივისტმაც იგივე შეკითხვა დაუსვა და ასე განმეორდა კიდევ რამდენჯერმე. აღელვებულმა ბაფეტმა სასწრაფოდ დაასრულა კითხვა-პასუხის რეჟიმი და დაცვის ოფიცრებმაც იქაურობას მოაშორეს ჰილმანი თუ სხვა აქტივისტები.

საბოლოოდ მოლაპარაკებები შედგა. „მათ განაცხადეს, რომ კაშხალს აიღებდნენ, თუ ჩვენ პირობას დავდებდით და აღარასოდეს მივიდოდით სტადიონზე. მე კი ვუთხარი, რომ არც არასოდეს მქონია იქ მისვლის სურვილი!“

თუმცა, კაშხლის პროექტი მარტივად არ გაუქმებულა. კონგრესმა საკანონმდებლო ლაფსუსი „დაუშვა“ და კალიფორნია, ორეგონი, ელექტროკომპანია PacifiCorp-ი და ინდიელთა ტომები ფინანსების გარეშე დარჩნენ. შედეგად, მათ მოუწიათ თავად მოეძიებინათ კაშხლის აღებისთვის საჭირო 450 მილიონი დოლარი. ათწლეულზე მეტხნიანი საკანონმდებლო დავის შემდეგ კაშხლის აღება მომავალ წელს იგეგმება.

მსგავსი ბრძოლები მიმდინარეობდა მთელ კუს კუნძულზე. 1984 წელს ტლა-ო-კი-აჰტის ხალხმა დაიწყო მიერსის კუნძულის ბლოკირება, რათა ხე-ტყის მომპოვებელ კომპანიებს არ გაეჩეხათ უძველესი ღვიის ხეები. ოსეტი საკოვინი – ლაკოტისა და დაკოტის 7 შტო – დღემდე სასამართლო პროცესს აწარმოებს აშშ-სთან 1877 წელს არაკანონიერად დაკარგული ბლეკ-ჰილსის დასაბრუნებლად. ალბერტაში კრის, მეტისისა და დენეს ტომები ბიტუმოვანი ქვიშის მოპოვებას აპროტესტებენ 2 ათწლეულის განმავლობაში.

ვაშინგტონის შტატში 14 მკვიდრი ხალხისგან შემდგარი ჯგუფი ადგილობრივ, შტატის და ფედერალურ წარმომადგენლებს ებრძოდა თავიანთი უფლების დასაცავად თევზაობასა და ორაგულის პოპულაციათა მართვაზე. 1850-იან წლებში გაფორმებული ხელშეკრულება იცავდა პირველმოსახლეთა უფლებას, ეთევზავათ და ენადირათ „ყველა ტრადიციულ მიწაზე“, თუმცა რეალური გამარჯვების მიღწევას უზენაესი სასამართლოს კიდევ უთვალავი დადგენილება დასჭირდა. დღეს მკვიდრი ხალხი და ვაშინგტონის მთავრობა ერთობლივად მართავს ორაგულის სანაპირო წყლებს; ორეგონში 4 მკვიდრი ხალხი თანამშრომლობს შტატის მთავრობასთან და შეთანხმებულად უძღვება თევზის სარეწებს მდინარე კოლუმბიაში.

როდესაც ჰილმანს უკანასკნელად შევხვდი, ვუთხარი, რომ კლამათის ერთ-ერთი კაშხალი მოვინახულე, რადგან მისი აღება მომავალ წელს იგეგმება და ვეღარასოდეს ვნახავ-მეთქი. ირგვლივ შემოვუარე წყალსაცავს, რომელიც ციანობაქტერიას დაეფარა. წყალს მყრალი სუნი ასდიოდა და მკვეთრი მწვანე ფერი მიეღო.

„თუ გაგვიმართლა, – ამბობს ჰილმანი, – შენ იქნები ერთ-ერთი უკანასკნელი ადამიანი, რომელიც ამ კაშხალს ნახავს“.

თავი მეოთხე

სიმინდის გაცოცხლება

ჰოდინოსონი • ნიუ-იორკი

როდესაც ბეღელში შევაბიჯეთ, ანჯელა ფერგიუსონი დასაკეც სკამზე იჯდა და გამომშრალი სიმინდის ტაროებში მუხლამდე იყო ჩაფლული. მის ირგვლივ გამალებული ჯგუფური მუშაობა მიმდინარეობდა სიმინდის გასარჩევად. ნიუ-იორკის შტატის დასავლეთ ნაწილში ვიმყოფებოდით.

