ისლანდიაში 2010 წელს ვულკან ეიაფიადლაიეკუდლის ამოფრქვევის შედეგად საუკუნეების განმავლობაში ტექტონიკური ფილების მოძრაობითა და მყინვარებით ნაკვეთი ხეობა ლავამ ამოავსო.
ისლანდიაში 2010 წელს ვულკან ეიაფიადლაიეკუდლის ამოფრქვევის შედეგად საუკუნეების განმავლობაში ტექტონიკური ფილების მოძრაობითა და მყინვარებით ნაკვეთი ხეობა ლავამ ამოავსო.
დასაბამი
ფოტოოდისეა დედამიწის არქაული წარსულისთვის შეგვავლებინებს თვალს
ეს ფოტოები დედამიწის ისტორიაში გვამოგზაურებს. ჩვენს პლანეტაზე გადაშლილი წიგნივით იკითხება პირველყოფილი გეოფიზიკური პროცესები და მათი დამაგვირგვინებელი – სიცოცხლის წარმოშობა.
„ამ, დროში, სივრცესა და მრავალფეროვნებაში მოგზაურობის მიზანია ბუნებასთან ჩვენი კავშირის გაძლიერება და მისი მეშვეობით დედამიწის მიმართ პატივისცემის გაღვივება“, – ამბობს ფრანგი ფოტოგრაფი ოლივიე გრუნვალდი. 30 წლის განმავლობაში მან და მისმა პარტნიორმა, ბუნების დამცველმა და მწერალმა, ბერნადეტ ჟილბერტასმა, მსოფლიო მოიარეს, აღბეჭდეს ის ადგილები, რომლებიც ყველაზე უკეთ ასახავენ ჩვენი უნიკალური პლანეტის ფორმირებაზე მოქმედ ძალებს – რაც საფუძვლად დაედო მათ პროექტს „დასაბამი“. ქაოსიდან აღმოცენებული, მუდმივი ევოლუციის პროცესში მყოფი ჩვენი კლდოვანი პლანეტა მრავალფეროვანი ჰაბიტატებისა და მილიონობით სახეობის ბინაა. მათ შორისაა ჩვენი სახეობაც, Homo sapiens, რომელსაც თანაბრად შესწევს ძალა დააფასოს დედამიწის საოცრებანი და, ამავე დროს, გაანადგუროს ისინი.
კლიმატის ცვლილებითა და სხვა გარემოსდაცვითი პრობლემებით შეწუხებულმა წყვილმა გადაწყვიტა, პატივი მიეგო ჩვენი გასაოცარი პლანეტისათვის. „4,5 მილიარდი წელი დასჭირდა ამ უხვი, ნაყოფიერი და სტუმართმოყვარე პლანეტის გამოჭედვას, – ამბობს გრუნვალდი, – ახლა როგორ მოვიქცევით? გავამწვავებთ ეკოლოგიურ კრიზისს თუ ბოლოს და ბოლოს წინ აღვუდგებით უარეს სცენარს?“
სიცოცხლე 3,5 მილიარდ წელზე მეტი ხნის წინ წარმოიშვა წყლიან და ვულკანიზმით გამორჩეულ გარემოში – ისეთში, როგორიც დანაკილის ღრმულია (ეთიოპია). დალოლის ჰიდროთერმულ ველზე შეხვდებით ლურჯ-მწვანე აუზებს, ყვითელ გოგირდის ტერასებს, გეიზერებს, მლაშე წყაროებს და მარილის კრისტალებს.
ბრაზილიაში პანტანალის ჭარბტენიან ტერიტორიაზე Salvinia auriculata-ს ფოთლები დილის წვიმის წვეთებით მორთულა. დღევანდელი მცენარეულობის სიუხვე იმ პროცესებს უკავშირდება, რომლებიც უძველეს მიკროწყალმცენარეებში დაიწყო.
არიზონაში დიდი კანიონის ეროვნულ პარკს ამომავალი მზის შუქი ეფინება. კანიონის პროფილი – მდინარე კოლორადოს მიერ გაჭრილი უზარმაზარი ხეობა – 2 მილიარდი წლის გეოლოგიურ ისტორიას გვიამბობს.
