ეკოლოგი სერგეი ზიმოვი ტალახში დგება მუხლებზე, ბეწვიანი მამონტის ძვალს იღებს და იქვე აგდებს. ცივი და ფართო მდინარე კოლიმას სანაპიროზე უძველეს ცხოველთა განამარხებული ნაშთები იყო მიმოფანტული. ეს ფერდობი, რომელსაც დუვანი-იარს უწოდებენ, ჩამოშლის პირასაა. ეს აღმოსავლეთ ციმბირია, არქტიკული სარტყლის უკიდურესი ჩრდილოეთი, რუსეთის მხარე, რომელიც ალასკასთან უფრო ახლოს არის, ვიდრე მოსკოვთან. ციმბირში ახლა ზაფხული იყო, ყინულის ან თოვლის კვალი არსად ჩანდა, თუმცა მდინარე კოლიმა სანაპიროზე შეიჭრა, ფერდობთან ზედაპირი გადარეცხა და მიწისქვეშა სამყარო გააშიშვლა: გაყინული ნიადაგის ფენა, იგივე მრავალწლოვანი მზრალობა, რომელიც ასობით მეტრ სიღრმეზე ვრცელდება და დღეს სწრაფად ლღვება. მცენარეების ნაშთები და გამყინვარების ეპოქის ცხოველთა სხეულის ნაწილები – ბიზონის ყბები, ცხენის ბარძაყისა თუ მამონტის ძვლები – ყველგან ჩნდება ტალახიან სანაპიროზე, რომელშიც ზიმოვს თავისი ყელიანი ფეხსაცმელი ეფლობა. „მიყვარს დუვანი-იარი“, – ამბობს იგი და განამარხებულ ნაშთებს შლამისგან ათავისუფლებს.

„წიგნივითაა. თითოეული გადაშლილი ფენა კონკრეტული ეპოქის ბუნებაზე მოგვითხრობს“. პლანეტის სხვენზე, ამ 23 მილიონ კვ. კმ-ზე გადაჭიმულ მხარეში, კლიმატის ცვლილება ახალ თავს წერს. ერთ დროს მეცნიერები ფიქრობდნენ, რომ არქტიკის მარადმზრალი ნიადაგი თანდათანობით გალღვებოდა, მაგრამ ვარაუდი არ გამართლდა. გეოლოგიური დროის ათვლით, ის ერთ ღამეში ლღვება. დუვანი-იარის მსგავსი ნიადაგები დარბილებისა და ჩამოშლისას სიცოცხლის უძველეს ნაშთებს და უამრავ ნახშირბადს ათავისუფლებს, რომელიც ათასობით წლის განმავლობაში გაყინული ტალახის ფენებში იყო დამწყვდეული. ატმოსფეროში მეთანისა თუ ნახშირორჟანგის ფორმით გამოფრქვეული ნახშირბადი კლიმატის ცვლილების ტემპს სავარაუდოდ ააჩქარებს, კიდევაც რომ მოვახერხოთ წიაღისეული საწვავის ემისიების შემცირება.

ზიმოვზე უკეთ ალბათ ცოტა ადამიანი თუ აცნობიერებს საფრთხეს. ჩერსკის ოქროს მომპოვებელ საგუშაგოზე მოწყობილ ერთ გაპარტახებულ კვლევით სადგურზე (დუვანი-იარამდე დაახლოებით სამსაათიანი გზის მანძილზე მოტორიანი ნავით) მან ათეულობით წელი გაატარა, რათა არქტიკის დნობა ამოეხსნა. კვლევის პროცესში ზიმოვმა თავდაყირა დააყენა ტრადიციული სიბრძნე – შეხედულება, რომ პლეისტოცენის გამყინვარების ეპოქაში შორეული ჩრდილოეთი დაურღვეველი ყინულის უდაბნოს წარმოადგენდა და მხოლოდ ავშანი იწვერებოდა ნიადაგის თხელი ფენიდან.

