პატრიშა უაიტფუტს კარგად არ ახსოვს იაკიმას ინდიელთა ქრისტიანულ მისიაში, ვაშინგტონის შტატის იაკამას ინდიელთა რეზერვაციაში მდებარე პანსიონში გატარებული დრო.

„ის მახსოვს, თუ როგორ გარბოდნენ უფროსი გოგონები. ვინმე გაქცევას რომ დააპირებდა, დანარჩენებს მათი საიდუმლო უნდა შეგვენახა და ასეც ვიქცეოდით“, – იხსენებს უაიტფუტი, რომელიც მაშინ 5 ან 6 წლის იყო.

უაიტფუტი დღეს 73 წლისაა. იგი იხსენებს, როგორ მივიდნენ მისიონერები მისი ბებიისა და პაპის სახლში რეზერვაციაში. მალევე თავი საერთო საცხოვრებელში ამოყო სხვა ინდიელ გოგონებთან ერთად. შემდეგი რამდენიმე წელი სავსე იყო წესებითა და მიწასთან მუშაობით, ზედამხედველებისგან სითბოს კი იშვიათად იღებდა.

არასოდეს დაავიწყდება განსხვავებულობის შეგრძნება, შიში და კონტროლი, რომელიც მის ბავშვობას თან გასდევდა.

„მე დედაჩემის მშობლებმა გამზარდეს, რომლებიც იყვნენ მოსიყვარულე, მზრუნველი და თანამგრძნობნი“, – ამბობს უაიტფუტი, იაკამას ხალხის წევრი. „მაგრამ ვხვდებოდი, რომ რაღაც რიგზე არ იყო“.

ბებიამისს ჰქონდა „აფეთქებები“, რომლებიც უაიტფუტს და მის დებს აფრთხობდა. ვერ ხვდებოდნენ, საიდან მოდიოდა მისი ბრაზი.

ნელ-ნელა მან გაიაზრა, რომ ბებია ცდილობდა იმ მძიმე ტრავმასთან გამკლავებას, რომელიც ფორტ-სიმკოს ინდიელთა პანსიონში გადაიტანა უაიტ-სვონში, ვაშინგტონში. აშშ-სა და კანადის სხვა მსგავსი სკოლების არ იყოს, ფორტ-სიმკოსაც ერთი მიზანი ჰქონდა: ინდიელი ბავშვების „განათლება და გაქრისტიანება“, რათა მოხერხებულიყო მათი ასიმილაცია დომინანტური კულტურის ცხოვრების წესში.

მაგრამ როგორც დაგროვილი მტკიცებულებები აჩვენებს, ასეთ სკოლებში ასობით ათასი ამერიკელი და კანადელი ინდიელი თუ მკვიდრი ალასკელი და ჰავაიელი ბავშვი ძალდატანებით მიიყვანეს. ამ პანსიონებს ბევრი არაფერი ჰქონდა საერთო განათლებასთან ან ქრისტიანობასთან. ბევრი მკვიდრი ხალხისთვის მსგავსი სკოლები იყო უწყვეტი „გადაპროგრამირების“, შეურაცხყოფის, ბავშვთა შრომისა და წამების ციკლი, ჯოჯოხეთი, რომელიც ინდიელთა ოჯახებსა და თემებს დღემდე თან სდევს.

იმ მომენტიდან, როდესაც კოლუმბმა ბაჰამის სანაპიროზე გვიან XV საუკუნეში ღუზა ჩაუშვა, ინდიელი ბავშვები გახდნენ დასავლეთ ნახევარსფეროზე დომინირებისა და მისი დამორჩილების ინსტრუმენტები. ევროპელმა მისიონერებმა, რომლებიც რომის პაპის მიერ „აღმოჩენის დოქტრინაში“ გაწერილი ბულების მიხედვით მოქმედებდნენ, ინდიელი ბავშვების მშობლებისგან განცალკევება დაიწყეს. მათ მიერ შექმნილ მისიონერულ სკოლებში ბავშვების შრომითი ექსპლუატაციის მიღმა ბევრი არაფერი ხდებოდა.

მისიის სისტემაში „განათლება“ გაკათოლიკებას ნიშნავდა. ინდიელი ბავშვები იყვნენ დე ფაქტო მძევლები, რომლებიც ითმენდნენ მონობას, იძულებით შრომას, ფიზიკურ და სექსუალურ ძალადობას.

