ფრანგები და გორის ციხე

ქართული ლიტერატურული ჟურნალი „ცისკარი“ 1858 წლის დეკემბერში იტყობინებოდა: „დეკემბერს პირველითგან, ამა წლისა, ქალაქს ტფილისში იმყოფება ფრანციის უწარჩინებულესი მწერალი ალექსანდრე დიუმა, რომელიცა იყო ამ ახლოს ხანში ჩუჱნის ცისკრის ტიპოგრაჶიაში, სადაცა გასინჯა ყოველი კუთვნილება რედაქციისა. მრთელს ხმელეთზედ გამოჩენილი მწერალი ესე მოგზაურობს. ვისაც წარუკითხავს `გრაჶი მონტე ქრისტო“, ის უეჭველია კარგათ იცნობს ამ მწერალს და ვისაც არ წარუკითხავს, ვიცდებით მომავალს წელს წავაკითხოთ, რადგანაც კიდეცა გვაქუს რედაკციაში გადმოთარგმნილი“.

თხრობის ამგვარმა დასაწყისმა არ დაგაბნიოთ. ეს ამბავი არც უშუალოდ ალექსანდრე დიუმას უკავშირდება და არც ჟურნალ „ცისკარს“, თუმცა ფრანგი მწერალი მაინც არაერთხელ შეგვხვდება კიდევ. საქმე ის გახლავთ, რომ თბილისში დიუმა მარტო არ ყოფილა, მას თან ახლდა მხატვარი ჟან-პიერ მუანე.

დიუმას კავკასიაში მოგზაურობის და წიგნად გამოცემული მისი შთაბეჭდილებების შესახებ თითქმის ყველამ იცის, მუანეს ჩანაწერებისა და ჩანახატების შესახებ კი საზოგადოების მცირე ნაწილისათვის არის ცნობილი. არადა, ამ მოგზაურობის დროს მუანემ საქართველოსთან დაკავშირებით, სულ ცოტა, რვა ჩანახატი შექმნა, რომლებიც 1860 წელს პარიზში, ფრანგულენოვან ჟურნალში „Le Tour du Monde“ („მოგზაურობა მსოფლიოს გარშემო“) მხატვრის მოგონებებთან ერთად დაიბეჭდა, მათ შორის, გორის ციხის ამსახველი ჩანახატის გრავიურა (მის ქვეშ დატანილი წარწერით შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, რომ აღნიშნული გრავიურა მუანეს ჩანახატის მიხედვით სხვა ფრანგ მხატვარს შეუსრულებია). მუანეს მიერ შესრულებული საქართველოს ჩანახატები გვხვდება ინგლისურენოვან გამოცემაშიც, რომელიც რამდენიმე წელიწადში ლონდონში „William Collins, Sons & Co.“-ის გამომცემლობამ დაბეჭდა. ფრანგული გამოცემის მსგავსად, ამ ბრიტანულ ორტომეულშიც თავმოყრილია ამბები მთელი მსოფლიოდან და გორის გარდა გვხვდება თბილისის, სურამის თუ ფოთის ხედები და ეთნოგრაფიული ჩანახატები.

XIX საუკუნის ფრანგი მხატვარი, ლითოგრაფი, დეკორატორი და სცენოგრაფი ჟან-პიერ მუანე შესანიშნავი მთხრობელიც აღმოჩნდა. სამოგზაურო ჟანრის მოყვარულმა ევროპელმა მკითხველმა მისი ჩანახატებითა და მონათხრობით საქართველოს შესახებ ბევრი რამ შეიტყო.

პარიზულ და ლონდონურ გამოცემებზე ლაპარაკის დროს არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ფრანგულენოვანი „Le Tour du Monde“, XIX საუკუნის 50-იანი წლების ბოლოს დაარსდა საფრანგეთში და მოგზაურობის თემატიკით დაინტერესებულ საზოგადოებაში დიდი პოპულარობით სარგებლობდა. კიდევ უფრო დიდი ისტორია აქვს „William Collins, Sons & Co.“-ის გამომცემლობას. კომპანია ჯერ კიდევ 1819 წელს გამოჩნდა გლაზგოში. ფრანგულ და ბრიტანულ გამოცემებში გორის ციხისა და სხვა ჩანახატების შეტანა იმას ნიშნავდა, რომ იმ დროისათვის წარმოუდგენლად დიდი აუდიტორია გაიცნობდა საქართველოს.

ალექსანდრე დიუმა და ჟან-პიერ მუანე თბილისში 1858 წელს ჩამოვიდნენ. მათი უშუალო მასპინძელი და მეგზური კავკასიაში საფრანგეთის კონსული, ბარონი ანტუან დე ფინო იყო. თბილისში სტუმრად მყოფმა ფრანგებმა პრაქტიკულად ყველაფრის მონახულება მოასწრეს, დაწყებული თბილისის ოპერიდან, ბაზრებისა და თბილისური აბანოების ჩათვლით. მწერალმა და მხატვარმა 1858 წლის ბოლო დღეებიც თბილისში გაატარეს და 1859 წლის დადგომაც იქვე, კავკასიაში მეფისნაცვალ ბარიატინსკის სასახლეში გამართულ წვეულებაზე აღნიშნეს. შესაბამისად, ფრანგმა მხატვარმა გორი ალექსანდრე დიუმასთან ერთად, 1859 წლის იანვარში, თბილისიდან ფოთისკენ მიმავალ გზაზე მოინახულა.

