სამყარო ახალგაზრდა რომ იყო, დაახლოებით 13,5 მილიარდი წლის წინ, პირველქმნილ ქაოსში არც ერთი ვარსკვლავი არ ანათებდა. ასტრონომები ამ ეპოქას ბნელ ხანას უწოდებენ, როდესაც კოსმოსი სავსე იყო წყალბადითა და ჰელიუმით – აირადი ნედლი მასალით მომავალი ვარსკვლავებისა და პლანეტების წარმოსაქმნელად.

არსებობდა ბნელი მატერიაც – იდუმალი სუბსტანცია, რომლის გრავიტაციული ძალა აირს კომპლექსურ ქსელებად კრავდა. როდესაც სამყარო გაფართოვდა და გაცივდა, ბნელი მატერიის ნაწილი ვეებერთელა სფეროებად შეიკრა, რომლებიც აირს თავიანთი ბირთვებისკენ მიიზიდავდნენ. ამ ჰალოებში (როგორც ასტრონომებმა შეარქვეს) მზარდი გრავიტაციული წნევის ზემოქმედებით წყალბადის ატომები შეერთდა და ჰელიუმი წარმოიქმნა, რამაც დასაბამიერი სამყაროს პირველი ვარსკვლავები აანთო.

კოსმოსური განთიადის აელვარებას თავადაც ვუყურე – 3D სათვალეებით. სტენფორდის უნივერსიტეტში, კავლის ასტრონაწილაკების ფიზიკისა და კოსმოლოგიის ინსტიტუტში პროექტორის წინ ვიჯექი და გაოცებით ვაკვირდებოდი ეკრანზე მკრთალ ნაცრისფრად გამოსახულ ბნელი მატერიის ნაწილაკებს, რომლებიც ჰალოებს შორის იტოტებოდნენ სამყაროს გაფართოებასთან ერთად. ახალდაბადებული ვარსკვლავების სპირალური მორევები ჰალოების ცენტრისკენ მიიწევდნენ პირველი გალაქტიკების წარმოსაქმნელად.

მეცნიერები სამყაროს წარმოშობის ისტორიას ათწლეულების განმავლობაში სრულყოფდნენ, მაგრამ გასულ წელს ყველაზე დიდმა და მოწინავე კოსმოსურმა ტელესკოპმა ამ ისტორიის პირველი თავები გადაწერა. ჯეიმს ვების სახელობის კოსმოსური ტელესკოპით (JWST) დანახული უძველესი გალაქტიკები უფრო კაშკაშა, მრავალრიცხოვანი და აქტიურია, ვიდრე წარმოგვედგინა, რაც სივრცისა და დროის საგის თავბრუდამხვევ დასაწყისზე მეტყველებს.

თუმცა, ვების ტელესკოპი პირველ ვარსკვლავებს ვერ ხედავს, რადგან ისინი საკმარისად არ კაშკაშებდნენ. ეს ადრეული გიგანტები ვარვარებდნენ და ფართოვდებოდნენ, სანამ დაბადებიდან რამდენიმე მილიონ წელიწადში – რაც ასტრონომიული დროით სულ ერთი წამია – ზეახალ ვარსკვლავებად იფეთქებდნენ.

„ჩვენ აქ მოვლენები მართლაც ძალიან შევანელეთ“, – თქვა კომპიუტერულმა კოსმოლოგმა და სიმულაციების დროს ჩემმა გზამკვლევმა ტომ აბელმა. მას ემბრიონის პოზაში მოკუნტული ადამიანის ფიგურის საყურე ეკეთა და გონებაში ამომიტივტივდა კადრი ფილმიდან „2001: კოსმოსური ოდისეა“.; „უბრალოდ წარმოუდგენლად სწრაფი რამაა. სრულ რეალისტურ ვერსიაში გაცილებით სწრაფი აფეთქებითი გაელვებები იქნებოდა“.