ეს ბეღელი სამ ძირითად ოთახად იყოფოდა. შუა ოთახში მოთავსებული ფერგიუსონი ხალისიანი და ენერგიული გენერალივით ხელმძღვანელობდა სამუშაო პროცესს, უკან მდებარე ოთახში კი სიმინდის ტაროები ჩამოეკიდათ, რომლებიც თავიანთი გამომშრალი ფუჩეჩით ერთმანეთზე იყო გადაწნული. აქ გვხვდებოდა სიმინდის რამდენიმე ათეული ჯიში, რომლებიც სრულიად არ ჰგავდა სუპერმარკეტებში დაწყობილ სიმინდს. ამ მოსავალს დაფქვავენ და გამოიყენებენ ტრადიციული კერძების მოსამზადებლად ან თესლის ფორმით შეინახავენ ინდიელი ფერმერებისთვის.

მესამე ოთახს ჩაკეტილს ტოვებენ და მას გუშაგი იცავს 24 საათის განმავლობაში. ფერგიუსონმა დიდი სტუმართმოყვარეობით შეგვიპატიჟა შიგნით. ეს ბიბლიოთეკაა, მაგრამ წიგნების ნაცვლად თაროებზე ეტიკეტირებული მინის ქილები აწყვია. თითოეულ ჭურჭელში მოთავსებულია სიმინდის მარცვლები – 4000-ზე მეტი ჯიში. „ეს რომ პირველად ვნახე, ცრემლები წამსკდა, – ამბობს იგი, – ეს იმაზე მეტი იყო, ვიდრე ოდესმე წარმოვიდგენდი“.

ფერგიუსონი ონონდაგაა. ეს ინდიელთა 6 ხალხიდან ერთ-ერთია, რომლებიც შედიან იროკეზების კონფედერაციაში (ჰოდინოსონი). მათი მშობლიური მიწები დღევანდელი ნიუ-იორკის შტატის ჩრდილოეთ ნაწილსა და ონტარიოს სამხრეთ ტერიტორიებზე მდებარეობს. ადრეული პერიოდის ამერიკელი მწერლები, როგორებიც არიან ჯეიმს ფენიმორ კუპერი და ვაშინგტონ ირვინგი, თავიანთ რომანებში იროკეზებს მრისხანე მეომრებად გამოსახავენ და ეს მართლაც შეესაბამება სიმართლეს – ისინი მთელი სამი საუკუნის განმავლობაში ებრძოდნენ კოლონიზატორებს, თუმცა ამგვარი ხედვისას იკარგება მათი იდენტობის ბევრად უფრო არსებითი მხარე: იროკეზები საკუთარ თავს დახელოვნებულ ფერმერებად მიიჩნევენ. ჩრდილოეთი ლანდშაფტები მათ გარდაქმნეს და სოფლის მეურნეობის კატალიზატორად აქციეს. ამ ყველაფრის საძირკველი კი გახლდათ… სიმინდი.

მსოფლიოს ეს ყველაზე არსებითი მარცვლეული თითქმის 10 000 წლის წინ გააკულტურეს სამხრეთ მექსიკაში. დაახლოებით ახ.წ. 1000 წლისთვის სიმინდი უკვე ფართოდ გავრცელდა კუს კუნძულზე. სადაც არ უნდა მოხვედრილიყო, ადგილობრივი სელექციონერები მას სახეს უცვლიდნენ და ათასობით ჯიში გამოჰყავდათ. მრავალფეროვნების ეს „ფესტივალი“ ონონდაგას ბიბლიოთეკაშია დაცული.

აშშ-ის მიერ ინდიელთა დაქვემდებარებაზე ლაპარაკისას, ხშირად მთავარ აქცენტს სვამენ მიწის საკითხზე, მაგრამ თავდასხმა ინდიელთა კულტურაზეც განხორციელდა. ეს ასპექტი შეუმჩნეველი რჩება ხოლმე, არადა, დაპყრობის პირობებში ინდიელებს სულ უფრო უჭირდათ თავიანთი მცენარეული კულტურების მოყვანა და მოსახლეობის გამოკვება. საკვები ცენტრალურ ადგილს იჭერს მათ იდენტობაში, ისევე როგორც მსოფლიოს სხვა კულტურებში.

