კულტურებისა და კეთილი საქმის მუსიკით დამაკავშირებელი

თებერვლის მზით განათებულ დილას კეიპტაუნში როს ფრაილინკი მთის ციცაბო ფერდობზე მდებარე კერძო სახლის შესასვლელთან იცდიდა. სამხრეთ აფრიკის სანაპირო წყლებში კელპის ტყეების შენარჩუნებაზე მზრუნველი ორგანიზაციის, Sea Change Project-ის თანადამფუძნებელმა ფრაილინკმა თანამშრომლები და მუსიკოსების გუნდი შეკრიბა კეიპტაუნში იო-იო მას მისაღებად. აქაურობა ვიოლონჩელისტის „ბახის პროექტად” ცნობილი, ექვსი კონტინენტის მომცველი ტურის 36 დანიშნულების ადგილთა შორისაა.

მსოფლიოს ერთ-ერთი ყველაზე სახელოვანი მუსიკოსის მისაღებად მზადებამ, ცოტა არ იყოს, ფორიაქი გამოიწვია. „ყველანი ცოტათი დამფრთხალები ვიყავით”, – თქვა ფრაილინკმა მოგვიანებით. მაგრამ დაძაბულობა მისი მოსვლისთანავე გაიფანტა. ვიოლონჩელისტს გულღია, თბილი გამომეტყველება და ყურადღებიანი, გულწრფელი და ცნობისმოყვარე ქცევის მანერა ჰქონდა. ფრაილინკის თქმით, „მისი გულითადი ღიმილი მთელ ოთახს ავსებდა”.

ხისა და ქვისგან აგებულ პატარა სახლში ფრაილინკმა და Sea Change-ის თანადამფუძნებელმა კრეგ ფოსტერმა იო-იოს თავიანთი კამპანიის შესახებ მოუთხრეს. კამპანიის მიზანია, დაიცვას „დიდი აფრიკული ზღვის ტყე”, როგორც მას თავად უწოდებენ. ეს გახლავთ ვეებერთელა, მოქანავე კელპის ჯუნგლი მცენარეთა ხშირი ჩარდახებითა და ჩიტებივით მფრინავი თევზთა გუნდებით, რომელსაც ფრაილინკი ამაზონის ხელუხლებელ ტროპიკულ ტყეს ადარებს. აქტივისტებმა იო-იოს უჩვენეს დასარტყამი და სხვა ინსტრუმენტები, რომლებიც შექმნეს კეიპტაუნის ნაპირზე გამორიყული მასალისგან: ზვიგენის კვერცხის კაფსულისგან დამზადებული შეიკერები, ჰალიოტისის ნიჟარისგან გაკეთებული სიმებიანი საკრავი, კუზა ვეშაპის ყურის ძვლისგან შექმნილი დოლი. იო-იო სამხრეთ აფრიკელ მომღერალ ზოლანი მაჰოლასაც გააცნეს, რომელიც გუნდს ზღვის ტყის ჰიმნის შესაქმნელად საკრავების, მუსიკისა და ტექსტის თავმოყრაში დაეხმარა.

მაჰოლამ, Sea Change-ის მუსიკოსებმა და მხარდამჭერებმა იო-იოსთვის შეასრულეს My Amphibious Soul – კელპის ჰაბიტატით შთაგონებული მუსიკალური ნარატივი. მა მისი ყურისთვის უცნობმა ხმებმა და მუსიკოსთა საზრიანობამ გააოცა. როგორც მან მოგვიანებით მითხრა, „მათ ის შექმნეს, რასაც ჩვენ ვერ ვხედავდით, ვერ ვგრძნობდით და ვერ ვისმენდით – მათ ის ხილულად, გასაგონად და ხელშესახებად აქციეს”. ამ კომპოზიციამ „დიდ აფრიკულ ზღვის ტყეს” ხმა, ხოლო მას სახით აღფრთოვანებული ქომაგი შესძინა.

შემდეგ კი ვიოლონჩელისტის ჯერიც დადგა. ის გარეთ, მთის ფერდობზე, წყლიდან გამორიყული ხე-ტყით მოწყობილ ტერასაზე დაჯდა. ქვემოთ ტალღების ქიმზე მოცეკვავე ქაფისა და ჰორიზონტზე კეიპტაუნის აზიდული მთების ფონზე მამ იოჰან სებასტიან ბახის ვიოლონჩელის სოლოს ექვსი სიუიტიდან ერთ-ერთი დაუკრა. ამ გარემოცვამ და იო-იოს საუცხოო შესრულებამ მსმენელები შეძრა.

