ნტეგეკა სემატას და მის ოჯახს ისედაც არ ულხინდა – დასავლეთ უგანდაში ერთ-ერთ ქედზე მდებარე მიწის ნაკვეთის დამუშავებით ძლივს გაჰქონდათ თავი. დიდი გაჭირვებით მოჰყავდათ იმდენი პროდუქტი, რომ საკვებად ჰყოფნოდათ და ცოტაოდენი შემოსავალიც დარჩენოდათ, ახლა კი დამშეული, გათამამებული შიმპანზეების ჯგუფი მათ სარჩო-საბადებელს და სიცოცხლესაც კი საფრთხეს უქმნის.

რამდენიმე წლის წინ შიმპანზეები სოფელ კიამაჯაკას შემოეჩვივნენ, თავიდან საკვების ძიებაში დაუვლიდნენ ხოლმე – ხეებიდან იპარავდნენ ბანანს, მანგოსა თუ პაპაიას. მაგრამ 2014 წლის 20 ივლისს ეს უსიამოვნო გალაშქრებები საზარელ შემთხვევაში გადაიზარდა – ერთმა დიდმა შიმპანზემ – სავარაუდოდ, ზრდასრულმა მამრმა – სემატას ახლად ფეხადგმული შვილი მუჯუნი გაიტაცა და მოკლა.

„რომ შემოვიდა, ეზოში ვმუშაობდი“, – იხსენებს ნტეგეკა სემატა. მისი ოთხი შვილიც იქვე იყო, რადგან იგი დედობას და მძიმე სამეურნეო სამუშაოს ერთმანეთს უთავსებდა. როდესაც სემატა მათთვის წყლის მოსატანად მიტრიალდა, შიმპანზემ ორი წლის ბიჭუნას ხელი დაავლო და გაიქცა. პატარას კივილის გაგონებაზე სოფლის მცხოვრებლებიც მოვარდნენ და დედასთან ერთად დაედევნენ, მაგრამ შიმპანზე იმდენად უხეში და ძლიერი იყო, რომ სასიკვდილო დაზიანებების მიყენება მოასწრო. მუჯუნი რეგიონულ საავადმყოფოში გადაყვანისას გარდაიცვალა.

შიმპანზეებსა და კიამაჯაკას მოსახლეობას შორის დაძაბულობა დღემდე გრძელდება. აქ ბავშვებზე თავდასხმებმა ჯამში სამი პატარას სიცოცხლე შეიწირა, კიდევ რამდენიმე ბავშვი კი ძლივს გადარჩა. როგორც ჩანს, მთავარი მიზეზი დასავლეთ უგანდაში შიმპანზეების ჰაბიტატის შემცირებაა – ეროვნული პარკებისა და დაცული ტერიტორიების გარშემო არსებული ზონები ტყით იყო დაფარული, ახლა კი მათ სასოფლო-სამეურნეო მიწებად და ხის მასალისა თუ შეშის მოსაპოვებლად ითვისებენ.

დემოგრაფიული და ლანდშაფტური თვალსაზრისით სწრაფად იცვლება ალბერტის ტბასა და რუვენზორის მთების აღმოსავლეთით მდებარე კაგადის რეგიონიც (რომელშიც შედის კიამაჯაკა) და მისი მიმდებარე ადმინისტრაციული ერთეულებიც. ბარაქიან ვულკანურ ნიადაგზე სულ უფრო მეტი ოჯახი სახლდება, რომლებსაც მომცრო კერძო ნაკვეთებზე სიმინდი, კასავა და ხილი მოჰყავთ, ზოგჯერ კი ცოტაოდენ ფულს თამბაქოს, ყავის, შაქრის ლერწმისა და ბრინჯის კულტურებითაც შოულობენ.

უგანდის ველური ბუნების ადმინისტრაციას (UWA) შიმპანზეების პრობლემის შესახებ კარგად მოეხსენება; მათი პასუხისმგებლობა ზოგადად დაცული ტერიტორიების გარეთ გამოსულ შიმპანზეებზეც ვრცელდება, თუმცა კერძო ტყეები გამონაკლისს წარმოადგენს.