ფერგიუსონმა მითხრა: მე ერთი „უბრალო, ტრადიციული ფერმერი ვარ“, რომელსაც ყოველთვის ჰქონდა „პატარა საოჯახო ბოსტანი“. 12 წლის წინ მან გადაწყვიტა, რომ მასშტაბი გაეზარდა და სიმინდი უხუცესებისთვისაც მოეყვანა.

„ეგოისტურად მოვიქეცი, – ამბობს იგი სიცილით, – მათ მხოლოდ ცოტაოდენი სიმინდი მივეცი, თავად კი უდიდესი ცოდნა გადმომცეს – პირველ რიგში, რეცეპტები, ხოლო შემდეგ ჩვენი ხალხის ისტორიას მაზიარეს“. 2015 წელს მან დაარწმუნა ონონდაგას ხალხი, რომ სიმინდის წარმოების გაფართოებაში დახმარებოდნენ. ფერგიუსონმა თანამშრომლებთან ერთად სათემო შეკრებები მოაწყო უფასო საკვებით – რა თქმა უნდა, პირველ რიგში, იქ ნახავდით სიმინდის ტრადიციულ ჯიშებს, მაგრამ ასევე ლობიოს, გოგრას, ხილს, ბოსტნეულს, თევზსა და ირმის ხორცს.

„საკვები ხალხს აახლოებს, – ამბობს ფერგიუსონი, – ის მაგიაა. მაგიდიდან რომ ვდგები, ჩვენი თემის ძალას ვგრძნობ“.

ფერგიუსონი სიმინდის მომყვანთა ასოციაციის (Braiding the Sacred) თანადამფუძნებელია. მათი მიზანია ინდიელთა ფერმებისა და საკვების აღდგენა. ეს ასოციაცია, თავის მხრივ, ნაწილია სათემო მოძრაობისა, სახელად „საკვების სუვერენიტეტი“. ამ ადამიანთა ხედვით, საკვები მაკავშირებელია, რომელიც აერთიანებს ხალხს, ჯანმრთელობასა და მიწას.

აღნიშნული ორგანიზაციის პირველი ამოცანა კარლ ბარნსთან სტუმრობა გახლდათ. 1928 წელს ოკლაჰომაში დაბადებულ ბარნსს თავისი ჩეროკი პაპის ნაამბობი ხიბლავდა. შემდეგ მან მცენარეულ კულტურათა უძველესი სახესხვაობების შეგროვება დაიწყო მთელ ჩრდილოეთ ამერიკაში. 1990-იანი წლებისთვის მისი „კოლექცია“ სიმინდის, ლობიოს, გოგრისა და სხვა მცენარეულ კულტურათა ათასობით სახესხვაობას ითვლიდა.

ბარნსმა (გარდაიცვალა 2016 წელს) თავისი კოლექცია უანდერძა მეგობრებს, რომლებიც დაუკავშირდნენ Braiding the Sacred-ს. ერთი წლის შემდეგ ეს კოლექცია თანდათან ჩავიდა ონონდაგას მიწაზე. ფერგიუსონს ერთგვარი მელანქოლიური აზრი ეუფლებოდა, რომ „ამ ზოგიერთ თესლს აღარ ჰყავდა თავისი პატრონი – ადამიანები, რომლებიც მათ ზრდიდნენ, ამოწყვიტეს ან ისინი სხვა ტომებმა „შთანთქეს“. თესლები აქ არიან, მაგრამ თითქოს მოჩვენებებად იქცნენ“. დღეს ზემოხსენებული ასოციაცია 100-ზე მეტ ფერმერთან თანამშრომლობს.