დუვანი-იარსა და მიმდებარე უბნებზე ზიმოვმა მიაკვლია მამონტებისა და სხვა დიდი ბალახისმჭამელების უამრავ განამარხებულ ნაშთს. ეს არქეოლოგიური მასალა ეკოლოგს მიანიშნებდა, რომ პლეისტოცენში ციმბირს, ალასკასა და დასავლეთ კანადას ნაყოფიერი მინდვრები ფარავდა უხვი მცენარეულობითა და ტირიფებით, დაღუპულ ცოცხალ სამყაროს კი სიცივე ინახავდა და გახრწნის პროცესს ანელებდა. დროთა განმავლობაში ისინი ღრმად ჩამარხა ქარის მოტანილმა ლამმა და მარადმზრალ ნიადაგში გამოკეტა. შედეგად, არქტიკის მარადმზრალი ნიადაგი ბევრად უფრო მდიდარია ნახშირბადით, ვიდრე მეცნიერები ერთ დროს ფიქრობდნენ.

ახალი აღმოჩენების თანახმად, პლანეტის დათბობის კვალდაკვალ ეს ნახშირბადიც უფრო სწრაფად დააღწევს თავს „ტყვეობას“. ივარაუდება არქტიკის დათბობა გაუთვლელი სიჩქარით და მდნარი ყინულისა თუ თოვლის წყლის ავისმომასწავებელი მოძრაობა პოლარულ ლანდშაფტებში… ამგვარი მოცემულობით მეცნიერები უკვე ეჭვობენ, რომ დედამიწის საშუალო ტემპერატურის ყოველი ერთი გრადუსით აწევა იმდენ ნახშირბადს გამოათავისუფლებს მზრალი ნიადაგიდან, რამდენსაც 4-6 წლის განმავლობაში მოხმარებული ქვანახშირის, ნავთობისა და ბუნებრივი აირის ერთად აღებული ემისიები. სულ რამდენიმე წლის წინ მეცნიერები მხოლოდ 2-3-ჯერ ნაკლებ რაოდენობას თვლიდნენ არქტიკულ ემისიებზე. თუ მომდევნო ათწლეულებშივე არ შევზღუდეთ წიაღისეული საწვავის გამოყენება, მზრალი ნიადაგი შეიძლება მეორე ჩინეთად მოგვევლინოს, რომელიც დღეს გამოყოფილი სათბურის აირების უდიდესი წყაროა მსოფლიოში.

ჩვენ არ ვითვალისწინებდით ზემოხსენებულ ემისიებს. გაეროს კლიმატის ცვლილების სამთავრობათშორისო ექსპერტთა ჯგუფმა (IPCC) მხოლოდ ახლახან დაიწყო მრავალწლოვანი მზრალობის ფაქტორის შეყვანა თავის პროგნოზებში, თუმცა ეს ორგანო მაინც ვერ იაზრებს სრულად, თუ რამდენად ფართოდ შეიძლება გაიხსნას „პანდორას საყინულე“ და როგორი დიდი ქაოსი შეიძლება მოავლინოს მან.

მრავალწლოვანი მზრალობის სითბურ პოტენციალს ჩვენივე ემისიებით „ვჩრდილავთ“, მაგრამ თუ ვცდილობთ, რომ დედამიწის საშუალო ტემპერატურის მატება 2 გრადუსს არ ასცდეს (2015 წელს ეს შეთანხმება დაიდო პარიზის კონფერენციაზე და ხელი მოაწერა 195-მა ქვეყანამ), მაშინ, ერთი ახალი კვლევის თანახმად, ემისიების შემცირება შეიძლება 8 წლით ადრე მოგვიხდეს, ვიდრე IPCC-ს მოდელები პროგნოზირებენ. ასეთ აჩქარებას სწორედ მზრალი ნიადაგების დნობა იწვევს. აღნიშნული ფაქტორი, ალბათ, ყველაზე ნაკლებწონიან მიზეზად გვეჩვენება, თუ რატომაა საჩქარო ენერგიის ალტერნატიულ, სუფთა წყაროებზე გადართვა. და მაინც, რა მიზანიც უნდა გვქონდეს დათბობასთან ჭიდილში, მის მისაღწევად ჩვენ კიდევ უფრო სწრაფად მოგვიწევს მოქმედება, ვიდრე დღეს წარმოგვიდგენია.