აშშ-ის მთავრობამ გააგრძელა განათლების გამოყენება მკვიდრი ხალხების დასამორჩილებლად. 1819 წლის „ინდიელთა ცივილიზაციის ფონდის აქტმა“ ფედერალური ბიუჯეტი პროტესტანტული და კათოლიკური ეკლესიებისკენ მიმართა, რათა დაეფინანსებინათ პანსიონები „ინდიელთა ტომებში ცივილიზაციის ჩვევებისა და ხელოვნების შესატანად“. სინამდვილეში ეს ნიშნავდა კულტურულ განადგურებას და ძალდატანებით რელიგიის შეცვლას. ამ პოლიტიკის შედეგად საბოლოოდ შეიქმნა მთავრობის მიერ მართული პანსიონები. პირველი იყო „კარლაილის ინდიელთა ინდუსტრიული სკოლა“ 1879 წელს. ის დააარსა რიჩარდ პრატმა, არმიის ოფიცერმა. „ინდიელთა განათლების“ გეგმას საფუძვლად ედო სწორედ მის მიერ ინდიელი პატიმრების ასიმილაციაზე ჩატარებული ექსპერიმენტები. მისი მისია: „მოკალი მასში ინდიელი და გადაარჩინე ადამიანი“.

ინდიელ ბავშვებს ოთხი ან მეტი წლიდან იტაცებდნენ. მშობლებს, რომლებიც სისტემას უძალიანდებოდნენ, ან იჭერდნენ, ან სასჯელის სახით რეზერვაციაში საჭმლის ულუფებს აღარ აწვდიდნენ.

პანსიონში მისვლისას ბავშვებს გრძელ თმას სჭრიდნენ და ტრადიციულ სამოსს ართმევდნენ. მათ აკრძალული ჰქონდათ მშობლიურ ენაზე ლაპარაკი ან თავიანთი რელიგიური რიტუალების აღსრულება. ბავშვები ხშირად ცხოვრობდნენ გადავსებულ საერთო საცხოვრებლებსა და ანტისანიტარიულ პირობებში: მძვინვარებდა დაავადებები, კვება და სამედიცინო დახმარება კი არასათანადო იყო.

ბავშვები სწორედ იმ ადამიანებისგან იტანდნენ მუდმივ ფიზიკურ, ფსიქოლოგიურ და სექსუალურ ძალადობას, რომლებსაც მათი დაცვა ევალებოდათ. თუ ვინმე სკოლიდან გაიქცეოდა, მათ პროფესიონალი კვალის მაძიებლები მისდევდნენ, აბრუნებდნენ და მძიმედ სჯიდნენ. 1930 წელს კონგრესმა მოისმინა ბრალდებები, რომ არიზონაში, „ფინიქსის ინდიელთა სკოლაში“, მოსწავლეს წკეპლით სიკვდილამდე სცემეს და „გაამათრახეს 80 პატარა ბიჭი, რომლებმაც ტერიტორია ატრაქციონის სანახავად დატოვეს“.

„მისიონერებისთვის ჩვენ ადამიანები არ ვიყავით, რაც მათ მზერაში გამოიხატებოდა“, – ყვება უაიტფუტი. „ერთ-ერთი რაც მახსოვს, ის მზერაა“.

ზოგი მოსწავლე დაავადებით იღუპებოდა ან თავს იკლავდა. სხვები საეჭვო გარემოებებში ქრებოდნენ – მათ მარხავდნენ გარდაცვალების მოწმობის ან საფლავის ქვის გარეშე და ოჯახებს ბევრს არაფერს ეუბნებოდნენ. კანადის პანსიონებში 4127 ინდიელი ბავშვი დაიღუპა, 1920 წელს კი კანადის მთავრობამ დათვლა შეწყვიტა. ქვეყნის „სიმართლისა და შერიგების კომისიის“ ერთ-ერთი მაღალჩინოსნის ვარაუდით, „შეიძლება 15 000-დან 25 000-მდე ან კიდევ უფრო მეტი ბავშვი დაღუპულიყო“. 2021 წლიდან კანადაში 1700-ზე მეტი საფლავი იპოვეს წარწერის გარეშე.

ამავე წელს შინაგან საქმეთა მინისტრმა, დებ ჰოლანმა, ლაგუნა-პუებლოს ტომის წევრმა ნიუ-მექსიკოდან, „ინდიელთა პანსიონის ფედერალური ინიციატივა“ შექმნა „ადამიანთა სიცოცხლის დანაკარგისა და სახელმწიფო პანსიონების გრძელვადიანი გავლენის შესასწავლად“. ჯერჯერობით 500-ზე მეტი სიკვდილის ფაქტი დაადასტურეს, თუმცა გამოძიებასთან ერთად ამ რიცხვმა შეიძლება ათობით ათასსაც მიაღწიოს.