„სამწუხაროდ, ამ ადგილების გაჩეხის შეჩერება ჩვენთვის რთულია – შეუძლებელიც კი“, – გვითხრა UWA-ს აღმასრულებელმა დირექტორმა სემ მვანდამ. მისი თქმით, ყველაზე სასწრაფო პრიორიტეტი ისაა, რომ ადამიანებმა შიმპანზეებთან მუდმივი სიფრთხილის აუცილებლობა გააცნობიერონ. ამ მიზნით UWA-მ რეგიონისთვის სამი რეინჯერი გამოყო და ველური ბუნების საგუშაგო მოაწყო შიმპანზეების მეთვალყურეობისა და სოფლის მოსახლეობისთვის მათთან თანაცხოვრების სწავლების მიზნით.

კიამაჯაკას შემოჩვეული შიმპანზეები – სოფლის შემოგარენში მცხოვრები სულ რაღაც თორმეტიოდე ინდივიდი – ტყის შემორჩენილ მასივებსა ან ახლომდებარე ევკალიპტის პლანტაციაში ბინადრობდნენ. ვინაიდან მათი ჩვეული საკვები მეტწილად ტყესთან ერთად გაუჩინარდა, სახლებთან არსებული კულტივირებული მინდვრებისა და ხეხილის დღისით დალაშქვრა დაიწყეს. წყურვილს იკლავდნენ იმავე წყაროზე, საიდანაც ქალები და ბავშვები ეზიდებოდნენ წყალს. ორ ფეხზე გამართულად სიარულისას მეტრზე მაღალი ინდივიდები ადამიანს საოცრად ჰგვანან.

ბონობოსთან ერთად შიმპანზე ადამიანის ყველაზე ახლო ნათესავია. ეს სახეობა (Pan troglodytes) ბუნების კონსერვაციის საერთაშორისო კავშირის მიერ საფრთხის ქვეშ მყოფად ითვლება. ზრდასრული ინდივიდები დიდი ზომის, საშიში ცხოველები არიან – მამრი წონით 60 კილოგრამს აღწევს და იმავე გაბარიტების მამაკაცთან შედარებით ფიზიკურად ერთ-ნახევარჯერ ძლიერია.

ნაყოფიერ ტყეებში შიმპანზეები ძირითადად ლეღვითა და სხვა ველური ხილით საზრდოობენ, მაგრამ თუ მოახერხეს, მაიმუნს ან პატარა ანტილოპასაც მიირთმევენ – მათ სხეულს ნაფლეთებად აქცევენ და აღტყინებულები ინაწილებენ. შიმპანზეები ზრდასრულ ადამიანებს ერიდებიან და ამიტომ, აგრესიულ ქცევას ძირითადად ბავშვების წინააღმდეგ ავლენენ.

უგანდაში შიმპანზეს კანონი იცავს: მასზე ნადირობა და მოკვლა უკანონოა. ამას გარდა, დასავლეთ უგანდის მკვიდრი ბუნიოროს ხალხის ტრადიციით, შიმპანზეებზე არ ნადირობენ მათი საკვებად გამოყენების მიზნით.

შვილის გატაცების ტრაგედიიდან სამ წელიწადზე მეტი ნტეგეკა სემატა და მისი ქმარი ომუჰერეზა სემატა იმავე სახლში ცხოვრობდნენ, თუმცა ნტეგეკა ეზოში ვეღარ მუშაობდა და ბავშვები ზოგჯერ ისეთი დაზაფრულები იყვნენ, რომ ჭამასაც ვერ ახერხებდნენ. 2017 წლის ბოლოს სემატას ოჯახი სახლიდან ხუთ კილომეტრში, დაქირავებულ ოთახში გადაბარგდა, სადაც მათ ბევრად მოკრძალებულად უწევთ ცხოვრება.