პირველად ზიმოვი 1970-იან წლებში ჩავიდა ჩერსკიში. მაშინ ჯერ კიდევ კოლეჯის სტუდენტი, იგი ერთ ექსპედიციას შეუერთდა, რათა რუკის შედგენაში დახმარებოდა. ზიმოვს ხიბლავდა მკაცრი ლანდშაფტი, იზოლირებულობა და საბჭოთა ძალაუფლების ცენტრებისგან ასეთი სიშორე, ბნელი ზამთრის პერიოდები კი უხვ საფიქრალ დროს უტოვებდა. რამდენიმე წელიწადში იგი კვლავ დაბრუნდა ჩერსკიში და ჩრდილო-აღმოსავლეთის სამეცნიერო სადგური დააფუძნა. თავდაპირველად კვლევებს ზედამხედველობდა რუსეთის მეცნიერებათა აკადემია, დღეს კი თავის შვილთან, ნიკიტასთან ერთად იგი დამოუკიდებლად უძღვება სამუშაოებს. მცირე ბიუჯეტის გათვალისწინებით, გზადაგზა იმპროვიზირება უწევთ, მათი სამეცნიერო აღჭურვილობაც გვარიანად გაცვეთილია, მაგრამ ეს სადგური მთელი მსოფლიოდან იზიდავს არქტიკის შემსწავლელ მეცნიერებს.

2018 წლის ზაფხულში ფოტოგრაფი ქეითი ორლინსკი და მეც შევუერთდით ზიმოვს, ერთ ძველ ნავში ჩავსხედით და მარაგები გადავიტანეთ ნახშირბადის სადამკვირვებლო დაწესებულებაში. ის მდებარეობდა ამბარჩიკის უბეში, იქ, სადაც მდინარე კოლიმა ჩრდილოეთის ყინულოვან ოკეანეს ერთვის. თავდაპირველად ამ სამეცნიერო კომპლექსის ნაცვლად აქ სატრანზიტო სადგური მდგარა, სადაც სტალინის გულაგებისკენ გაგზავნილ ტყვეებს აჩერებდნენ ხოლმე. საბჭოეთის კვალიც, ბუნებრივია, ყველგან თვალში გვხვდებოდა. ჩვენ გავიარეთ წყლით გაჟღენთილ ბალახებში, სადაც ბილიკივით გაედოთ ძველი გათბობის რადიატორები. ზიმოვი, თავისი ხარივით მკერდითა და ბერეტში შეკეცილი გრძელი თეთრი თმით, გზადაგზა რკინის ჯოხით სინჯავდა მიწას. ამ ბოლო ხანებში ხშირად იქცეოდა ასე, რათა მყარი მზრალი ნიადაგის სიღრმე შეემოწმებინა.

მრავალწლოვანი მზრალობა არის ქვენიადაგი, რომელიც გაყინულია მთელი წლის განმავლობაში. მის თავზე მოქცეულია ოთხ მეტრამდე ტალახი და მცენარეული დეტრიტი, იგივე აქტიური ფენა. ის, ჩვეულებრივ, ლღვება ყოველ ზაფხულს და კვლავ იყინება ზამთარში, რაც მზრალ ნიადაგს ჰაერში მომატებული ტემპერატურისგან იცავს, მაგრამ 2018 წლის გაზაფხულზე ნიკიტას ზედამხედველობის ქვეშ მომუშავე გუნდმა აღმოაჩინა, რომ ზედაპირთან ტალახი სულ აღარ გაიყინა ჩერსკიში, თანაც გრძელი და ბნელი პოლარული ღამის პერიოდში. ეს გაუგონარი ამბავი იყო: ციმბირში იანვარი ისე საშინლად ცივია, რომ შეიძლება ამოისუნთქოთ და იქვე წკარუნიც ჩაგესმათ – ის გაიყინა. ამ ხმას მკვიდრი იაკუტები „ვარსკვლავების ჩურჩულს“ ეძახიან. საბჭოელები მძიმე თვითმფრინავებსაც კი სვამდნენ მდინარე კოლიმას ყინულოვან საფარზე. 75 სანტიმეტრ სიღრმეზე მდებარე ნიადაგი, წესით, გაყინული უნდა დახვედროდათ, ამის ნაცვლად კი რბილ და სველ მასას წააწყდნენ.