სევდისა და ტრავმის ფონზე მოსწავლეებმა ეს ეგრეთ წოდებული განათლება ვერ მიიღეს. ბევრი მათგანი ადგილობრივი ოჯახებისთვის ან ბიზნესკომპანიებისთვის დიდი დატვირთვით და დაბალი ან არარსებული ანაზღაურებით შრომობდა. ვარაუდობენ, რომ ამ სკოლებში 100 000-ზე მეტი ინდიელი ბავშვი მოხვდა, მათი განათლების დონე კი საშინლად დაბალი იყო. მაგალითად, კარლაილის 39-წლიანი ისტორიის მანძილზე ათასობით მოსწავლიდან მხოლოდ რამდენიმე ასეულმა მიიღო საშუალო განათლების ატესტატი.

ამასობაში, ინდიელი მოსწავლეები მოწყვიტეს იმ ცოდნასაც, რასაც ისინი თავიანთი კულტურებისგან მიიღებდნენ. „ხშირად გვაწებებენ მონადირე-შემგროვებლის მითს, მაგრამ ეს სულაც არ იყო ასე“, – გვიამბობს კევინ გოვერი, სმითსონის ინსტიტუტის მუზეუმისა და კულტურის განყოფილების ხელმძღვანელის თანაშემწე და ოკლაჰომის პაუნის ხალხის წევრი. „სწორედ ეს იყო ნარატივი, რომელსაც პოლიტიკოსები საკუთარი საქციელის გასამართლებლად იყენებდნენ – რომ ჩვენ არ ვიყავით სრულფასოვანი ადამიანები. არადა, აქ არსებობდა ასობით ძალიან კომპლექსური კულტურა, დიდი მიღწევებით არქიტექტურაში, მათემატიკასა და მეცნიერებაში. რა თქმა უნდა, ამ ცოდნის დიდი ნაწილი განზრახ გაანადგურეს ან დაიკარგა“.

სახლში დაბრუნებული მოსწავლეები აღმოაჩენდნენ, რომ ეს ინდოქტრინაცია და ძალადობა მათ აუცხოვებდათ. ოჯახთან ხელახალი ემოციური კავშირის დამყარება რთული იყო: ხშირად ბავშვები კარგად ვეღარ მეტყველებდნენ ტომის ენაზე, მშობლებმა კი ინგლისური არ იცოდნენ. ხანდახან მათ თემიდან განკვეთდნენ კიდეც, რადგან დავიწყებული ჰქონდათ ენა და წეს-ჩვეულებები და „თეთრკანიანები“ გამხდარიყვნენ.

მშობლებს, რომლებიც სისტემას უძალიანდებოდნენ, ან იჭერდნენ, ან სასჯელის სახით რეზერვაციაში საჭმლის ულუფებს აღარ აწვდიდნენ.

ისინი არც ისეთი სამსახურისთვის იყვნენ მზად, რომელსაც კვალიფიკაცია სჭირდებოდა. მათ ძირითადად ამუშავებდნენ მიწაზე, მუშებად ან მოახლეებად. ზრდასრულობისას, როდესაც ქალაქებში გააღწევდნენ, მათ უარს ეუბნებოდნენ სამუშაოზე, საცხოვრებელსა და სესხზე. ამის მიზეზი იყო რასიზმი საზოგადოებაში, რომელიც ამ ბავშვებს მოტყუებით დაპირდა, რომ განათლება და ასიმილაცია წარმატების საწინდარი იყო. ბევრი მათგანი ჯარში წავიდა, რაც მათთვის დასაქმების ერთადერთი შესაძლებლობა იყო. ისინი იბრძოდნენ ქვეყნისთვის, რომელმაც არა მარტო დაარღვია მოლაპარაკებების დროს აღებული ვალდებულება ტომების მიმართ, არამედ აგრძელებდა მკვიდრი ხალხის განადგურებას და 1924 წლამდე მათ უარს ეუბნებოდა მოქალაქეობაზე.

სიკვდილს გადარჩენილი მოსწავლეები ათწლეულების განმავლობაში ჩუმად იტანჯებოდნენ. მხოლოდ ზოგიერთი თუ ლაპარაკობდა პანსიონში გადატანილ ტრავმაზე. ისინი დაატარებდნენ შიშსა და სირცხვილს, თვითგადარჩენისთვის იბრძოდნენ და ხშირად ალკოჰოლსა თუ ძალადობას მიეცემოდნენ.