იმის გამო, რომ გორში ჩასულებს თავისუფალი დრო ჰქონდათ, ქალაქის დათვალიერებაც მშვენივრად მოასწრეს. მუანეს ცნობით, რამდენიმე სახლის გარდა, ქალაქი სრულად აღმოსავლურ იერს ატარებდა. ქართლურ სამოსში გამოწყობილი ხალხის გარდა, ქუჩებში მეგრული ტანისამოსიც შეინიშნებოდა, გორისგან მიღებული მთავარი შთაბეჭდილება კი გორის ციხეს უკავშირდებოდა.

ფრანგი მხატვრის თანახმად, გორის ციხე მაღალ კლდეზე ნაშენ უზარმაზარ ციხესიმაგრეს წარმოადგენდა, რომელიც მთელ ქალაქს გადაჰყურებდა. ციხის შვიდი ერთმანეთზე დაშენებული სარტყელი კოშკებით ბოლოვდებოდა და მას ყოველ დონეზე იცავდა.

სხვათა შორის, გორის ციხის მასშტაბმა და ფორმამ დიუმაც გააოცა. მოგზაურობის აღწერაში ფრანგი მწერალი ერთგან იმასაც კი წერს, რომ ციხე, ალბათ, ღმერთმა ჩამოუშვა ციდან და შვეულად დადგა კლდეზე.

ისევ მუანეს რომ დავუბრუნდეთ, ჩანახატზე გორის ციხე ცენტრიდან მარცხნივ არის მოთავსებული. შესაძლებელია მუანეს ჩანაწერებში აღნიშნული შვიდი სარტყლისა და კოშკების იდენტიფიცირება. სავარაუდოდ, ჩანახატი მდინარე ლიახვის ნაპირებიდან უნდა იყოს შესრულებული. ამ მოსაზრებას ისიც ამყარებს, რომ ჩანახატის ცენტრში, წინა პლანზე, წარწერის თავზე მდინარის ნაწილი მოჩანს. ციხიდან მარჯვნივ დატანილი ქალაქში არსებული შენობა-ნაგებობების გარჩევა რთულია. სამაგიეროდ, ციხიდან მარცხნივ, ქვედა კუთხეში, 1806-1810 წლებში აგებული გორის კათოლიკური ეკლესია უნდა იყოს, ხოლო გორის ციხის უკან, სიღრმეში აღმართულ მთაზე კიდევ ერთი, სხვა ციხის ნანგრევები.

ცხადია, მუანე არ არის პირველი ევროპელი, რომელმაც გორის ციხის ჩანახატი შეასრულა. ამ საქმეში პირველი უნდა იყოს იტალიელი მისიონერი, თეატინელთა ორდენის წევრი დონ კრისტოფორო დე კასტელი, რომელიც 1632 წელს ეწვია გორს და, სავარაუდოდ, იმავე წელს შექმნა გორის ციხის შესანიშნავი ჩანახატი. თუმცა, 1860 წლისათვის, როდესაც მუანეს მიერ შესრულებული გორის ციხე დაიბეჭდა, კასტელის მიერ ჩახატული გორის ციხე და საქართველოს თემატიკაზე მომზადებული სხვა უმრავი ჩანახატი ფართო საზოგადოებისათვის ჯერ ისევ უცნობი იყო.

მუანე არ არის პირველი ევროპელი, რომელმაც გორის ციხის ჩანახატი  შეასრულა. პირველი უნდა იყოს იტალიელი კრისტოფორო დე კასტელი, რომელიც 1632 წელს ეწვია გორს.

გორსა და გორის ციხეზე ლაპარაკის დროს ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ გორი ძველთაგანვე მნიშვნელოვანი სტრატეგიული, სავაჭრო და ეკონომიკური ცენტრი იყო მთელ აღმოსავლეთ საქართველოში. პირველად ის VII საუკუნეში ერისთავ სტეფანოზის შვილის, არჩილის თავგადასავალში მოიხსენიება.

გორი აღნიშნულია XV-XVIII საუკუნეების ძველ ევროპულ რუკებზეც. ეს ის პერიოდია, როდესაც ევროპული კარტოგრაფია ხელახლა იბადება და სულ უფრო მეტად ვითარდება. ასე მაგალითად, გორი დატანილია დაახლოებით 1450 წელს ვენეციელი კარტოგრაფის, ფრა მაუროს მიერ შექმნილ მაპამუნდის ტიპის მსოფლიო რუკაზე, სადაც არა მხოლოდ წარწერაა – „gori“, არამედ დატანილია ციხის სიმბოლური აღნიშვნა, ისევე როგორც 1570 წელს ხუან მარტინესის მიერ მესინაში შექმნილ არაბეთის ნახევარკუნძულის რუკაზე. „Gorides“ სახელითაა აღნიშნული გორი 1576 წელს ფრანკფურტში, ფრანს ჰოგენბერგის მიერ გამოცემულ ევროპის რუკაზე. „Kori“-ით არის აღნიშნული გორი ინგლისელი კარტოგრაფის ჯონ სელერის მიერ 1685 წელს ლონდონში დაბეჭდილ მინიატურულ რუკაზე, სახელწოდებით „GEORGIA“. ამ ჩამონათვალის გაგრძელება და ერთმანეთზე უკეთესი ძველი ევროპული რუკების დამოწმება კიდევ შეიძლება. ამბის ბოლოს, ისევ მუანეს მიერ შესრულებულ გორის ციხის ჩანახატს დავუბრუნდეთ. მაშინ, როდესაც ფრანგი მხატვარი გორს სტუმრობდა, ქალაქს აღარ ჰქონდა ის სტატუსი, რაც წინა საუკუნეებში, მაგრამ ერთი რამ უდავოა: 1859 წლის იანვარში თბილისიდან ფოთისკენ მიმავალმა ჟან-პიერ მუანემ და ალექსანდრე დიუმამ დიდი ისტორიის მქონე ქალაქი იხილეს.