ამ გაელვებებმა – მზეზე თითქმის ასჯერ დიდი მასის ვარსკვლავების ზეახალ ვარსკვლავებად აფეთქებამ – სამყარო სრულიად გარდაქმნა. წარმოიშვა ახალი ელემენტები, რომლებიც მთელ კოსმოსურ სივრცეში გაიფანტა: ჟანგბადი – წყლის წარმოსაქმნელად, სილიციუმი – პლანეტების ასაგებად, ფოსფორი კი უჯრედების ენერგიით მოსამარაგებლად. პირველმა ვარსკვლავებმა მათ გარშემო არსებული წყალბადის აირის ატომები დაშალა, რამაც კოსმოსური ნისლი გაფანტა და ყველაფერი ხილვადი გახადა. ეს იყო გადამწყვეტი პერიოდი, რომელსაც რეიონიზაციას უწოდებენ. როდესაც ნისლი მთლიანად გაიფანტა, ვარსკვლავები გროვებად და სულ უფრო დიდ ჯგუფებად გაერთიანდა, რომელთა შორის ჩვენი ირმის ნახტომის ჩანასახიც იყო.

აბელმა პირველი ვარსკვლავთწარმოქმნის მოდელირება 1990-იან წლებში დაიწყო, როდესაც არავინ იცოდა, რა იყო უძველესი ასტრონომიული ობიექტი – შავი ხვრელი, იუპიტერის ზომის სხეული, თუ რაიმე სხვა. კომპიუტერული სიმულაციების მეშვეობით დადგინდა, რომ პირველი ციური სხეულები ვარსკვლავები უნდა ყოფილიყო, რომლებიც ისეთ ადგილებში ციმციმებდა, სადაც გრავიტაცია მათ გარშემო აირს მოიზიდავდა. თუმცა, მოგვიანებით, აბელმა ვარსკვლავთწარმოქმნის სიმულაციებზე მუშაობა შეწყვიტა; ფიქრობდა, რომ მეტი აღარაფერი იყო შესასწავლი.

შემდეგ ვების ტელესკოპი გამოჩნდა.

2021 წლის შობის დილას გაშვებული ეს კოსმოსური ტელესკოპი დედამიწიდან უკვე მილიონზე მეტი  კილომეტრითაა დაშორებული. მისი 6,5-მეტრიანი მოოქრული მთავარი სარკე აფიქსირებს უძველესი გალაქტიკების სინათლეს, რომელიც 13 მილიარდ წელზე მეტია კოსმოსში გადაადგილდება და იმ სახით გვიჩვენებს გალაქტიკებს, რაც მათ შორეულ წარსულში ჰქონდათ.

ასტრონომები ვარაუდობდნენ, რომ ვების საშუალებით ამ ადრეული გალაქტიკების ნაწილს აღმოაჩენდნენ. უბრალოდ არც ამდენ აღმოჩენას ელოდნენ და არც იმას, რომ შედეგად გალაქტიკის ისტორია შეირყეოდა.

გალაქტიკების ყველაზე საფუძვლიანი გამოკვლევა 2022 წლის სექტემბერში დაიწყო, როდესაც საერთაშორისო კოლაბორაცია JADES-მა (JWST Advanced Deep Extragalactic Survey) ცაზე ხანგრძლივი პერიოდით უწყვეტი დაკვირვებისთვის ვების გამოყენება დაიწყო. პროექტის დაწყებიდან ორ კვირაში კოლაბორაცია პირველადი შედეგების განსახილველად ტუსონში, არიზონის უნივერსიტეტში შეიკრიბა.

თანამედროვე ხუთსართულიანი შენობის ერთ-ერთ აუდიტორიაში 50-იოდე ასტრონომი შეიკრიბა. „უფრო დიდი ოთახების დაჯავშნა უნდა დავიწყო“, – თქვა მარშა რიკიმ, ამ უნივერსიტეტის ასტრონომმა და JADES-ის ერთ-ერთმა ხელმძღვანელმა.

მეცნიერები – პროფესორებიდან მაგისტრანტებამდე – მოცულნი იყვნენ გამოსახულებებით, რომლებიც მათ ლეპტოპებში ჩანდა: ისინი ვების მიერ ახლად გადაღებულ და შემდეგ გაერთიანებულ ასობით გამოსახულებას ათვალიერებდნენ. გამოსახულება, რომელიც ჯგუფს მხოლოდ რამდენიმე დღით ადრე გაუზიარეს, ათობით ათას გალაქტიკას და სხვა ციურ სხეულს ასახავდა. ჯგუფში აღტაცებით ჩურჩულებდნენ და ერთმანეთს ისეთ ობიექტებზე მიუთითებდნენ, რომლებიც არასოდეს ენახათ: ვარსკვლავთწარმომქმნელ აქტიურ რეგიონებზე, მბზინავ გალაქტიკურ ცენტრებზე, სადაც შესაძლოა შავი ხვრელები იყოს და სინათლის მოწითალო ბურთულებზე, რომლებიც იმდენად შორეული გალაქტიკებიდან არიან, მხოლოდ ვებს შეუძლია მათი დაფიქსირება.