„ასე მგონია, სრულ სიღატაკეში დავბრუნდით“, – თქვა ნტეგეკამ გადასვლის შემდეგ.

მუჯუნი სემატას სიკვდილი ერთადერთი შემთხვევა არ ყოფილა. ქალაქ მუჰოროროს პოლიციის ანგარიშებში 2017 წელს შიმპანზეს მიერ ბავშვზე თავდასხმის ორი ფაქტია აღრიცხული. 18 მაისს შიმპანზეებმა სიმინდის ყანიდან გაიტაცეს პატარა გოგონა, სახელად მაკულეტ რუკუნდო, სანამ მისი დედა იქვე მუშაობდა. ადგილობრივი მოსახლეების ჯგუფმა, რომელსაც მალევე პოლიციაც შეუერთდა, შიმპანზეებს ტყის პირამდე სდიეს, სადაც ბავშვი სისხლის გუბეში, გარდაცვლილი იპოვეს. ხუთი კვირის შემდეგ შიმპანზეებმა (შესაძლოა, იმავე ჯგუფმა) ერთი წლის ბიჭუნას დაავლეს ხელი ხილის ბაღში, რომელშიც მისი დედაც იმყოფებოდა. სოფლის მცხოვრებლები შიმპანზეებს სირბილით დაედევნენ, სანამ ბავშვი არ გააგდებინეს. ბიჭუნა გადარჩა. რეგიონში კიდევ რამდენიმე ასეთი ინციდენტია დაფიქსირებული.
მსგავსი შემზარავი ამბები დასავლეთ უგანდის სხვა მხარეებიდანაც გვსმენია – 2005 წელს კასონგოირეში, შაქრის ლერწმის პლანტაციაში მოკლული ბავშვი; უფრო ჩრდილოეთით, ბუდონგოს ტყესთან შიმპანზეების მიერ ბავშვზე თავდასხმის ოთხი შემთხვევა, ერთ-ერთი ფატალური; 90-იან წლებში კიბალეს ეროვნულ პარკში რვა თავდასხმაა აღწერილი, რომელთაგან შვიდიც სავარაუდოდ ერთი მარტოხელა მამრის ჩადენილი იყო.

გასაკვირი არ არის, რომ უგანდის მცხოვრებთა შორის არიან განრისხებული, სასოწარკვეთილი, შვილების საფრთხეში ყოფნით გამწარებული ადამიანები და შიმპანზეებს ან შურისძიების გამო კლავენ, ან – მოგერიების მიზნით. 2018 წლის ბოლოს ზრდასრული მამრი შუბით განგმირეს, ახალგაზრდა მდედრი კი კეტებითა და ქვებით ჩაქოლეს. ამგვარი სავალალო დაპირისპირებები განსაკუთრებით თვალსაჩინოა ბულინდიში, სადაც შიმპანზეების ერთი ჯგუფისა და ადამიანების პრობლემურ ურთიერთობას ბრიტანელი ბიოლოგი მეთ მაკლენანი იკვლევს.

მაკლენანი ოქსფორდში მდებარე ბრუქსის უნივერსიტეტის სადოქტორო პროგრამის სტუდენტის სტატუსით უგანდაში პირველად 2006 წელს ჩავიდა, რათა შეესწავლა, თუ როგორ ახდენენ შიმპანზეები ქცევის ადაპტაციას ადამიანის მიერ შეცვლილი ლანდშაფტის პირობებში. მან იცოდა, რომ ბუდონგოს ტყის ნაკრძალი მათთვის კარგი ჰაბიტატი იყო და იქ დაახლოებით 600 ინდივიდი ბინადრობდა, ხოლო 80 კილომეტრის დაშორებით მდებარე ბუგომაშიც თითქმის იმავე რაოდენობის პოპულაცია იყო.
ამ ორ თავშესაფარს შორის მცირე ფერმებისა და შაქრის ლერწმის დიდი პლანტაციების შერეული ლანდშაფტი იშლებოდა, ადამიანების პოპულაცია მზარდი იყო, ტყის საფარი კი სულ უფრო მცირდებოდა. შუა ზონაში 300-მდე შიმპანზე ცხოვრობდა, რომლებიც თავს შემორჩენილ კორომებს აფარებდნენ და საკვების საძიებლად კულტივირებულ ტერიტორიებზეც იჭრებოდნენ. მიწის დიდი ნაწილი კერძო საკუთრება იყო და 1998 წელს შემოღებული კანონის საფუძველზე მოსახლეობამ მიწის ნაკვეთები ოფიციალურად დაიმტკიცა, რის შემდეგაც უფრო თამამად დაიწყო ტყის ათვისება და მეურნეობა. ამ ყველაფრის ფონზე, ერთეულად თუ ჯგუფად მცხოვრებ შიმპანზეებს სულ უფრო უჭირდათ თავის გადარჩენა.