ახალგაზრდა თაობამ გადამწყვეტი როლი უნდა ითამაშოს, მითხრეს ფერგიუსონმა და სხვებმაც. მე სულ ახლახან ვნახე „აკვესასნეს თავისუფალი სკოლის“ მოსწავლეები, რომლებიც მოსავალს იღებდნენ ყანებში. 1979 წელს ჩრდილოეთ ნიუ-იორკში დაფუძნებული ენის შესასწავლი მოჰოკის სკოლა კულტურის აღორძინების ცენტრია – მოჰოკებიც ეკუთვნიან იროკეზების 6 მკვიდრ ხალხს. მოსწავლეები მკიდნენ მოკლეტაროიან სიმინდს; ბავშვები საუბრობდნენ სიმინდის მწკრივებში და ტაროებს აწყობდნენ ურიკაზე, რომელსაც ტრეილერი ეზიდებოდა.

ამ სცენებს ამაყად უცქერდა ტომ კანატაკენიატე კუკი, მოჰოკი მწერალი და სტაჟიანი აქტივისტი. მას შევეკითხე, ვუყურებდით თუ არა ახლა ჩვენს მომავალს. „ვხვდები, რასაც გულისხმობ, – თქვა მან, – მაგრამ ეს არ არის მომავალი – ეს უკვე ხდება“.

თავი მეხუთე

ბიზონის დაბრუნება

სიქსიკაიტსიტაპი • მონტანა

ზამთრის ბანაკი ღრმა თოვლში ჩაფლულიყო და სიქსიკაიტსიტაპის ხალხიც შიმშილობდა. მზის ჩასვლისას ერთი ქალი შეშის მოსაგროვებლად წავიდა. მდინარის პირას მდებარე ქვეტყიდან მას ხმები მოესმა. ერთი ხის ტოტებს შორის კი მოჩანდა ქვა, რომელიც ქალს „უმღეროდა“. ასწავლეთ ეს სიმღერები თქვენს უხუცესებს და მე ყველას დაგაპურებთ, ამბობდა ქვა.

იმ ღამით ქალის ვიგვამში მივიდნენ სიქსიკაიტსიტაპის უხუცესები, შიმშილისგან ყველას ფერი დაკარგვოდა, მაგრამ მაინც მღეროდნენ „ქვის სიმღერებს“. შემდეგ ქარიშხალი ამოვარდა და ინდიელთა ქოხებიც თოვლმა ჩამარხა, თუმცა როდესაც დილით თოვლის საფარიდან გამოძვრნენ, ბანაკში ბიზონი დაინახეს.

ბიზონის ქვის ამბავი პირველად შევიტყვე მონტანაში, მდინარე მარიასის შენაკადთან – ადგილზე, სადაც სიქსიკაიტსიტაპის ხალხი საუკუნეთა განმავლობაში იკრიბებოდა. მიწის ზედაპირს აჩნდა წრიული ფორმები, რადგან იმისთვის, რომ ბიზონის ტყავისგან შეკერილ ვიგვამთა კიდეები ქარში დაეჭირათ, ზედ მძიმე ქვებს აწყობდნენ. ბიზონის ყოველწლიურ ფესტივალზე დამპატიჟეს, რომელიც სიქსიკაიტსიტაპელ ბავშვებს მოუთხრობს ბიზონის როლზე მათ კულტურაში. მარტის ცივ და ნათელ დილას უხუცესები აღავლენდნენ ლოცვებს, მღეროდნენ და ჰყვებოდნენ ბიზონის ქვის იგავს, თუჯის ქვაბში იბოლებოდა აბზინდა და თამბაქო, თვალებგაფართოებული ბავშვები მთელ ამ ინფორმაციას ისრუტავდნენ, ხოლო ცაში სამი არწივი ირაოს კრავდა, თითქოს რაღაცის ნიშანიაო.

სიქსიკაიტსიტაპი წარმოადგენს ინდიელთა ოთხი ხალხის კონფედერაციას – სამი კანადაში (სიქსიკა, კაინაი, პიკანი), ერთი კი – აშშ-ში (პიკუნი). პიკანი და პიკუნი ერთი და იმავე კულტურის ორი განშტოებაა, თუმცა დღეს მათ აშშ-კანადის საერთაშორისო საზღვარი ჰყოფთ.

ცერემონიიდან არცთუ ისე შორს მოჩანდა ბიზონების ჯოგი – ტომის კუთვნილი რამდენიმე ასეული ინდივიდი, რომლებიც იქვე მიმოფანტულმა თივამ მიიზიდა. მათკენ „პიკაპით“ გავემართე ბიზონების ორ მომვლელთან ერთად: ჩაზ რეისინი ფანჯრიდან გადახრილიყო იარაღით ხელში, ხოლო რობ ვაგნერი ფრთხილად მართავდა საჭეს.