მა ნამდვილად საქმის კაცია. კეიპტაუნიდან გამგზავრებამდე ის Sea Change Project-ის ქომაგობას დათანხმდა. თვეების შემდეგ სოციალურ მედიაში თავისი ვიზიტის შესახებ გამოაქვეყნა, Sea Change-ის ნამოღვაწარზე ვიდეორგოლი გააკეთა და ინტერვიუს ჩაწერისას კელპის ტყის დაცვის საჭიროებაზე გაამახვილა ყურადღება. გასულ შემოდგომაზე ვიოლონჩელისტმა მაჰოლა და Sea Change-ის მუსიკოსები გაეროს შექმნის 75-ე წლისთავის აღსანიშნავ ვირტუალურ კონცერტში მონაწილეობის მისაღებად მიიწვია. იო-იომ, რომელიც გაეროს მშვიდობის ელჩიცაა, საკუთარ რეპერტუარში, ანტონინ დვორჟაკისა და ლუდვიგ ვან ბეთჰოვენის ნაწარმოებებთან ერთად, My Amphibious Soul-იც შეიტანა.

კეიპტაუნში მასთან შინაურული შეხვედრის შემდეგ Sea Change Project-მა ადგილობრივ გარემოსდამცველთა წრეებიდან გლობალურ ასპარეზზე გადაინაცვლა. ფრაილინკის თქმით, „ჩვენი მისია ოკეანის საკეთილდღეოდ მრავალთა გულისა და გონების მოგებაა. როგორ ვახერხებთ ამას? იმ ხალხს ვუკავშირდებით, ვინც ჩვენს გარემოსდამცველ საქმიანობას ბუნებრივად ეთანხმება და კეთილის ქმნა და ამ საქმეში მონაწილეობა სურს”. ფრაილინკი დასძენს, რომ მას პატრონაჟი ის ნაკლული რგოლი იყო, რომელიც Sea Change-ს სჭირდებოდა, – „ამით იმდენი კარი გაიხსნა, რომლებიც სხვაგვარად ვერასოდეს გაიღებოდა”.

გასაოცარია იო-იო მას კარიერული მიღწევები: ვუნდერკინდმა, რომელმაც შვიდი წლის ასაკში პრეზიდენტ ჯონ ფ. კენედისთვის დაუკრა, მას შემდეგ 100-ზე მეტი ალბომი ჩაწერა, გრემის 18 ჯილდო მიიღო და შეერთებული შტატების 9 პრეზიდენტისთვის დაუკრა. 65 წლის ასაკშიც მა თვითკრიტიკული, დაუღალავი და მიზანდასახულად ოპტიმისტური ადამიანია, რომელიც თავის მუსიკას ხალხთან და მსოფლიოსთან კავშირის დასამყარებლად უკრავს.

მას სჯერა, რომ კულტურას უთანხმოების აღმოფხვრა, საზოგადოებრივი კავშირების გაძლიერება, სოციალური სამართლიანობის ხელშეწყობა და პლანეტის დაცვა ძალუძს. ის კულტურას ფართო გაგებით მოიაზრებს იმ ადგილად, სადაც ხელოვნება, მეცნიერება და საზოგადოება ერთ წერტილში იკვეთება. 2018 წელს ვიოლონჩელისტი „ბახის პროექტს” შეუდგა, ამბიციურ მოგზაურობას, რომელიც კულტურას ხიდად იყენებს თემებთან დასაკავშირებლად და დისკუსიების წამოსაწყებად.