„სამი წლის წინ მზრალი ნიადაგის ზემო ფენებში მიწის ტემპერატურა -3 გრადუსზე ჩადიოდა, – თქვა სერგეი ზიმოვმა, – შემდეგ იყო -2 გრადუსი. შემდეგ გახდა -1, წელს კი ტემპერატურა +2 გრადუსამდეც კი ავიდა“.
გარკვეულწილად ეს არც არის გასაკვირი. XIX საუკუნის ბოლოდან მოყოლებული, დედამიწის ხუთი ყველაზე ცხელი წელი 2014 წლის შემდეგ დაფიქსირდა, ხოლო არქტიკა ორჯერ და კიდევ უფრო სწრაფად თბება, ვიდრე პლანეტის დანარჩენი ნაწილები. ამის მიზეზი ზღვის ყინულის კარგვაა, რომელიც გაგრილებას უწყობს ხელს. 2017 წელს გრენლანდიის ტუნდრაში გაჩენილი ტყის ხანძარი უდიდესი მასშტაბით გამოირჩეოდა ამ უდიდესი კუნძულის მთელ ისტორიაში. ერთი-ორი დღით ადრე, სანამ ციმბირში ჩავფრინდებოდით, ლაკსელვში თერმომეტრებმა +32 გრადუსი უჩვენა, არადა, ნორვეგიის ეს დასახლება არქტიკულ წრეზე 390 კილომეტრით უფრო მაღლა მდებარეობს. ჩრდილოეთის ირმები საგზაო გვირაბებში იმალებოდნენ, რათა თავი დაეღწიათ მწველი სიცხისთვის.

უკანასკნელ 50 წელიწადში მზრალი ნიადაგის ტემპერატურამ მთელ მსოფლიოში მოიმატა. ნორთ-სლოუპში (ალასკა) ის 5,8 გრადუსითაც კი გაიზარდა გასული 30 წლის განმავლობაში. მზრალი ნიადაგის ლოკალურ დონეზე ლღობა განსაკუთრებით ისეთ სოფლებზე აისახა, რომლებშიც განაშენიანებამ ლანდშაფტის ზედაპირი დაარღვია და სითბოს გზა გაუხსნა მიწისქვეშა ფენებისკენ. ამის შედეგად ჩაიქცა სანაპირო ზოლები, ძირი გამოეთხარა გზებს, სკოლებს, ჩავარდა მილსადენები და მიწა გამოეცალა ყინულის სარდაფებსაც, სადაც არქტიკელი მონადირეები ლომვეშაპის ხორცსა თუ გრენლანდიური ვეშაპის გლემურძს ინახავდნენ. არქტიკის მცხოვრებთა ყოველდღიურობას უკვე ცვლის ცხელი ზაფხულის პერიოდები.

და მაინც, რის დამტკიცებასაც ზიმოვები ცდილობდნენ 2018 წელს, კიდევ რაღაც სხვაა – მოვლენა, რომლის ზეგავლენც სცდება არქტიკის საზღვრებს. ეს გახლავთ ზამთრის პერიოდის დნობა. პარადოქსულია, მაგრამ „დამნაშავე“ აღმოჩნდა დიდი თოვლი. ციმბირი ჩვეულებრივ უნალექოა, მაგრამ 2018 წლის დადგომამდე წინა რამდენიმე ზამთარი დიდთოვლობით გამოირჩეოდა და მთელი რეგიონი თეთრ საბურველში გაეხვია. თოვლი საბნის როლს ასრულებდა და ზაფხულის სითბოს ნიადაგში ამწყვდევდა. ჩერსკიდან 18 კმ-ით დაშორებულ საკვლევ ველზე მათიას გოკედემ (მაქს პლანკის ბიოგეოქიმიის ინსტიტუტი, გერმანია) შენიშნა, რომ ხუთ წელიწადში თოვლის საფარის სიღრმე გაორმაგდა, 2018 წლის აპრილისთვის კი აქტიური ფენის ტემპერატურა 6 გრადუსამდე გაიზარდა.