„ცოტათი ტკბილეულის მაღაზიაში შესულ ბავშვებს მოგაგონებენ“, – მითხრა რიკიმ.

ჰაბლის კოსმოსური ტელესკოპისგან განსხვავებით, რომლითაც სამყაროს შორეულ წარსულს შევისწავლიდით აქამდე, ვების ტელესკოპი ინფრაწითელ დიაპაზონში დასაკვირვებლად შეიქმნა, ამიტომ ის იდეალურია ადრეული ვარსკვლავების ნათების აღსაბეჭდად. მათი სხივები თავდაპირველად ულტრაიისფერი იყო, მაგრამ სამყაროს გაფართოების შედეგად უფრო წითელ, გრძელ ტალღებში გაიშალა – ეს მოვლენა წითელი წანაცვლების სახელით არის ცნობილი. რაც უფრო ძლიერია წითელი წანაცვლება, მით უფრო შორეული და ძველია სამიზნე.

რიკი ამ პროცესებს გულწრფელი აღტაცებითა და ღრმა რეფლექსიით უძღვებოდა: ხან ტექნიკურ შეკითხვაზე პასუხის გასაცემად ჩაერთვებოდა, ხანაც პრეზენტაციებს შორის შესვენებებზე გუნდის წევრებთან ტელესკოპის მუშაობას განიხილავდა. გარდა იმისა, რომ იგი JADES-ის წამყვანი მეცნიერია, ვების ახლო ინფრაწითელი კამერის (NIRCam) მთავარი მკვლევარიცაა – კამერის, რომელიც ყველას ლეპტოპის ეკრანზე მოზაიკებად გამოსახული გალაქტიკების წყაროა. იგი ზედამხედველობდა მის დიზაინს – სარკეების, ლინზებისა და დეტექტორების 150-კილოგრამიან კომპლექტს, რომ სრულად შეესრუტა სამყაროს სინათლე და ის სხვადასხვა ფილტრის გავლით შეესწავლა.

„ამ გამოსახულებებმა ჩვენი ყველა იმედი გაამართლა“, – თქვა მან.

თუმცა, ტელესკოპზე ყველაფერი სრულყოფილად არ ფუნქციონირებდა. JADES-ის ახლო ინფრაწითელ სპექტროგრაფში (NIRSpec) მოკლე ჩართვა ხდებოდა, რაც სინათლის ლაქებს წარმოქმნიდა და ზოგიერთ დაკვირვებაში ასტრონომიულ სამიზნეებს აბუნდოვანებდა. ეს ინსტრუმენტი სინათლეს სპექტრებად შლის, რაც მეცნიერებს საშუალებას აძლევს, შეკრიბონ გალაქტიკის ქიმიური შემადგენლობა და სიზუსტით გაზომონ მისი წითელი წანაცვლება. თუ NIRCam-ის გამოსახულებები გალაქტიკებამდე მანძილის მიახლოებითი სიზუსტით განსასაზღვრად გამოიყენება, NIRSpec-ი მათ დასადასტურებლადაა საჭირო.

ამ ხარვეზებმა გუნდის ზოგიერთი დაკვირვება შეაფერხა, რაც, საბოლოოდ, სასარგებლო აღმოჩნდა. ასტრონომები NIRSpec-ის გამოყენებას ჰაბლის ტელესკოპისგან უკვე ნაცნობი ობიექტების შესასწავლად გეგმავდნენ, ახლა კი შეეძლოთ ის მიემართათ NIRCam-ის მიერ ახალაღმოჩენილი გალაქტიკებისკენ.

„აქამდე სრულიად უცნობ მონაცემებს გამალებულები ვათვალიერებდით, რომ ასეთი კანდიდატები მოგვეძებნა“, – მითხრა მოგვიანებით არიზონის უნივერსიტეტის ასტროფიზიკოსმა კევინ ჰეინლაინმა.