გააზიარეთ ფოტო
სიცოცხლე 3,5 მილიარდ წელზე მეტი ხნის წინ წარმოიშვა წყლიან და ვულკანიზმით გამორჩეულ გარემოში – ისეთში, როგორიც დანაკილის ღრმულია (ეთიოპია). დალოლის ჰიდროთერმულ ველზე შეხვდებით ლურჯ-მწვანე აუზებს, ყვითელ გოგირდის ტერასებს, გეიზერებს, მლაშე წყაროებს და მარილის კრისტალებს.
ბრაზილიაში პანტანალის ჭარბტენიან ტერიტორიაზე Salvinia auriculata-ს ფოთლები დილის წვიმის წვეთებით მორთულა. დღევანდელი მცენარეულობის სიუხვე იმ პროცესებს უკავშირდება, რომლებიც უძველეს მიკროწყალმცენარეებში დაიწყო.
არიზონაში დიდი კანიონის ეროვნულ პარკს ამომავალი მზის შუქი ეფინება. კანიონის პროფილი – მდინარე კოლორადოს მიერ გაჭრილი უზარმაზარი ხეობა – 2 მილიარდი წლის გეოლოგიურ ისტორიას გვიამბობს.
„დასაბამი“ წარმოაჩენს მოუთვინიერებელი ბუნების მშვენიერებასა და მასშტაბს. „ზოგჯერ დაუოკებელი, ზოგჯერ მშვიდი, მუდამ მოძრავი და მოქნილი ბუნება შთაგონების უშრეტი წყაროა“, – ამბობს ჟილბერტასი.
ეს ფოტოები – გრუნვალდის კოლექციის მხოლოდ მცირე ნაწილი – ოთხ ეტაპს მოიცავს. პირველია ქაოსი – ფოტოები, რომლებიც პლანეტის ტურბულენტურ წარმოშობას ირეკლავს. მეორე – დედამიწა – ფოკუსირებულია ეროზიული ძალების მიერ გამოძერწილ ლანდშაფტებზე. მესამე – ოაზისი – წარმოაჩენს მცენარეულობის გავრცელებას და მის ყველაზე მოულოდნელ ადგილებში აღმოცენების ჟინს. ბოლო თემა – ნადირი – ეძღვნება ცხოველთა სამეფოს მრავალფეროვნებას მთელი თავისი ბრწყინვალებით.
გრუნვალდმა და ჟილბერტასმა აღბეჭდეს არსი იმ ადგილებისა, რომლებიც დედამიწის შორეულ წარსულს მოწმობენ – პირველყოფილი პულსი, რომელმაც ბიძგი მისცა სიცოცხლეს.
ქაოსი
ისლანდიის მყინვარულ ტბაში ყინულის ფრაგმენტები ტივტივებს ჯადოსნური პოლარული ციალის ქვეშ. ეს პოლარული ნათება თავს იჩენს მაშინ, როდესაც მზიური ქარი ეჯახება მზის რადიაციისგან დედამიწის დამცავ მაგნიტოსფეროს.
ყველაფერი 4,5 მილიარდი წლის წინ დაიწყო (მრავალი მეცნიერის თანახმად), როდესაც ზეახალი ვარსკვლავის აფეთქებამ განაპირობა აირისა და მტვრის მბრუნავი ღრუბლის კოლაფსი. და ასე აღმოცენდა ჩვენი მზის სისტემა.
ამ უზარმაზარი ვარსკვლავის ორბიტაზე რვა პლანეტამ და სხვა ციურმა სხეულებმა დაიწყეს მოძრაობა. მათ შორის მხოლოდ სამი: ვენერა, მარსი და დედამიწა აღმოჩნდნენ სასიცოცხლო ზონაში, ანუ მზიდან იმ დისტანციაზე, რომ პლანეტის ზედაპირზე შესაძლებელი იქნებოდა წყლის არსებობა თხევად მდგომარეობაში, თუმცა, რამდენადაც ჩვენთვის ცნობილია, სიცოცხლემ მხოლოდ დედამიწაზე იზეიმა.