პანსიონის პროგრამა 1969 წელს დასრულდა. აშშ-ის 36-ე პრეზიდენტის, ლინდონ ჯონსონის ადმინისტრაცია მაშინ ცდილობდა ყურადღება გაემახვილებინა ინდიელთა თემების სიღარიბეზე, განადგურებასა და გაჭირვებულ მდგომარეობაზე. მაგრამ დებრა პარკერის, „მკვიდრ ამერიკელთა პანსიონების განკურნების ეროვნული კოალიციის“ აღმასრულებელი დირექტორის თქმით, ფედერალური პოლიტიკის სხვა სამოქმედო გეგმები, რომლებიც პანსიონების ეპოქაში გაჩნდა, მკვიდრ თემებს ისევ ანიჭებდა ტკივილს.

„პანსიონი წარმოადგენდა ფედერალური მთავრობის პირველ პროგრამას, რომელიც „ინდიელი ბავშვების კეთილდღეობისკენ“ იყო მიმართული. მათი დახურვის შემდეგ აშშ-მა სხვა გზები იპოვა ინდიელი ბავშვების მონეტიზაციისთვის შვილად აყვანისა და აღზრდის ინდუსტრიებში“, – ამბობს პარკერი, ვაშინგტონის შტატის ტულალიპის ტომების წევრი.

მაგალითად, 1958 წელს ძალაში შევიდა „ამერიკელ ინდიელთა შვილად აყვანის პროექტი“, რომ ინდიელი ბავშვები არამკვიდრი მოსახლეობის ოჯახებში განეთავსებინათ, რაც ეფუძნებოდა თეთრი რასის უპირატესობის იდეებსა და საშუალო კლასის ღირებულებებს. ამ დროს ბავშვთა აღზრდის სისტემაში ინდიელი ბავშვების 35% გაუშვეს. ისინი თითქმის ყოველთვის არამკვიდრი ხალხის ოჯახებში ცხოვრობდნენ. ეს პრაქტიკა იმდენად გავრცელდა, კონგრესმა 1978 წელს „ინდიელ ბავშვთა კეთილდღეობის აქტი“ დაამტკიცა, რომ შტატების მიერ მკვიდრი თემების სრული განადგურება აეცილებინა თავიდან.

2019 წელს პარკერმა მაშინდელ კონგრესის წევრ, დებ ჰოლანთან ერთად დაიწყო მუშაობა კანონპროექტზე, რომელსაც უნდა შეექმნა კანადის „სიმართლისა და შერიგების კომისიის“ მსგავსი ფედერალური კომისია. თუმცა ამ კანონპროექტისთვის, ისევე როგორც მისი პარალელური კანონპროექტისთვის სენატში, ჯერ კენჭი არ უყრიათ. ამ პრობლემის ერთ-ერთი წინაღობაა სკოლისა და მოსწავლეების საბუთების მოგროვება. მათი დიდი ნაწილი მიმოფანტული, არასრული ან განადგურებულია, ან ისეთი რელიგიური ინსტიტუტების ხელშია, რომელთაც მტკივნეული წარსულის აღიარება არ სურთ.

პატრიშა უაიტფუტმა მკვიდრი ხალხის განათლებაზე ათწლეულების განმავლობაში იმუშავა, დღეს კი იგი პენსიაზეა გასული. მისიონერულ პანსიონში მიღებულმა გამოცდილებამ აიძულა, ეპოვა ინდიელი მოსწავლეების საგანმანათლებლო საჭიროებების ადამიანურად დაკმაყოფილების უკეთესი, უფრო კულტურული და შესაფერისი გზები.

„ვფიქრობ, ახლა ვიაზრებთ არა მხოლოდ პანსიონების, არამედ ჩვენი, როგორც ინდიელი ხალხის ერთმანეთთან და სხვა კულტურებთან ურთიერთობის კომპლექსურობას“, – ამბობს უაიტფუტი. მას ჰყავს სამი შვილი, 10 შვილიშვილი და რამდენიმე შვილიშვილის შვილი. „და ეს პროცესი თანაგანცდით, მრავალმხრივად და კოლექტიურად უნდა წარვმართოთ. ყველას უნდა გვამოძრავებდეს საერთო მიზანი: სიმართლე, სამართლიანობა და ჩვენი ხალხის ჭრილობების მოშუშება“.

სიუზეტ ბრიუერი ჩეროკის ხალხს წარმოადგენს. იგი მწერალი და პროდიუსერია, რომლის სპეციალიზაციაა ინდიელების შესახებ ფედერალური კანონმდებლობა. მისი პაპა ოკლაჰომაში, ჩილოკოს ინდიელთა სასოფლო-სამეურნეო სკოლაში სწავლობდა.