ამის ნათელი ილუსტრაცია იქ დაცული ხმლები, ხანჯლები, თოფები, ჯაჭვის პერანგები, მუზარადები, ჩაჩქნები, ფარები თუ შურდულებია.

მეტალურგიის გამოჩენილი მკვლევრების რობერტ ფორბსისა და ლესლი ეიჩისონის აზრით, ძველი ქართველური მოდგმის ტომები, ხალიბები, ფოლადის პირველმწარმოებლები იყვნენ. საკითხის მნიშვნელობიდან გამომდინარე, საუკუნეების განმავლობაში მკაცრად იყო გასაიდუმლოებული ქართული ფოლადის დამზადების რეცეპტი.

„მეტალურგიის დარგში ქართველმა ხალხმა წინაპართა მდიდარი გამოცდილება ახალ სიმაღლეზე აიყვანა და მე-19 საუკუნეში საქართველო იარაღის გამავრცელებელ კერად აქცია“, – წერდა ქართული იარაღის მკვლევარი კოტე ჩოლოყაშვილი.

ჩვენამდე მოღწეული ტრადიციული ქართული ფოლადის წარმოების რეცეპტიც მე-19 საუკუნით თარიღდება და მას ცნობილი ოსტატები, ძმები ელიზარაშვილები ფლობდნენ. მტერზე გამარჯვებისთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობის მქონე ქართული ფოლადის დამზადების რეცეპტი, 1828 წელს გიორგი ელიზარაშვილის შვილმა, ყარამანმა რუსეთიდან ჩამოსულ ოსტატებს გადასცა და წარმოების პროცესის საიდუმლოებანიც გააცნო.

„ფოლადის დამზადების თანამედროვე ტექნოლოგიებით საქართველო მოწინავე იაპონიას კონკურენციას ვერ გაუწევს, ძველი ისტორიული მეთოდის აღდგენითა და წარმოებით კი ევროპის გაოცება შესაძლებელია“, – მეუბნება ფოლადის ოსტატი, ზაქრო ნონიკაშვილი, რომელმაც ელიზარაშვილების ცნობილი რეცეპტი დაამუშავა და მასზე დაყრდნობით, ოსტატ გოჩა ლაღიძესთან ერთად, ტალღოვანი ზედაპირის მქონე ფოლადის – ბულატის (ქართულად ჯავარიან ფოლადსაც უწოდებენ) წარმოების ახალი მეთოდი შეიმუშავა, რომელსაც „ქართული ბულატი“ უწოდა.

ტალღოვანი ფოლადის მისაღებად შეგირდებთან ერთად მუშაობის წარუმატებელი მცდელობების შემდეგ, ანტვერპენის ნატიფი ხელოვნების აკადემიის, ლითონის მხატვრული დამუშავების ფაკულტეტის პროფესორმა, სერპ ვისსერმა 2010 წელს ქართველი ოსტატები ორდღიანი მასტერკლასის ჩასატარებლად მიიწვია. ანტვერპენში ზაქრომ თავის ნამუშევრებთან ერთად ფოლადის მოსახარში სპეციალური ჭურჭელი – ტიგელი და მდინარის ქვიშა წაიღო და გოჩასთან ერთად ევროპულ აუდიტორიას „ქართული ბულატის“ დამზადების ტექნოლოგია გააცნო. ბელგიელებმა მათ მეთოდს წარმოების „ნოუ ჰაუ“ უწოდეს.

მეიარაღე გოჩა ლაღიძე ნიდერლანდების სამეფოში 1994 წლიდან ცხოვრობს; საქართველოს ისტორიითა და ქართველი მეომრის საბრძოლო აღჭურვილობით 14 წლის ასაკში დაინტერესდა, მისი შესწავლა დაიწყო და პირველი ნიმუში – „გუდამაყრული ჩაბალახი“ შექმნა.

მე-17-18 საუკუნის ქართველი მოღვაწე სულხანსაბა ორბელიანი ქართველების საბრძოლო წესჩვეულებებზე წერდა: „ესე ხრმალიცა მრავალგვარნი არიან სხვადასხვა თემთა ქმნილთაებრ და რომელიც(ა) ხრმალი ძველი, გრძელი, განხრილი, მზეველი (და) მკვეთელი და სრულია, გლუვი იყოს თუ გამოფერდილი, ანუ ღაროსანი, გორდა თუ კალდიმი, – ამას ქართველნი (ჰ)ყვარობენ“.

სულხან-საბას აღწერილი საჭურვლის თვალსაჩინო ნიმუშები, რომელსაც „ქართველნი ჰყვარობდნენ“, ეროვნული მუზეუმის იარაღის ფონდშია დაცული. შემოწირულობებით, შემთხვევითი შესყიდვებითა და ეთნოგრაფიული ექსპედიციების შედეგად შეგროვილი 3000-ზე მეტი ექსპონატიდან 500-მდე ქართულია.

ანტიკური ხანიდან დღემდე ქართული იარაღის ტიპები, ზუსტი ტერმინები, წარმომავლობა და საბრძოლო ზნეჩვეულებები სულხან-საბამ, ვახუშტი ბატონიშვილმა და ივანე ჯავახიშვილმა შეისწავლეს. მათი დასკვნების მიხედვით, მეცნიერები იარაღის ორ სახეობას: შემტევსა და თავდაცვითს გამოყოფენ. ისინი, მეომრის აღკაზმულობასთან ერთად, საუკუნეების განმავლობაში იხვეწებოდა და ვითარდებოდა.