თანდათან ბიზონებმა იგრძნეს მანქანის მიახლოება. მათი ოხშივარი ღრუბლებივით იჭრებოდა ცივ ჰაერში. რეისინის თქმით, იგი მიხვდებოდა, თუ რომელი ბიზონის მოკვლა იქნებოდა სწორი! და იქვე დაამატა, რომ ცხოველი ხშირად თავად ეწირება მსხვერპლად – ის თავისი სურვილით თმობს სიცოცხლეს.

ბიზონები ჩვენკენ დაიძრნენ. მძიმე ნაბიჯით. ერთი ხარი ჯგუფს გამოეყო და დაიხარა. სხვები განშორდნენ. ხარმა პირდაპირ თვალებში ჩაგვხედა. რეისინის თოფი აბზინდის კვამლით იყო ნაკურთხი. საზარლად იფეთქა. ხარი ადგილზევე მოიცელა, წამში გათავდა.

„დაინახე, როგორ გაწირა თავი? დაინახე ეს?“ – მეკითხებოდა რეისინი. მან და ვაგნერმა მოკლული ბიზონი  „პიკაპის“ საბარგულზე შეაგდეს და გასწიეს ბაკისკენ, სადაც სამადლობელი ლოცვები აღავლინეს და შემდეგ ბავშვებს უჩვენეს, თუ როგორ უნდა განაცალკევონ ერთმანეთისგან ცხოველის თავი, ტყავი და შიგნეულობა. ამ პროცედურების შემდეგ ის წაიღეს საყასბოში. მოგვიანებით ბიზონის ხორცს გაანაწილებენ სკოლასა და თემში.

ვიგვამებიდან ერთ კილომეტრ მანძილზე ციცაბო ბორცვი იყო: „ბიზონის გადმოსახტომი“. მონადირეები ხმამაღალი შეძახილებითა და გზად ბუჩქნარის წმენდით ბიზონს ერეკებოდნენ ფერდობისკენ, რომელიც აღნიშნული ბორცვის 10-მეტრიანი ვერტიკალური ქანობით სრულდებოდა. ცხოველები ვერ ხედავდნენ ბორცვის კიდეს იქამდე, სანამ უკვე ძალიან გვიანი არ იყო, ქვემოთ კი მონადირეთა სხვა ჯგუფი იცდიდა და თუ რომელიმე გადაჩეხილი ინდივიდი გადარჩებოდა, იქვე კლავდნენ. ამ მიწებზე სიქსიკაიტსიტაპის ხალხის არაერთი თაობა ნადირობდა.

ინდიელებს სულ უფრო უჭირდათ თავიანთი მცენარეული კულტურების მოყვანა და თავის გამოკვება. საკვები მათი იდენტობის ღერძია.

ეკოლოგები ბიზონს საკვანძო სახეობად თვლიან: ორგანიზმი, რომლის გარშემოც „ბრუნავს“ პრერიების ეკოსისტემა, მაგრამ ბიზონი რაღაც კიდევ უფრო მეტია, ამბობს ლეროი პატარა დათვი. „ის საკვანძო როლს ასრულებს ჩვენს კულტურაში, სიმღერებში, იგავებსა და ცერემონიებში – ყველაფერი ამ ცხოველს უკავშირდება“. როგორც სიმინდია იროკეზების იდენტობის გამომხატველი, ასევეა ბიზონი სიქსიკაიტსიტაპისთვის.

აღნიშნულ მიწებს ევროპელები ველურს უწოდებდნენ, მაგრამ ისინიც ისევე იყო მოვლილი, როგორც ინგლისის სოფლები. გაზაფხულსა და შემოდგომაზე ინდიელები აჩენდნენ ხანძარს. ცეცხლი საოცარი სისწრაფით ვრცელდებოდა პრერიებში. შედეგად, ახალგაზრდა ხეები და ბუჩქები იწვებოდა, რომლებიც სხვა შემთხვევაში მთელ პრერიებს მოედებოდა, ხოლო ბალახეული, თავისი ღრმა ფესვებით, ცოცხალი რჩებოდა და აღმოცენებას განაგრძობდა. ბიზონს ახლად ამობიბინებული ბალახი იზიდავს. ეს ხალხი საუკუნეთა განმავლობაში მიმართავდა აღნიშნულ მეთოდს და, შედეგად, აქ უზარმაზარი საძოვრები ჩამოყალიბდა: არაჩვეულებრივად იდეალური გარემო ბიზონისთვის.