ერთი რამ, რისი გაკეთებაც გუნდს არ შეეძლო, ტელესკოპის დაკვირვების კუთხის შეცვლა იყო. მას ობიექტები უნდა ეპოვა უკვე დადგენილ ხედვის არეში; ცოტაოდენი იღბლის წყალობით, NIRCam-ის მიერ აღმოჩენილი ოთხი შორეული გალაქტიკა შესაბამის ადგილას მდებარეობდა. ორი მათგანი, როგორც NIRSpec-ის დაკვირვებები მოგვიანებით დაადასტურებს, აქამდე აღმოჩენილთაგან ყველაზე შორეული და უძველესი იყო.

პირველი ვარსკვლავები
კომპიუტერული სიმულაცია ასახავს სამ დასაბამიერ ღრუბელს – ადრეულ ვარსკვლავთწარმომქმნელ რეგიონებს – დიდი აფეთქებიდან 100 მილიონი წლის შემდეგ.

სამიზნე ჯგუფიდან ყველაზე შორეული JADES- GS-z13-0-ი დიდი აფეთქებიდან მხოლოდ 325 მილიონ წელიწადში ჩამოყალიბდა. „დღემდე მაქვს შენახული Slack-ის შეტყობინება, სადაც ეს ობიექტი მონაცემებში პირველად ვნახე და ჯგუფს გავუგზავნე“, – თქვა ჰეინლაინმა. „ამ სიგიჟეში ვერ ვაცნობიერებდი აღნიშნული მომენტის მნიშვნელობას, იქ რომ ვიჯექი და უცებ გავიაზრე: უი, ეს ყველაზე შორეული გალაქტიკაა, რაც ადამიანებს ოდესმე უნახავთ“.

ამ ადრეული გალაქტიკების შესახებ ორი რამ უკვე ნათელია: იმაზე მეტნი არიან, ვიდრე ველოდით და თავიანთი ასაკისთვის გასაოცრად კაშკაშებენ. ეს ანომალიები შეიძლება ნიშნავდეს, რომ პირველი ვარსკვლავები იმაზე ქმედითად ჩამოყალიბდნენ, ვიდრე გვეგონა, ან გაცილებით მეტი დიდი ვარსკვლავი არსებობდა, ვიდრე ვვარაუდობდით. „როგორც არ უნდა იწყებოდეს ვარსკვლავების ფორმირება ადრეულ სამყაროში, ეს ისე არ მომხდარა, როგორც ვფიქრობდით“, – ამბობს რიკი.

ერთი ადრეული გალაქტიკა – დიდი აფეთქებიდან დაახლოებით 440 მილიონი წლის შემდეგ წარმოქმნილი GN-z11-ი – საკმარისად კაშკაშებდა იმისთვის, რომ ჰაბლის ტელესკოპს 2016 წელს დაეფიქსირებინა. ახლა ვებმაც დააფიქსირა იგივე ობიექტი და NIRSpec-ით მისი სპექტრიც გაზომა.

„მან ყველაში ერთგვარი დაბნეულობა და მღელვარება გამოიწვია“, – ამბობს ემა კერტის-ლეიკი, ინგლისის ჰერტფორდშირის უნივერსიტეტის ასტროფიზიკოსი და NIRSpec-ის გუნდის წევრი.

გარკვეული ელემენტები გალაქტიკის სპექტრში კაშკაშა ემისიის ხაზებს წარმოქმნიან – გალაქტიკური მასალის თითის ანაბეჭდებივით. GN-z11-ის სპექტრში აზოტის მოულოდნელი რაოდენობა დაფიქსირდა, რამაც დააბნია მეცნიერები, რომლებიც მისი წარმოშობის წყაროს ვერ ადგენენ. შესაძლოა, ვოლფ-რაიეს მცხუნვარე ვარსკვლავების პოპულაციას აზოტი თავიანთ ემისიათა სითბური ტალღებით მიმოეფანტა. ან, შესაძლოა, რამდენიმე დიდი ვარსკვლავის შეჯახების შედეგად მათ ბირთვებსა და ზედაპირზე არსებული მასალები ერთმანეთს შეერია და ამ პროცესში აზოტი გამოიყო.

GN-z11 შესაძლოა ზემასიურ შავ ხვრელსაც მასპინძლობდეს, რაც გასაოცარი იქნებოდა ამდენად ადრეული პერიოდისთვის. ეს იქნებოდა „ყველაზე შორეული შავი ხვრელი, რომელიც ოდესმე გვინახავს“, – ამბობს კერტის-ლეიკი.