მამ აქამდე ტურის 36 დანიშნულების ადგილიდან 28 მოიარა – ერთმანეთისგან ისეთი დაშორებული წერტილები, როგორებიცაა მუმბაი ინდოეთში, მეხიკო მექსიკაში, დაკარი სენეგალში და კრაისტჩერჩი ახალ ზელანდიაში. ამ პროექტის საყრდენი კი ბახის ექვსი სიუიტაა ვიოლონჩელისთვის, რომელთაც მა ორ საათზე მეტხნიან კონცერტებზე შეუსვენებლად უკრავს ნოტების გარეშე. მუსიკის შესრულებას თან ახლავს „ქმედების დღეები”, როდესაც იო-იო ღონისძიებებს მართავს… აქტივისტებთან გლობალურ საკითხებზე მსჯელობით ცდილობს ეკოლოგიური ცნობიერების ამაღლებას. მაგალითად, ჩიკაგოში ხეების დარგვაში მონაწილეობით, სადაც შემოწირული იარაღებიდან დამზადებული ნიჩბები გამოიყენეს, მა ცეცხლსასროლი იარაღით ძალადობას დაუპირისპირდა. კორეაში ვიოლონჩელისტმა ტრადიციული ფრანის დამამზადებელთან ერთად დემილიტარიზებულ ზონაში დაწყებითი სკოლა მოინახულა და მოსწავლეებს, სოფლის მცხოვრებლებსა და მასწავლებლებს შესაძლებლობა მისცა, ფრანები საკუთარი ოცნებებით მოეხატათ.

მას სჯერა, რომ კულტურას უთანხმოების აღმოფხვრა, საზოგადოებრივი კავშირების გაძლიერება, სოციალური სამართლიანობის ხელშეწყობა და პლანეტის დაცვა ძალუძს. ის კულტურას ფართო გაგებით მოიაზრებს იმ ადგილად, სადაც ხელოვნება, მეცნიერება და საზოგადოება ერთ წერტილში იკვეთება.

ფოტო: მარკ მანი

თითოეულ ღონისძიებასა და დანიშნულების ადგილას მას ერთი მისია აქვს: მოუსმინოს, აღმოაჩინოს და უკეთესი მომავლის აშენებაში შეუერთდეს სხვებს.

მა პარიზში დაიბადა, ჩინელთა ოჯახში. მან ვიოლონჩელზე დაკვრა ოთხი წლის ასაკში დაიწყო. ადრეული ბავშვობა საფრანგეთში გაატარა, ხოლო როდესაც შვიდი წელი შეუსრულდა, მისი ოჯახი  ნიუ-იორკში გადასახლდა. ჩინური, ფრანგული და ამერიკული კულტურების ზემოქმედებამ მა თან დააბნია, მაგრამ, ამასთან ერთად, სამყაროსადმი მგზნებარე ცნობისმოყვარეობაც გაუჩინა.

მას პროფესიული კარიერა მისი მოზარდობიდან იღებს სათავეს. მას სოლო დებიუტი შედგა კარნეგი-ჰოლში 1971 წლის მაისში, როდესაც იგი 15 წლის იყო. ასეთი ნიჭიერი მუსიკოსისთვის, ალბათ, ბუნებრივი არჩევანი იქნებოდა, რომ სწავლა ჯულიარდის სკოლაში გაეგრძელებინა, მაგრამ მან ჰარვარდი არჩია. იქ იგი ანთროპოლოგიამ გაიტაცა და მრავალფეროვანი კულტურისა და განსხვავებული ინტერესების მქონე თანაკურსელების წრეში დაიწყო ტრიალი. „ეს კარგად თავსდებოდა იმ ახალგაზრდა მუსიკოსის კარიერის დასაწყისთან, რომელიც გზის გაკვალვას ცდილობდა”, – ამბობს იგი ახლა.

ამ ურთიერთქმედების შედეგად მა მუსიკას აღიქვამს საზიარო გამოცდილებად, რომელიც მას გზას უხსნის ცოდნისკენ. ცოდნისკენ კი მუდამ მიისწრაფვის. ეს აშკარად ჩანს, როდესაც ღონისძიებებზე უცხო ადამიანებთან სასაუბროდ ჩერდება და ყველას კითხვებს უსვამს, მაშინაც კი, როდესაც მისი კოლექტივის წევრები თავაზიანად უბიძგებენ წინ.