მაგრამ რაც ბიზონებს შეემთხვათ, ეს ყველასთვისაა ცნობილი: საშინელი ხოცვა-ჟლეტა, ნაწილობრივ მიზანმიმართული მცდელობა, რომ შიმშილით ამოეწყვიტათ ბიზონზე დამოკიდებული მკვიდრი თემები. სამოქალაქო ომის პერიოდში ჯერ კიდევ მილიონობით ბიზონი სერავდა პრერიებს, მაგრამ როდესაც სმითსონის ინსტიტუტმა ბიზონის პირველი აღრიცხვის მონაცემები გამოაქვეყნა 1889 წელს, ბუნებრივ გარემოში სულ 85 ბიზონი იყო დარჩენილი მთელ აშშ-ში, ერთი-ორი ასეული ინდივიდი კი – კანადაში. მხოლოდ ერთ თაობაში სიუხვე სიმცირედ გადაიქცა.

ბიზონთან ერთად მიწაც დაიკარგა. აქ შედის ის მიწაც, რომელიც მოგვიანებით გლეიშერის ეროვნული პარკის აღმოსავლეთი ნაწილი გახდა – აღნიშნული ტერიტორია აშშ-ის ხელისუფლებამ შეიძინა იმ პირობით, რომ სიქსიკაიტსიტაპის ხალხი ყოველთვის შეძლებდა მის გამოყენებას. და პირობა არ შესრულდა – ისევ და ისევ.

დღეს არაერთი ორგანიზაცია ცდილობს, რომ კვლავ აღადგინონ ბიზონის პოპულაციები. ამ მხრივ ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ნაბიჯი გადაიდგა 2014 წელს, როდესაც ბიზონის „აღდგენის“ შეთანხმებას ხელი მოაწერა ინდიელთა 8 მკვიდრმა ხალხმა. აღნიშნული შეთანხმება მხარეებს ავალდებულებდა, თავიანთი მიწები გამოეყენებინათ იმგვარად, რომ იქ ბიზონის თავისუფლად მოძრავი ჯოგი დაბრუნებულიყო.

ამ შეთანხმების გრძელვადიანი მიზანი გახლავთ ის, რომ შეიქმნას მიწების ქსელი და ბიზონებმა შეძლონ თავისუფლად გადაადგილება – ყოველგვარი საშტატო თუ საერთაშორისო საზღვრის გარეშე. ლეგალური კუთხით ასეთი მიწები მიიღებს გაზიარებული სუვერენიტეტის ფორმას, როდესაც მიწის უდიდესი ნაწილი ეკუთვნის არამკვიდრ ხალხს, მაგრამ იმავე მიწის მართვა მკვიდრი ხალხის ხელშია. მსგავსი ანომალიური სტატუსი, როგორც ჩანს, სულ უფრო ჩვეულ ამბად იქცევა კუს კუნძულზე – ტლა-ო-კი-აჰტის ტომობრივი პარკები, რომლებსაც ეს ხალხი დე ფაქტო მართავს, ამგვარი მომავლის ნიშანია.

როდესაც საია მასო თავის ოფისში მოვინახულე, კედლებზე მშობლიური მიწის რუკები და ფოტოები ჰქონდა გამოკრული. ერთ მომენტში მან მიერსის კუნძული მიჩვენა და მითხრა: ტლა-ო-კი-აჰტის ხალხმა ის ყველას შემოუნახა. რას უწოდებდა იგი ლანდშაფტს, რომელსაც ასე იცავდა, შევეკითხე მას. „ჩვენი“, – მომიგო მასომ.

ჩარლზ ს. მენი ავტორია წიგნისა, სახელად „1491“, რომელიც კოლუმბამდელ ამერიკას აღწერს. ფოტოგრაფი კილი იუიანი ფოკუსირდება ადამიანის ურთიერთობაზე მიწასა და ზღვასთან.