კაშკაშა გალაქტიკის ცენტრში დაჩრდილული შავი ხვრელი სპექტრული ხაზებით გამოაშკარავდა, რომლებსაც კერტის-ლეიკი „პატარა ფარულ მონსტრებს“ უწოდებს. ეს ხაზები გვამცნობს, რომ მატერია მჭიდრო ტერიტორიაზე სწრაფად გადაადგილდება და საათში 1,5 მილიონ კილომეტრზე მეტი სიჩქარით ბრუნავს – ისეთი რამ, რასაც შავი ხვრელის სიახლოვეს ვნახავდით. თუმცა, ასეთი ობიექტი ამდენად სწრაფად როგორ გაფართოვდა, გამოუცნობი რჩება.

„ისეთი აღარაა, როგორიც ადრე იყო“, – თქვა რიკის ქმარმა, ჯორჯმა, როდესაც მართვის პუნქტში შემოაბიჯა, რომელიც სამზარეულოს ფუნქციასაც ასრულებდა. „არა, – დაეთანხმა მარშა, – ახლა აქ ხუთჯერ მეტი მონიტორია“.

წყვილმა ტუსონის მახლობლად მთებში ძველი ტელესკოპის ჩვენება შემომთავაზა, სადაც მათ ადრეული კარიერის დიდი ნაწილი გაატარეს. ორივე არიზონის უნივერსიტეტის ასტრონომია. ისინი ერთმანეთს 1972 წელს შეხვდნენ, როდესაც ჯორჯმა მარშა სამსახურში აიყვანა. ბიგელოუს მთის 1,5-მეტრიანი ტელესკოპი მაშინ საკმაოდ ახალი იყო და მთვარის ზედაპირის რუკის შესადგენად გამოიყენებოდა. ინფრაწითელი ასტრონომიის ახალშექმნილ დარგში ის ერთ-ერთი მოწინავე ობსერვატორია გახდა და, რაღაც გაგებით, ვების ტელესკოპისთვის პაპასავითაა.

რიკებმა ამ მემკვიდრეობის გადაცემას ხელი შეუწყვეს. მარშა NIRCam-ის განვითარებას ზედამხედველობდა, ჯორჯი კი ვების საშუალო ინფრაწითელი ინსტრუმენტის, MIRI-ის წამყვანი მეცნიერია. რიკები მიჩვეულები იყვნენ მთელი ღამე ფხიზლად ყოფნას, როდესაც ტელესკოპს ნელ-ნელა არეგულირებდნენ, რათა დედამიწის ბრუნვისას სამიზნე მხედველობის არეში დარჩენილიყო. დღეს მათი თანამოაზრეები სამუშაოს უმეტეს ნაწილს ლეპტოპებიდანაც ასრულებენ.

„არაფრის გამკეთებლები არ არიან“, – იხუმრა ჯორჯმა.

1970-იან წლებში მარშამ და ჯორჯმა ბიგელოუს მთის ტელესკოპი ირმის ნახტომის ცენტრზე ინფრაწითელი დაკვირვებისთვის გამოიყენეს. მეცნიერები აქამდე ვარაუდობდნენ, რომ ჩვენი გალაქტიკის ეს ნაწილი „ძველი, უინტერესო ვარსკვლავების კოლექცია“ იყო, განმარტავს მარშა. თუმცა, ინფრაწითელ სინათლეზე გამოვლინდა აირის ტურბულენტური უბნები სწრაფ ვარსკვლავთწარმოქმნასთან ერთად. „მთლიანი სურათი შეიცვალა“, – დაამატა ჯორჯმა.

იმ დროს კოსმოსის ინფრაწითელი სინათლის შესწავლა მხოლოდ საწყის ეტაპზე იყო. ინფრაწითელს მორგებულმა თანამედროვე სენსორებმა ელექტრომაგნიტური სპექტრის (სინათლის სრული დიაპაზონი გამა-სხივებიდან რადიოტალღებამდე)  აქამდე ფარული ნაწილი გამოავლინეს. თუკი ბიგელოუს მთის ტელესკოპით ლოკალურ სამყაროს მეტი სიზუსტით დავაკვირდით, ვების ტელესკოპით ღრმა კოსმოსიც უფრო ნათლად აღსაქმელი გახდა.