მას განსაკუთრებული მახასიათებელი თანამშრომლობაა. 1990-იანი წლების დასაწყისში მომღერალ ბობი მაკფერინთან ერთად ძალზე წარმატებული ალბომი Hush გამოუშვა. 2000 წელს Silkroad Ensemble ჩამოაყალიბა და ათეულობით სხვადასხვა ეროვნების მუსიკოსს მოუყარა თავი. მათ შორის იყო გალისიელ მეგუდასტვირე კრისტინა პატოს. ერთ საღამოს ნიუ-იორკის უნივერსიტეტში მას და პატოს დაკრული ბახის ჩინებული სარაბანდა მოვისმინე. ისეთი ორი საკრავი ერწყმოდა, ხშირად რომ არ ხვდება ერთმანეთს, არადა, სწორედაც რომ უნდა ეთავსებოდეს.

ასეთ კულტურათაშორის კავშირებს მა ეკოლოგიურ „ზღვრულ ეფექტს” ადარებს, რომელიც ორი განსხვავებული ჰაბიტატის, მაგალითად, ტყისა და სავანის ურთიერთგადაკვეთის საზღვარზე ჩნდება. გარკვეული სახეობები და სიცოცხლის ფორმები იქ შესანიშნავად არსებობს. მას სამყაროში ზღვრები იქაა, სადაც შემოქმედებითობა ყვავის – „ბახის პროექტიც” სწორედ მათ ეძიებს.

„ბახის პროექტს” მა იმ კლასიკურ ზღაპართან აიგივებს, რომელშიც სოფლის მცხოვრებლებმა მდუღარე წყლითა და ქვით სავსე ქოთანში სტაფილო, კარტოფილი და ძროხის ხორცი ჩაამატეს. „ეს „ქვის წვნიანის” ჩემეული ვერსიაა. ვიოლონჩელზე ვუკრავ და ეს საუკეთესოა, რისი თქვენთვის შემოთავაზებაც შემიძლია. თქვენ რის ჩადებას ისურვებდით ქოთანში? საუბრის წამოწყებას როგორ მოისურვებთ? რაზე ფიქრობთ? რა გესაჭიროებათ? რასთან გამკლავება გიჭირთ?” – მითხრა მამ.

XVIII საუკუნის დასაწყისში შექმნილი ბახის ვიოლონჩელის სოლო სიუიტები ამ ინსტრუმენტის რეპერტუარის შედევრია. მოგვიანებით მივიწყებული ეს სიუიტები ახალგაზრდა პაბლო კასალსმა 1890 წელს მოიძია ესპანეთში, ბარსელონის ნავსადგურის ნესტიან მაღაზიაში. კასალსი სიუიტებს 12 წელი სწავლობდა, სანამ 25 წლის ასაკში ერთ-ერთ მათგანს მსმენელის წინაშე დაუკრავდა.

იო-იომ ეს სიუიტები პარიზში ბავშვობაში შეისწავლა (მევიოლინე მამამ ერთდროულად ორი ტაქტის დამახსოვრება ასწავლა). ბახმა მას არსებაში ბავშვობიდანვე შეაღწია და კვლავაც კვებავს იმ კაცს, რომლად ყოფნასაც ის ესწრაფვის. მა აღნიშნავს, რომ მეექვსე სიუიტაში კომპოზიტორმა მუსიკა არა ვიოლონჩელის ოთხი სიმისთვის, არამედ ხუთისთვის დაწერა. ეს კი მუსიკოსის მხრიდან ჯადოქრობასა და მსმენელთა მონაწილეობას მოითხოვს, რომელთაც ნოტები ყურში უნდა გაიჩერონ ვიოლონჩელისტის მიერ დაკვრის შემდეგაც. მასთვის ეს დინამიკა ისევე მოქმედებს, როგორც თავად იო-იო ატარებს ცხოვრებას: წარმოუდგენლის გაზიარება და ამისთვის ერთობლივად მოქმედება.

ეს დიდსულოვნება ნათელი იყო დენიკა ფლეშისთვის, არასამთავრობო ორგანიზაცია SukkhaCitta-ს დამფუძნებლისთვის, რომელიც ინდონეზიაში ფეიქარ ოსტატთა მხარდაჭერას უწყობს ხელს. 2019 წლის ბოლოს ჯაკარტაში მას „ქმედების დღეს” ვიოლონჩელისტთან შესახვედრად ფლეშმა აღმოსავლეთ იავადან ოსტატი ქალების ჯგუფი ჩამოიყვანა.