ეს უჩვეულო მოვლენა არ შემოფარგლულა მხოლოდ ციმბირით. მრავალწლოვანი მზრალობის ექსპერტი ვლადიმერ რომანოვსკი (ფერბენქსის უნივერსიტეტი, ალასკა) წლობით აკვირდებოდა, თუ როგორ იყინებოდა სრულად აქტიური ფენა იანვრის შუა პერიოდში ალასკის დაახლოებით 180 საკვლევ ველზე, მაგრამ ეს ზონებიც იმავე დიდთოვლობაში მოყვა და შედეგად გაყინვის ნიშნულმა ჯერ თებერვლისკენ გადაიწია, შემდეგ უკვე – მარტში, 2018 წელს კი სრულად აღარც გაიყინა რომანოვსკის 8 საკვლევი ველი ფერბენქსის სიახლოვეს და კიდევ ათიოდე – სიუარდის ნახევარკუნძულზე (დასავლეთ კანადა).

გლობალურად მარადმზრალი ნიადაგები შეიცავს 1600 გიგატონამდე ნახშირბადს, რაც დაახლოებით ორჯერ აჭარბებს ატმოსფეროში არსებულ რაოდენობას და სამეცნიერო წრეებში არავინ უშვებს არა მარტო მთელი ამ მარაგის, არამედ მისი უმეტესი ნაწილის გალღობასაც კი. ამ ბოლო დრომდე მკვლევრები ვარაუდობდნენ, რომ მზრალი ნიადაგიდან გამოთავისუფლდებოდა ნახშირბადის მაქსიმუმ 10 პროცენტი და მათი დასკვნით, ასეთი რაოდენობით გამოფრქევასაც კი სულ ცოტა 80 წელი დასჭირდებოდა.

მაგრამ იმის გამო, რომ აქტიური ფენა ზამთრის პერიოდში ვეღარ იყინება, მოვლენებიც ჩქარდება. გაზრდილი ტემპერატურის პირობებში მიკრობები იწყებენ ორგანული მასის „ღეჭვას“, შედეგად ნახშირორჟანგი და მეთანი გამოიყოფა უკვე მთელი წლის და არა – მხოლოდ ზაფხულის ერთი-ორი მოკლე თვის განმავლობაში. ამასთან, ზამთრის სითბო წიაღში იკვალავს გზას, თავად მზრალ ნიადაგებს უტევს და მათი ლღობის ტემპს აჩქარებს.

„ჩვენი დაშვებები ყინულივით იმსხვრევა“, – ამბობს ატმოსფეროს ქიმიის სპეციალისტი როშინ კომანი (კოლუმბიის უნივერსიტეტი), რომელიც თვითმფრინავიდან აკვირდება ნახშირბადის ემისიებს. მისი გუნდის დაკვირვებით, ალასკის ნორთ-სლოუპიდან ზამთრის დასაწყისში გამოყოფილი CO2-ის რაოდენობა 73%-ით გაიზარდა 1975 წლის შემდეგ. „ჩვენ ვცდილობდით, ზაფხულზე დაკვირვებით გაგვეგო, თუ რა პროცესები მიმდინარეობს არქტიკაში, – ამბობს კომანი, – მაგრამ მზე რომ ჰორიზონტს მიეფარება, თურმე მაშინ იწყება მთელი ამბავი“.