მაგრამ იმისათვის, რომ სრულად გავიგოთ ჩვენი კოსმოსური წარმოშობის შესახებ, ვებზე მეტი დაგვჭირდება.

წლევანდელი აპრილის ერთ მზიან დილას თვალმოჭუტული გავყურებდი ჩილეს ატაკამის უდაბნოში დათოვლილ ვულკანურ მთებს შორის გაშლილ პლატოს. პლასტმასის მილები ნესტოებს ჟანგბადის ნაკადით მივსებდნენ. ეს სავალდებულოა ყველასთვის, ვინც 5000 მეტრ სიმაღლეზე მდებარე ატაკამის რადიოობსერვატორიის – ALMA-ს  ტერიტორიას სტუმრობს.

იქ ცა უფრო ლურჯი იყო, ატმოსფეროში სინათლის გასაფანტად ნაკლები მოლეკულით – სწორედ ამიტომ არის ეს ადგილი ასტრონომიისთვის იდეალური. ჩემ წინ ოთხსართულიანი სახლის სიმაღლის ათობით რადიოტელესკოპი იდგა – პლატოზე მიმოფანტული თეთრი გუშაგებივით. ისინი შეწყობილად ტრიალებდნენ, სანამ ერთ სამიზნეზე შეჩერდებოდნენ.

ჩვენი პლანეტის მოწინავე რადიოობსერვატორიებს შორის ALMA ერთ-ერთი იმ იშვიათ ინსტრუმენტთაგანიცაა, რომელსაც ვების მიერ აღმოჩენილი ადრეული გალაქტიკების შესწავლა შეუძლია, თუმცაღა განსხვავებულად. ვების ტელესკოპი აღბეჭდავს ვარსკვლავის სინათლეს, რომელიც ამ გალაქტიკების მტვერს მიაპობს, ALMA კი თავად იმ მტვრის ნათებას დაეძებს, რომლებსაც მათ სიღრმეში არსებული ვარსკვლავები ათბობს.

„პირველი მტვრის ნაწილაკები ზეახალი ვარსკვლავების აფეთქებით წარმოიშვა, ამგვარად არაპირდაპირი გზით შეგვიძლია პირველი ზეახალი ვარსკვლავის აფეთქებებსა და პირველი ვარსკვლავების პოპულაციებზე ინფორმაციის მიღება“, – ამბობს მარია ემილია დე როსი, ბუენოს-აირესის ასტრონომიისა და კოსმოსური ფიზიკის ინსტიტუტის (IAFE) ასტროფიზიკოსი.

ALMA-მ თავისი რადიოტელესკოპები ზოგიერთი ადრეული გალაქტიკისკენ მიმართა, მაგრამ თავდაპირველად მტვრის ემისიების პოვნა ვერ შეძლო. შესაძლოა, ეს გალაქტიკები ჯერ კიდევ ფორმირების სტადიაზე არიან და მათ ვარსკვლავური აფეთქებებით საკმარისი მტვერი არ წარმოუქმნიათ ან, შესაძლოა, ზოგიერთი მათგანი იმაზე ახლოსაა, ვიდრე გვეგონა.

ჩემი ვიზიტის დასასრულს, ALMA-ს მართვითი დაწესებულების უზარმაზარ ანგართან შევჩერდი, ზღვის დონიდან 2900 მეტრზე. ორი რადიოტელესკოპი 28-ბორბლიანი ურიკა-ტრანსპორტიორით ჩამოიტანეს აღნიშნული კომპლექსის უფრო მაღლა მდებარე ტერიტორიიდან. ობსერვატორიის განახლების ფარგლებში თეფშების ნაწილებსაც ცვლიდნენ.

მცირე ხანში ამ თეფშებს პლატოზე დააბრუნებენ, ისინი კი მზერას კვლავ ცისკენ მიმართავენ – დასაბამიერი გალაქტიკების საიდუმლოთა ამოსახსნელად. უფროსმა სამეცნიერო რედაქტორმა ჯეი ბენეტმა ახლახან დაწერა, როგორ იყენებდნენ ადრეული კულტურები მეტეორიტებს.

უფროსმა სამეცნიერო რედაქტორმა ჯეი ბენეტმა ახლახან დაწერა, როგორ იყენებდნენ ადრეული კულტურები მეტეორიტებს.

სრული ვერსია იხილეთ ჟურნალის ბეჭდურ ვერსიაში