იგი მათ ისევე შეხვდა, როგორც ყველას ეგებება ხოლმე – „მეტი მომიყევით”, – უყვარს ხოლმე თქმა. თავდაპირველად ოსტატები იმდენად მორცხვობდნენ, მას თვალსაც ვერ უსწორებდნენ, მაგრამ, სანამ ის მათთან იჯდა და ესაუბრებოდა, თანდათან მიენდვნენ და სულ რამდენიმე წუთის შემდეგ მას ვიოლონჩელოს აკომპანემენტით მშობლიური სიმღერების შესრულება დაიწყეს. მოგვიანებით, მას შემდეგ, რაც იო-იოს ბატიკის შექმნა ასწავლეს, ქალებმა ფლეშს უთხრეს, რომ მსგავსი პატივისცემა არასოდეს უგრძვნიათ.

SukkhaCitta-ს მისიაში არსებითი ადგილი გარემოს უჭირავს: ქსოვილის მწარმოებლების მიერ ადგილობრივ წყლებში ჩაყრილი საღებავების მომწამლავი ჩანადენის შემცირებას. ფლეში ბუნებრივი საღებავების დასაბრუნებლად მუშაობს – ლურჯი ფერის მისაღებად იყენებს ინდიგოს ფოთლებს, ყვითლისთვის – ხილს, ხოლო წითელი ფერი გამოჰყავს მაჰაგონისა და საპნისგან. მაგრამ ის პლანეტაზე, რომელზედაც მილიარდობით მოსახლეა, მხოლოდ და მხოლოდ ერთი ქალია.

მას მიზანი ფლეშის ხელშეწყობაა: „შეძლებისდაგვარად შემდეგ საფეხურზე გადაყვანა”. გასულ დეკემბერში მან ფლეში საკუთარი ინსტაგრამის ანგარიშის სამართავად მიიწვია. ამით ფლეშს საშუალება მიეცა, რომ SukkhaCitta-ს მისია გაეზიარებინა იო-იოს 370 000 გამომწერისთვის. ფლეშს კი ბევრად ნაკლებ ადამიანზე ჰქონდა წვდომა.

„ბახის პროექტი” ორი წელი უნდა გაგრძელებულიყო და 2020 წელს დასრულებულიყო. შემდეგ პანდემიამ იმძლავრა. 2020 წლის შემოდგომაზე წინდახედული საკარანტინო პროცედურების დაცვით იო-იომ ტაივანში კონცერტის ჩატარება მოახერხა, მაგრამ პარიზში, სტამბოლში, ოკინავასა და ტუნისში ვიზიტის გეგმები დროებით შეჩერდა ან გადავადდა. ვიოლონჩელისტი აპირებს, თავისი გლობალური მოგზაურობა განაგრძოს, როგორც კი მგზავრობა და შეკრება უსაფრთხო გახდება; მანამდე კი იგი ცოცხალ და ვიდეოშესრულებას ონლაინ გვთავაზობს.

გასულ შემოდგომაზე მას ვკითხე, თუ როგორი მემკვიდრეობის დატოვებას ცდილობს. „შეძლებისდაგვარად მსუბუქად ცხოვრება მსურს”, – მითხრა მან. დღეს იგი უკვე პაპაა და წინაპრების დანატოვარი მიწისა და წყლის სათანადოდ განკარგვის პასუხისმგებლობას გრძნობს. როგორც იო-იომ მითხრა, ჩვენი საქმეა, „ყველაზე პატარა ადამიანიდან უხუცეს ადამიანამდე ყველგან იმის თქმა, რომ აქაურობას თვალის ჩინივით ვუფრთხილდებით, ეს ჩვენი სახლია, ესაა, რაც საარსებო წყაროსა და აზრს გვაძლევს”.

„მოდით, ჩვენი პლანეტა ჩვენ მიერ გაკეთებულ ყველა შესაძლო საქმეში შევიყვაროთ”.

კლაუდია კალბი წერს მეცნიერებაზე, კულტურასა და ადამიანის ქცევაზე. იგი ავტორია ჟურნალის მთავარი სტატიების სერიისა ნიჭიერების წარმოშობაზე. მისი უკანასკნელი წიგნია „ნაპერწკალი: როგორ აალდება ნიჭი ვუნდერკინდებსა თუ გვიან გამოვლენილ გენიოსებში“.