გარემოებების ამ ერთობლიობამ მიიყვანა მაკლენანი ბუდონგოსა და ბუგომას შორის თანაბარი მანძილით დაშორებულ ბულინდიში, სადაც არანაკლებ 25 შიმპანზისგან შემდგარი ჯგუფი დახვდა. ადგილობრივ მკვლევარ ტომ საბიიტისთან ერთად მან იქვე დაიწყო ეკოლოგიური მონაცემების შეგროვება არაპირდაპირი მასალებისგან, როგორიცაა ფეკალიების ნიმუშები და ბუდეების დათვალიერება.

„მალევე აღმოვაჩინეთ, რომ ტყეში ადამიანების დანახვა სულ არ მოსწონდათ, – მითხრა მაკლენანმა, – სტრატეგიად ჩვენი დაშინება დაისახეს და ძალიან კარგადაც გამოსდიოდათ“.

განსაკუთრებით დიდი მამრები იდებდნენ თავს – გაჰკიოდნენ, მიწაზე ბრაგუნობდნენ, მცენარეებს ლეწავდნენ… თუმცა, საბოლოოდ შიმპანზეებს მკვლევრებთან შეგუება მოუხდათ. მაკლენანი და საბიიტი მონაცემებს ორი წლის განმავლობაში აგროვებდნენ. ამასობაში ტყის გაჩეხაც აქტიურად მიმდინარეობდა და შიმპანზეებიც უფრო და უფრო გაბედულები ხდებოდნენ. ადგილობრივი მოსახლეობა ბავშვზე პირველ თავდასხმას 2007 წელს იხსენებს. შემდგომ წელს მაკლენანი ინგლისში გაემგზავრა და დისერტაცია დაწერა. როდესაც იგი 2012 წელს საველე კვლევის გასაგრძელებლად უგანდას დაუბრუნდა, შეცვლილი მდგომარეობა დახვდა.

ტყის უდიდესი ნაწილი გამქრალიყო. ფერდობებზე ახლა სიმინდი, კასავა, ბატატი და სხვა ბაღჩეული გაეშენებინათ. შიმპანზეების ადგილობრივი ჯგუფი რაოდენობრივად შემცირებულიყო, პოპულაციაში განსაკუთრებით იკვეთებოდა ზრდასრული მამრების კლება.

დარჩენილი შიმპანზეები თითქოს კიდევ უფრო გათამამდნენ, განსაკუთრებით ქალებისა და ბავშვების მიმართ. რაციონში ადამიანის მოყვანილი კულტურები შეიყვანეს, რაც ადგილობრივი მოსახლეობის უკმაყოფილებას იწვევდა. მაკლენანი ასკვნის, რომ ბულინდიში მობინადრე შიმპანზეებს ჯერჯერობით თავი გააქვთ. მათმა რაოდენობამ ოდნავ იმატა და 2019 წლის დეკემბრის ბოლოს მისდა გასაკვირად ჯგუფს ახალგაზრდა მდედრიც შეუერთდა – იქაურობას მიგრანტი მდედრის შემატება 2012 წლიდან არ ახსოვდა. ჯგუფი ჯანმრთელობას არ უჩივის, ზრდასრულ მდედრთა უმრავლესობას პატარები ჰყავს.

