ჯუმათის მიქაელ და გაბრიელ მთავარანგელოზთა სახელობის მონასტერი დიმიტრი ერმაკოვის ყურადღების ცენტრში 1877-1878 წლებში, რუსეთ-ოსმალეთის ომის დროს მოექცა, როდესაც გურიაში მოგზაურობისას მან მდინარე სუფსის ხეობაში მდებარე მონასტერი და მისი უნიკალური სიძველეები ფოტოზე აღბეჭდა.
ლეგენდის თანახმად, პალიასტომის ტბის წარმოშობის დროს მომხდარი წარღვნისას გადარჩენილა დიაკვანი, გვარად დარჩია, რომელმაც მთავარანგელოზის ხატი გადაარჩინა და ჯუმათის მთაზე აიტანა, სადაც მოგვიანებით ხატს ეკლესია აუშენეს.
ჯუმათის სამონასტრო კომპლექსი მდებარეობს სოფელ ძირიჯუმათში, შემაღლებულ გორაკზე, საიდანაც დასავლეთ საქართველოს არაჩვეულებრივი პანორამა იშლება. კომპლექსის ცენტრალურ ნაგებობას წარმოადგენს ბაზილიკური ტიპის მთავარი ტაძარი, რომელშიც დღემდე შემონახულია XVI-XVIII საუკუნეებით დათარიღებული ფრესკები.
XV-XIX საუკუნეებში მონასტერი ჯუმათის საეპისკოპოსოს ცენტრს და საგანმანათლებლო ცხოვრების მნიშვნელოვან კერას წარმოადგენდა. 1827 წელს ჯუმათის საეპისკოპოსო გაუქმდა, თუმცა 1886 წლამდე ის კვლავ გურიის ეპარქიის კათედრად და რეზიდენციად რჩებოდა.
მონასტერი, რომელშიც ქართული ჭედურობის ბრწყინვალე ნიმუშები ინახებოდა, არაერთხელ გაიძარცვა. ძარცვა-განადგურება საბჭოთა რეჟიმის დამყარების შემდგომაც გაგრძელდა; 1924 წლისთვის ჯუმათის მონასტრის სიძველეთაგან თითქმის აღარაფერი იყო შემორჩენილი. ერთხანს აქ სამხედრო ნაწილი იყო განლაგებული. სწორედ მაშინ ემსხვერპლა ქვემეხის გასროლას ჟღერადობით განთქმული მონასტრის სამრეკლო. არანაკლები ზიანი მიადგა მონასტერს იქ განთავსებული პიონერთა ბანაკის გამო, რომელიც 1980-იან წლებში გაუქმდა. სამონასტრო ცხოვრება ჯუმათის მონასტერში 1990 წელს აღდგა. მონასტერი ეროვნული მნიშვნელობის კულტურის უძრავ ძეგლს წარმოადგენს.