თავდაპირველად ჩვენი პლანეტა გავარვარებული მასა იყო. უფრო მძიმე ელემენტები დედამიწის ცენტრში ჩაიძირა და ლითონის ბირთვი ჩამოყალიბდა. გაგრილების ხანგრძლივ პროცესში წარმოიქმნა სიცოცხლისათვის ორი საკვანძო რამ: დედამიწის ქერქი და წყლის ორთქლი, რომელიც პირველ წვიმად დაეშვა. პლანეტას მეტეორიტები და ასტეროიდები ბომბავდნენ, მუდმივი მიწისძვრები და ვულკანური ამოფრქვევები დიდი ოდენობით მაგმას და აირს ათავისუფლებდნენ.
გარკვეულ ეტაპზე ჩამოყალიბებული ტექტონიკური ფილების ერთმანეთთან ხახუნით ქანების ნაწილი კვლავ დედამიწის წიაღში დაიძირა. ტექტონიკური ფილების კიდეებზე გაჩენილი ვულკანებიდან დედამიწის შინაგანი სითბო გარეთ გამოთავისუფლდებოდა. ჩვენდა საბედნიეროდ, დედამიწის წიაღი კვლავ გამოიმუშავებს სითბოს პლანეტის წარმოშობიდან შემორჩენილი ურანისა და სხვა ელემენტების რადიოაქტიური დაშლით. მზესთან ერთად, ამ პროცესის დამსახურებაა, რომ პლანეტაზე სიცოცხლისთვის კომფორტული ტემპერატურაა.
შინაგანი პროცესები წარმოქმნიან ასევე დედამიწის მაგნიტურ ფარს, რომელიც კოსმოსური რადიაციისგან გვიცავს. ამ ფარის გარეშე მზიური ქარი პლანეტას ატმოსფეროს შემოაცლიდა და ცხოვრება შეუძლებელი იქნებოდა. ეს სათუთი ბალანსი კიდევ უფრო გამაოგნებელს ხდის იმას, რომ სიცოცხლემ შეძლო ადრეული დედამიწის ამ ქაოსიდან აღმოცენება.
პირველყოფილ დედამიწაზე ვულკანური ქანებისგან შეიქმნა ხმელეთის ქერქი, ისეთივე დაფლეთილი ზედაპირის მქონე, როგორიც ამ კალდერაში მდუღარე ლავას აქვს. ნიირაგონგოს ვულკანი კონგოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში მდებარეობს.
დედამიწა
ავსტრალიის შუაგულში მდებარე ქვიშაქვის ეს ფორმაცია სახელად ულურუ 500 მილიონი წლის წინ წარმოიქმნა. აბორიგენებისთვის წმინდა კლდე ჩრდილოეთ ტერიტორიის თვალუწვდენელ სივრცეში 863 მეტრზეა აღმართული.
მეტეორიტები, ვულკანები და მიწისძვრები, კოსმოსური შეთქმულების მონაწილეებივით შეუერთდნენ წყალს, ქარს და გრავიტაციას, იმისათვის რომ გარდაექმნათ ჟანგბადის, სილიციუმის, ალუმინის, რკინის, კალციუმის, ნატრიუმის, კალიუმის და მაგნიუმისაგან აგებული დედამიწის ქერქი.
შედეგად მივიღეთ თითქოს უსასრულო და საოცრად მრავალფეროვან მოვლენათა ნაკრები: მწვერვალები, ვრცელი პლატოები და ვაკეები, ღრმულები, ღრმა ხეობები, ფიორდები, ოკეანის ღარები, დიუნები და კლიფები. პირველყოფილი ელემენტებით ნაჭედი ქანები და მინერალები მილიონობით წლის განმავლობაში ითლებოდა. ერთ-ერთ ეტაპზე ორგანულმა მოლეკულებმა უძველესი დანალექები გაამდიდრეს, რამაც საკვანძო როლი შეასრულა ახალი, აქტიური ძალის – სიცოცხლის წარმოშობაში.
დედამიწის გარდამქმნელ ძალებს შორის ადამიანის მსგავსი ცვლილება არც ერთს არ მოუტანია პლანეტისათვის. ჩვენ ყველაზე ძლიერი ეროზიული ძალა აღმოვჩნდით და ჩვენ მიერ წარმოებული პროდუქტი დედამიწის მთლიანი ბიომასის წონას აჭარბებს.