ერთი-ორი თოვლიანი ზამთარი ვერ გამოდგება ტენდენციის მანიშნებლად; გასულ ზამთარში ჩერსკიში ნაკლები თოვლი მოვიდა, შესაბამისად, ნიადაგი აღარ ჩაიხუთა და კვლავ გაგრილდა. ფერბენქსშიც ასევე ცოტა თოვლი იყო, თუმცა ალასკის სხვა წერტილებში, რომანოვსკის ზოგიერთ საკვლევ ველზე, აქტიურმა ფენამ კვლავ დაიჭირა საკმარისი სითბო, რომ სრულად არ გაყინულიყო.

„ეს მართლაც განსაცვიფრებელია“, – ამბობს ვუდს-ჰოულის კვლევითი ცენტრის (მასაჩუსეტსი) დირექტორის მოადგილე მაქს ჰოლმსი, რომელიც შეისწავლის ნახშირბადის წრებრუნვას ალასკასა და ჩერსკიში. „მზრალი ნიადაგის ლღობა წარმომედგინა როგორც მეტწილად ნელი და სტაბილური პროცესი; შესაძლოა, ეს უჩვეულო ხუთწლიანი პერიოდია ყველაფერში დამნაშავე, მაგრამ, იქნებ, სულაც არა? იქნებ, მოვლენები მართლაც ბევრად უფრო სწრაფად იცვლება?“

და რა მოხდება, თუ ეს ცვლილება თვითმასტიმულირებელი იქნება? რაც უკვე სახეზეა არქტიკის ზღვის ყინულის შემთხვევაში?! ზღვის ყინული ირეკლავს მზის სხივებს და, ამგვარად, ოკეანეს ცივ ტემპერატურას უნარჩუნებს, მაგრამ ზღვის ყინული რომ დნება, გაშიშვლებული ოკეანის მუქი ზედაპირი უფრო მეტ სითბოს შთანთქავს და შედეგად – მეტ ყინულსაც ადნობს.

როგორც წესი, ეს ზღვრული წერტილი, რომლის გადაბიჯების შემთხვევაშიც უკუკავშირის ჯაჭვი წრეზე ტრიალს იწყებს, რთულად პროგნოზირებადია. „ჩვენ ვიცით, რომ იქ არის ზღვრული ნიშნულები და მათ არ უნდა გავცდეთ, – ამბობს კრის ფილდი, რომელიც ვუდსის სახელობის ეკოლოგიური ინსტიტუტის დირექტორია სტენფორდში, – მაგრამ ჩვენ არ ვიცით, თუ სად გადის ზუსტად ეს საზღვრები“.

მზრალ ნიადაგთან მიმართებით ძალიან ბევრი დეტალია თვალისთვის უჩინარი. მისი ფართობი ორჯერ აღემატება აშშ-ის ტერიტორიას, იქ დასახლებულ ადამიანთა რიცხვი კი ნიუ-იორკში მცხოვრებთა ნახევარს თუ შეადგენს. ასეთ გამორჩეულად არასტუმართმოყვარე გარემოში სულ მცირე ნაწილზე ხერხდება უშუალო დაკვირვება: მომცრო უბნების კვლევა, გარკვეულ ზონებზე დისტანციური დაკვირვება და მიღებული შედეგებით დანარჩენი ტერიტორიის გაანალიზება. მისგან განსხვავებით, არქტიკის ზღვის ყინული შეგვიძლია ყოველ კვადრატულ მეტრზე გადავზომოთ თანამგზავრიდან. „თქვენ მარტივად შეხვალთ ინტერნეტში და ზუსტად მიადევნებთ თვალს, თუ როდის რა დაემართა ზღვის ყინულს“, – ამბობს მრავალწლოვანი მზრალობის ექსპერტი ტედ შური (ჩრდილოეთი არიზონის უნივერსიტეტი).