ზოგადად, იარაღში არაჩვეულებრივადაა ასახული ამა თუ იმ ქვეყნის მეომრის ხასიათი და საბრძოლო პრიორიტეტები. არც ქართული იარაღია გამონაკლისი – ქართული ხმლითა და ფარით ბევრი რამის გაგება შეიძლება. მუზეუმში დაცული ქართული ხმლების უძველესი ორი ნიმუში მე-11-12 საუკუნეებით თარიღდება, მათგან ერთი ხევსურეთში, ხოლო მეორე ვანშია აღმოჩენილი, ეს უკანასკნელი ისტორიკოსმა მამუკა წურწუმიამ შეისწავლა და მისი დამზადების თარიღი 1118-1120 წლებით განსაზღვრა.

ეროვნული მუზეუმის ძვირფასი ლითონებისა და იარაღის ფონდის კურატორი მამუკა ქაფიანიძე ამბობს, რომ საქართველოში ცივი იარაღის მრავალფეროვნება ტერმინოლოგიაშიც აისახა. „გორდა, კალდიმი, ,,კაბიანი“ ხმალი, ჭოლაური, ლეკური, დავითფერული, დედალფრანგული, მამალფრანგული, მისრული, გველისპირული, ჭარული, დაშნა… შესაძლოა, ზოგს ხმლის აწყობის ცოდნა არ ჰქონოდა, სამაგიეროდ, ფარებს რთავდა დამახასიათებელი ორნამენტით. ქართველების ხმლებიცა და ფარებიც გამოირჩევა სტილითა და თვითმყოფადობით“. მამუკა ფონდში დაცულ რაჭულ, ხევსურულ, სვანურ ფარებზე მიამბობს: „აი, ეს რაჭული ფარია, როგორც წესი, მას ხარის ან ღორის ტყავისგან ამზადებდნენ. შეხედე, ჯაგარი არ მოუშორებიათ ამ ფარისთვის და ზედვე აქვს შერჩენილი“.

„ეს ფარი ძალიან მიყვარს – თითქოს აღმოსავლურს ჰგავს თავისი მორთულობით, მაგრამ მხოლოდ ერთი შეხედვით. დააკვირდით, ამ ორნამენტებით როგორი ჯვრები იკვრება, ეს ქართული ფარია“, – განაგრძობს კურატორი.

საინტერესოა, რომ გორდას, კალდიმის, კაბიანისა და დავითფერულის ტიპის ხმლებზეც შეიმჩნევა უცხოური წარმოების ნიშნები, ამა თუ იმ პრაქტიკული მიზეზისა თუ მოდური გატაცებების გამო. თუმცა, მამუკა ამბობს, რომ ამ „ხმლების ფორმა და გამოყენებული მასალა იმდენად შეესაბამება ადგილობრივი წარმოების ხასიათს, რომ ისინი დაუბრკოლებლად თავსდებიან ქართული ხმლების კატეგორიაში“.

სულხან-საბას მოხსენიებული, ქართველ მეომართა ფავორიტი ხმლები გორდა და კალდიმი ჩეჩნეთსა და დაღესტანშიც დიდი პოპულარობით სარგებლობდა. „დავითფერულის“ შესახებ კი ხალხური პოეზიაც მეტყველებს: ,,ვერ ვათამაშებ თქვენზედა დავითფერულსა ხმალსაო“… ,,არ გაჭრა დავითფერულმა ჯაჭვი, ჩაჩქანი ტიალი“…

ქართულ რეალობაში დადასტურებული ცხენზე დასაკრავი იმერული „კაბიანი“ ხმალი დასავლეთ საქართველოდანაა გავრცელებული და მსოფლიოში ანალოგი არ მოეპოვება. ის გამოირჩევა ორიგინალური ქარქაშით, ტარის ფორმამოყვანილობითა და ქარქაშზე სამსჭვლებით (ღილებით) მიმაგრებული, ქალის კაბის ფორმის, ორმაგი ან სამმაგი ტყავით. კაბას ფუნქციური დატვირთვა ჰქონდა და ხშირი დაზიანებების გამო ადვილად ხდებოდა ,,კაბის შეცვლა“, ხოლო ტარის ფორმა მხედარს მოხერხებული საბრძოლო ილეთის გაკეთების საშუალებას აძლევდა.

გოჩა ლაღიძის უახლესი ნამუშევარიც იმერული „კაბიანი“ ხმალია, რომელიც კერძო კოლექციისთვის დაამზადა და ფიქრობს, რომ სიმტკიცით, ფორმითა და მოხერხებულობით „ქართულ ხასიათს“ ყველაზე მეტად შეესაბამება. გოჩა 2013 წლიდან ნიდერლანდების ოქრომჭედელთა გილდიის ოსტატია და აქტიურ სამჭედლო მუშაობასთან ერთად, გაბნეული ქართული, ისტორიული საჭურვლის მოკვლევითაა დაკავებული.

ზაქრო ნონიკაშვილი დროის უმეტეს ნაწილს გორში, საკუთარ სახელოსნოში ატარებს. ბულატის ხმლებს იშვიათად ამზადებს, რადგან მათზე ნაკლები მოთხოვნაა, დამზადებას დიდი დრო სჭირდება და ფინანსურად მომგებიან სანადირო დანებს კონკურენციას ვერ უწევს. თუმცა, ზაქროსთვის პროფესიულ გამოწვევად მაინც გოჩასთან ერთად შემუშავებულ თანამედროვე „ქართულ ბულატზე“ მუშაობაა.

თანამედროვე ტექნოლოგიების ეპოქაში ნებისმიერი ფორმის დეტალის დამზადებაა შესაძლებელი, თუმცა „ქართული ბულატის“ დამზადების ტექნიკა ის საგანძურია, ტექნოლოგიებით მოწინავე ქვეყნებსაც რომ აღაფრთოვანებს.

სრული ვერსია წაიკითხეთ ივლისის ნომერში.