დედამიწის სტრუქტურასა და შედგენილობას გეოლოგია ავლენს. მიუხედავად იმისა, რომ უამრავი ქანის საიდუმლო აღიგავა პირისაგან მიწისა, სხვა დიდებული ფორმაციები გადარჩნენ და მთელი გეოლოგიური ეპოქების ისტორიას გვიამბობენ. თითოეული ეს ადგილი – დიდი კანიონი, იუტის კაპიტოლ-რიფი, ულურუ ავსტრალიაში (ზემოთ) თუ მადაგასკარის ქვის ტყე – ჩაგვაფიქრებს და ცხადად გვაჩვენებს დედამიწის უამრავი საოცრების სიდიადეს.
დაახლოებით 5 მილიონი წლის წინ მდინარე კოლორადოს მიერ გამოძერწილ ნალის ფორმის ქვიშაქვის ფორმაციას არიზონაში შესაფერისი სახელი – ჰორსშუ-ბენდი უწოდეს.
ოაზისი
ნამიბიაში გავრცელებულ Aloidendron dichotomum-ს ფართო ვარჯი აქვს და იდეალური საბუდარია ფეიქარებისთვის. ეს ხე საფრთხეშია მზარდი ტემპერატურის გამო.
პირველი ცოცხალი არსებები დედამიწაზე დაახლოებით 3,5 მილიარდი წლის წინ, ანუ პლანეტის წარმოშობიდან ასეულობით მილიონ წელიწადში გაჩნდნენ. ჯერაც არ ვიცით, როგორ მოხდა გენეზისი, თუმცა ზოგი კვლევის თანახმად, სიცოცხლისთვის საჭირო ორგანული მოლეკულები ოკეანის ფსკერზე, ჰიდროთერმულ წყაროებში ჩამოყალიბდა. როგორც არ უნდა აღმოცენებულიყვნენ ეს ორგანიზმები, მათ სიცოცხლის დაუოკებელი ძალა მოსდეს მთელ პლანეტას.
სიცოცხლის გავრცელებაში არსებითი როლი შეასრულეს მაფოტოსინთეზებელმა ბაქტერიებმა – ციანობაქტერიებმა. ისინი პირველი მიკროორგანიზმები იყვნენ, რომლებმაც შეძლეს მზის სინათლიდან ენერგია მიეღოთ და ნარჩენის სახით ჟანგბადი გამოეყოთ.
ციანობაქტერიების, ლურჯ-მწვანე წყალმცენარეების წყალობით პირველყოფილი ატმოსფერო გარდაიქმნა ჟანგბადით მდიდარ გარემოდ. ჟანგბადის მზის სინათლესთან რეაქციაში შესვლით წარმოიქმნა ოზონის შრე, რომელიც დედამიწის ზედაპირს ულტრაიისფერი გამოსხივებისაგან იცავს. ჟანგბადის მომხმარებელი, ანუ აერობული უჯრედები მომრავლდა, უჟანგბადო გარემოს მორგებული ანაერობული მიკროორგანიზმების რიცხვმა კი იკლო. ზოგიერთმა მიკროორგანიზმმა სიმბიოზი შექმნა, რაც საფუძვლად დაედო უფრო რთულ „ევკარიოტულ“ უჯრედებს დამცავი მემბრანებითა და ბირთვით – რაც ყველა მცენარისა და ცხოველის საშენ მასალას წარმოადგენს.
მილიარდზე მეტი წლის განმავლობაში ერთუჯრედიანი ორგანიზმები სიცოცხლის ერთადერთ ფორმას წარმოადგენდნენ დედამიწაზე. რთული მრავალუჯრედიანი ორგანიზმები დედამიწაზე მხოლოდ კამბრიული აფეთქების შემდეგ, 540 მილიონი წლის წინ გავრცელდა.
ახალი სახეობები განვითარდა ხმელეთისა თუ ზღვის ეკოსისტემებში და შექმნა ურთიერთდამოკიდებული სიცოცხლის ქსელი, რომელიც ათასწლეულებია არსებობს.