მაგრამ ზოგჯერ ბულინდიელ შიმპანზეებს სტრესთან დაკავშირებული ჰორმონების უფრო დიდი რაოდენობა აღენიშნებათ, ვიდრე სულ რაღაც 30 კილომეტრში მდებარე ბუდონგოს ნაკრძალის ბინადარ ინდივიდებს. საინტერესოა, ეს იმაზე ხომ არ მეტყველებს, რომ შიმპანზეებისთვის ადამიანების სიახლოვეს ცხოვრება და მათ საკვებზე დამოკიდებულება თავისთავად სტრესულია? რთული სათქმელია, ადამიანების მოსავლით საზრდოობა ეხმარებათ, თანაცხოვრების დაძაბულობა მათზე სავალალოდ მოქმედებს, თუ – ორივე ერთად.

ბულინდის მოსახლეობაში აზრთა სხვადასხვაობაა. ლილიან ტინკასიიმირე გულისხმიერი დიასახლისია, რომლის წითელი აგურით ნაშენი პატარა სახლის წინ მანგოს ხე იზრდება, უკანა მხარეს კი ლეღვი დგას – შიმპანზეებს ორივე ძალიან უყვართ, რასაც ლილიანი აუღელვებლად ხვდება.

„ძალიან ჭკვიანი არსებები არიან, – გვითხრა მან, – თუ დევნა არ დაუწყე, დაგიმეგობრდებიან. თუ გაყრი, მერე შარში ხარ“. ტინკასიიმირემ თავისი კუთვნილი ტყის უდიდესი ნაწილი შეინარჩუნა. საკითხს შემდეგნაირად უდგება – დაე, იქ შიმპანზეებმა იცხოვრონ, იყვნენ, სტუმრადაც მოვიდნენ ხოლმე.

მაკლენანიც მსგავსი ტოლერანტულობის ხელშეწყობას ცდილობს. საცოლესთან, ჯეკი როენთან ერთად, ბულინდის შიმპანზეებისა და მოსახლეობის პროექტი დააარსა (სამწუხაროდ, მაკლენანთან უგანდაში მუშაობისას როენი 2020 წლის დასაწყისში ფილტვის ემბოლიით გარდაიცვალა). ამ პროექტის ფარგლებში ოჯახებს ასწავლიან, თუ როგორ აიცილონ თავიდან შიმპანზეებთან დაპირისპირებები, სთავაზობენ, ასევე, წამახალისებელ ინიციატივებს, მაგალითად: სკოლის გადასახადის დაფარვას ტყის ხელახალი გაშენების სანაცვლოდ, ჩრდილში გასაზრდელი ყავის ნერგებს, ღუმელს, რომელიც ნაკლებ შეშას წვავს და ასევე ჭების გათხრას, რათა ქალებსა და ბავშვებს წყლის მოსატანად არ მოუხდეთ წყაროზე სიარული, სადაც შიმპანზეების საფრთხეა. მაკლენანმა და როენმა დაასკვნეს, რომ მშვიდობის შენარჩუნების საუკეთესო გზად ბულინდის მკვიდრი შიმპანზეებისა და ადამიანების ერთმანეთისგან თავის შორს დაჭერა რჩება.

კიამაჯაკასა და მუჰოროროსთან მდებარე სხვა სოფლებში განსხვავებული მდგომარეობაა. არავინ იცის, ტყის შემორჩენილ მასივებში რამდენი შიმპანზე სახლობს ან სად მოხდება ადამიანებთან მათი შემდეგი საბედისწერო გადაკვეთა.