მეცნიერებს განსაკუთრებით აფიქრებდათ მრავალწლოვანი მზრალობის ერთი კონკრეტული ტიპი, რომელიც შეიცავდა მყარი ყინულის უზარმაზარ მასებს და მის 20%-ზე ვრცელდებოდა. ამ ყინულის გარკვეული ნაწილის ფორმირება უკავშირდება ნიადაგის შრეებში ჩაჟონილ წყალს, რომელიც გაიყინა მზრალ ფენებთან შეჯახებისას. მისი სხვა მონაკვეთები ყალიბდებოდა ათასობით წლის განმავლობაში, არქტიკული ზამთრის პერიოდებისას, როდესაც გაყინული მიწა იკუმშებოდა სიცივეში, სკდებოდა და ნაპრალები უჩნდებოდა; გაზაფხულზე ამ ნაპრალებს ავსებდა მდნარი თოვლის წყალი, რომელიც თანდათან იყინებოდა. დროთა განმავლობაში ეს ჩამარხული ყინული გაიზარდა და მიიღო მასიური სოლების ფორმა, რომლებსაც მზრალი ნიადაგის ფენები შემოერტყა გარს. დუვანი-იარი ამგვარი სვეტებითაა „დაცხრილული“.

მსგავსი სტრუქტურა კი მარტივად შეიძლება ჩამოიშალოს. მზრალი ნიადაგი რომ სიმკვრივეს კარგავს, ნაწევრდება, იქ დამარხული ყინულიც დნება. ეს მდნარი წყალი მოძრაობას იწყებს, თან სითბოც გადააქვს და ლღობის არეს აფართოებს, ამასთან, თავის გზაზე გვირაბებსა თუ საჰაერო ორმოებს ტოვებს, სადაც მიწა „იძირება“ ამ ღრმულების შესავსებად. მიწის ჩავარდნა ზედაპირზე ჩაღრმავებებს აჩენს, რომელთაც წვიმა და მდნარი წყალი ავსებს. ფორმირდება აუზი, წყალი მას თანდათან აღრმავებს და მისი ყინულოვანი ნაპირებისკენაც მიიწევს, სანამ გუბურა ტბორად, ტბორი კი – ტბად გადაიქცევა. ამის შედეგად თბება კიდევ უფრო მეტი მიწა და დნება კიდევ უფრო მეტი ყინული.

„მყისიერი ლღობა“, როგორც ამ პროცესს მეცნიერები უწოდებენ, სახეს უცვლის მთელ ლანდშაფტს. ის იწვევს მეწყრებს. მეცნიერებმა დაადასტურეს, რომ ბანქსის კუნძულზე (კანადა) 60-ჯერ გაიზარდა მიწის მასიური ჩავარდნის შემთხვევები 1984-2013 წლებში. ეს სტიქიური მოვლენა ტყეებს მთლიანად ასწორებს მიწასთან. გუელფის უნივერსიტეტის (კანადა) ეკოლოგი მერიტ ტურეცკი უკანასკნელი 15 წელია აკვირდება მყისიერი ლღობის პროცესს ფერბენქსთან მდებარე შავი ნაძვის ტყეში. იგი ხედავდა, თუ როგორ ულპებოდა ხეებს ფესვები დატბორილ მიწაში, ტანიც „წონასწორობას კარგავდა“ და ხე მთლიანად ეცემოდა ძირს. ტურეცკი ეჭვობს, რომ სულ მალე მის საკვლევ „მთვრალ ტყეში“ ყველა ხე წაიქცევა და მათ ახალი წყალ-ჭაობი ჩაყლაპავს. „იქ ჯერ კიდევ შემორჩენილია მიწის პატარა უბნები, მაგრამ მათ რომ მიაღწიოთ, გვარიანად „გალუმპული“ ზონების გადალახვა მოგიწევთ“, – ამბობს იგი.