ჰოუს ტენიანი ტყე ზომიერი სარტყლის ერთ-ერთი უკანასკნელი ტენიანი ტყეა ჩრდილოეთ ამერიკაში. ის ვაშინგტონის შტატში, ოლიმპიკის ეროვნულ პარკში მდებარეობს და თვალწარმტაცი სანახავია. მის წიწვოვან ხეებში, ხავსებსა და გვიმრებში სიცოცხლის უამრავი ფორმა ხარობს.
ნადირი
ყოველ ოქტომბერში მყივანი გედები ციმბირის მინუს 50-გრადუსიან ყინვას თავს აღწევენ და 18-საათიანი უწყვეტი ფრენით 3800 კილომეტრს ფარავენ, რომ შედარებით ზომიერ კლიმატში მოხვდნენ – იაპონიის კუნძულ ჰოკაიდოზე.
უკანასკნელი უნივერსალური საერთო წინაპარი ჰიპოტეზური ორგანიზმია, რომელსაც ყველა ცოცხალი არსების წარმოშობა უკავშირდება. უცნობია, როდის და სად ბინადრობდა ის, თუმცა ზოგი მეცნიერის აზრით, ეს ერთუჯრედიანი ბაქტერია იყო, რომელიც 4 მილიარდი წლის წინ, ოკეანის ფსკერზე, გოგირდოვან ჰიდროთერმულ წყაროებში ცხოვრობდა.
სიცოცხლემ დროთა განმავლობაში ევოლუცია განიცადა და უფრო კომპლექსური სახე მიიღო, განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც ევკარიოტებმა სქესობრივი რეპროდუქციით დაიწყეს გენეტიკური მასალის გაცვლა. დაახლოებით 500 მილიონი წლის წინ მცენარეები და სოკოები ზღვიდან ხმელეთზე გადავიდნენ. პირველი ფეხსახსრიანების გამოჩენა მოასწავებდა სიცოცხლის ფორმების გამრავალფეროვნებას, რომლებმაც ააგეს ფიზიკური, ქიმიური და ბიოლოგიური ურთიერთობის ვეებერთელა ქსელი.
კამბრიული აფეთქების დროს ხერხემლიანების აღზევებამ დივერსიფიკაციის ახალი ტალღა წარმოშვა, რომელიც დროთა განმავლობაში პირველი ჰომინინების ევოლუციით გაგრძელდა დაახლოებით 6 მილიონი წლის წინ და, მოგვიანებით, ჩვენი სახეობის – Homo sapiens-ის გამოჩენით, 300 000-ზე მეტი წლის წინ. დედამიწის გარდამქმნელ სხვა ფაქტორებს შორის ადამიანს ვერავინ და ვერაფერი შეედრება. ჩვენ ვიქეცით ყველაზე ძლიერ ეროზიულ ძალად.
ადამიანი საკმარისად ჭკვიანია იმისთვის, რომ დედამიწაზე სიცოცხლის გასაოცარი ისტორია დააფასოს, თუმცა ჯერ კიდევ გასააზრებელი გვაქვს, რა პასუხისმგებლობა ახლავს ამის გაცნობიერებას და მოსაფიქრებელია, როგორ დავიცვათ ბიოსფერო ჩვენივე უმოწყალო ამბიციებისგან.
ავსტრალიის დიდი ბარიერული რიფი ცოცხალი ორგანიზმების მიერ აგებული დედამიწის უდიდესი სტრუქტურაა. აქ უხვად არიან ღრუბელები, რომლებიც ოკეანეში 600 მილიონი წლის წინ გაჩნდნენ. ამ სათუთ ეკოსისტემას ადამიანის საქმიანობა უქმნის საფრთხეს.
ერთ დროს აშშ-ში 50 მილიონამდე ამერიკული ბიზონი დააბიჯებდა, თუმცა მკვიდრი ამერიკელებისათვის სარჩოს წართმევის მიზნით მასობრივი ჟლეტა მოაწყვეს და 1875 წლისათვის მხოლოდ 600 ინდივიდი დარჩა. დღეს ეს სახეობა უკვე 5000 ინდივიდს ითვლის იელოუსტოუნის ეროვნულ პარკში.
ბმული კოპირებულია