კიამაჯაკადან ნახევარი საათის ფეხით სავალზე ფოტოგრაფ რონან დონოვანთან ერთად გავესაუბრე სვალიკი კაჰვას, რომლის ბიჭუნა ტვესიგეომუ ორი წლისაც არ იყო, როდესაც შიმპანზემ 2016 წელს გაიტაცა და სასიკვდილო დაზიანებები მიაყენა. კაჰვამ ამის შესახებ ჩვენთვის მოყოლა თავის უფროს ძმასა და სოფლის გამგებელს, სებოვა ბაგუმა კესის სთხოვა. კესიმ პოლიციის ანგარიში და დაღუპულის ფოტოსურათები გვაჩვენა.

კესიმ მშრალად აღნიშნა, რომ სოფლის მოსახლეობას ეუბნებიან, თითქოს შიმპანზეებს „სარგებელი მოაქვთ“ – რომ მათი არსებობა მუჰოროროს მიმდებარე სიმინდის ყანებისკენ ეკოტურისტებს მოიზიდავს. „ჩვენ კი ვერანაირ სარგებელს ვერ ვხედავთ, – თქვა მან, – შვილებს გვიხოცავენ“.

UWA აქტიურად მუშაობს ბუდონგოსა და სხვა ეროვნულ ნაკრძალებში, სადაც შიმპანზეების მოზრდილი პოპულაციები აღინიშნება. ამ ადგილებში ხშირია უკანონო ხე-ტყის მოპოვება, კულტივაცია და დასახლება, რაზეც სააგენტო ტყის ეროვნულ სამსახურთან ერთად მკაცრად რეაგირებს. მაგრამ დასახლებულ პუნქტებში, როგორიც კიამაჯაკაა, შიმპანზეებისა და ადამიანების კონფლიქტს UWA შედარებით რბილად უდგება. აღმასრულებელი დირექტორი მვანდა ამბობს, რომ სოფლებში გარკვეულწილად წარმატებული აღმოჩნდა ცნობიერების ამაღლება შიმპანზეებისგან გამოწვეული საფრთხეებისა და შესაძლო სარგებლის თაობაზე. სოფელ კაიამაჯაკას რწმუნებულმა ნორა ნაკანვაგიმ კი გვითხრა, რომ გამოსავალი შიმპანზეების გადაყვანა იქნებოდა. „მოკვლა არა, უბრალოდ სხვა ადგილას გადაყვანა“.

რატომაც არა? მაკლენანი ადასტურებს, რომ ხალხის მოთხოვნა ასეთია, მაგრამ შიმპანზეებისთვის ვაკანტური ჰაბიტატი უგანდაში აღარსად დარჩა. სხვა შიმპანზეებით დასახლებულ ტერიტორიაზე მათი გამოჩენა შიმპანზეების ომს გამოიწვევს. არსებობს უკიდურესი გამოსავალი: შიმპანზეების დახოცვა ადამიანების დაცვის მიზნით, თუმცა, ამგვარ მიდგომას ოფიციალური მხარდაჭერა ვერ ექნება. მესამე ვარიანტია სხვადასხვა ზომა – ყავის ნერგები, შეშის დამზოგავი ღუმლები, ტყის აღდგენის წახალისება, ჭები, შემოსავლის ალტერნატიული წყაროები, მოთმინება, თანაგრძნობა.

ეს ადგილობრივი პრობლემა სინამდვილეში მხოლოდ ადგილობრივი არ არის. უგანდის დილემა მთელ აფრიკაში ეხმიანება შიმპანზეების სამომავლო ბედს. სოფელი კიამაჯაკა იმიტომაც ჩანს ასეთი საბრალო, ხოლო ქალაქი ბულინდი – ასეთი მნიშვნელოვანი, რომ ამ ადგილებში მომავალი უკვე დადგა.

დევიდ კვამენს დაწერილი აქვს 16 წიგნი, მათ შორის, „გარე ეფექტები: ცხოველთა ინფექციები და ადამიანთა მომდევნო პანდემია“. რონან დონოვანი საველე ბიოლოგი იყო, უგანდაში ერთწლიანი კვლევითი სამუშაოს შემდეგ კი ფოტოგრაფიც გახდა.