მრავალწლოვანი მზრალობის ნებისმიერი ტიპის დნობა სათბურის აირების ემისიებთან მიგვიყვანს, მაგრამ დამდგარი წყალი კიდევ უფრო აძლიერებს საფრთხეს. გუბურებისა და ტბების ქვეშ „ჟანგბადგამოცლილი“ ბუნებრივი აირი ბუყბუყებს ტალახში, ის კი ნახშირორჟანგთან ერთად შეიცავს მეთანსაც, რომელიც სათბურის ეფექტის 25-ჯერ უფრო დიდი წყაროა CO2-თან შედარებით. ფერბენქსის უნივერსიტეტის (ალასკა) ეკოლოგი ქეითი უოლტერ ენტონი უკანასკნელი 20 წელია ზომავს არქტიკის ტბებიდან გამოთავისუფლებული მეთანის რაოდენობას. 2018 წელს გამოქვეყნებული ბოლო ანგარიშის მიხედვით, მყისიერი ლღობის შედეგად ფორმირებული ახალი ტბებით შესაძლოა გასამმაგდეს მარადი მზრალობის დნობის გამო მოსალოდნელი სათბურის აირების ემისიები.

რამდენად სრულად გაიაზრეს ეს „გზავნილი“ კლიმატის ცვლილებასთან ბრძოლის სტრატეგოსებმა?! – არ ვიცით. შარშან ოქტომბერში IPCC-მ გამოაქვეყნა ახალი ანგარიში, რომელიც უფრო ამბიციურ მიზანს ისახავდა, ვიდრე 2015 წელს პარიზის კონფერენციაზე აღებული ორგრადუსიანი ნიშნულია. XIX საუკუნიდან მოყოლებული, ჩვენი პლანეტა ისედაც უკვე გათბა დაახლოებით ერთი გრადუსით. ამ ანგარიშის თანახმად, თუ ტემპერატურის მატებას 1,5 გრადუსზე შევაჩერებდით, ექსტრემალური სითბური ტალღების წინაშე აღმოჩნდებოდა 420 მილიონით ნაკლები ადამიანი, განახევრდებოდა იმ მცენარეთა და ცხოველთა რიცხვი, რომელთაც ჰაბიტატის დაკარგვა ემუქრებათ, შეიძლება გადაგვერჩინა მარჯნის რიფების გარკვეული ნაწილიც, დაბოლოს – 2 000 000 კვ. კილომეტრამდე მრავალწლოვანი მზრალობის ფართობიც კი გვეხსნა ლღობისგან, მაგრამ ტემპერატურის 1,5-გრადუსიან მატებას რომ არ ავცდეთ, IPCC-ს თანახმად, მსოფლიომ უნდა მოახერხოს და 45%-ით შეამციროს სათბურის აირების ემისია 2030 წლისთვის, სულ გაანულოს 2050 წლამდე და, ამასთან, გამოიგონოს ტექნოლოგიები, რომლებიც ატმოსფეროში უკვე მოხვედრილ რაოდენობასაც „გამოისრუტავს“.

ერთი გამორჩენილი ფაქტორის მიზეზით, ეს გამოწვევა შეიძლება კიდევ უფრო რთულად დასაძლევი გაგვიხდეს. 1,5-გრადუსიანი ნიშნულის ანგარიშში IPCC-მ პირველად გაითვალისწინა მრავალწლოვანი მზრალობის ემისიები – მაგრამ მასში არ იყო ჩართული ზემოაღნიშნული მყისიერი ლღობის ემისიები. კლიმატური მოდელები ჯერჯერობით ისეთი „ჭკვიანებიც“ არ არიან, რომ ლანდშაფტის უსწრაფესი ცვლილების პროცესები გათვალონ, მაგრამ, National Geographic-ის თხოვნით, ქეითი უოლტერ ენტონიმ და ჩარლზ კოვენმა (კლიმატის ცვლილების მოდელებზე მომუშავე მეცნიერი ლოურენსის სახელობის ეროვნულ ლაბორატორიაში, ბერკლი) გააკეთეს დაახლოებითი გათვლები, რომლებიც მყისიერი ლღობის ემისიებსაც რთავს მოდელებში. მათი შეფასებით, 1,5-გრადუსიან ნიშნულზე ტემპერატურის „გასაყინად“ სრულიად უნდა აღმოვფხვრათ ჩვენი წიაღისეული საწვავის ემისიები (სულ ცოტა 20 პროცენტით უფრო მალე) არაუგვიანეს 2044 წლისა, ხოლო აღნიშნული ვადა 6 წლით უსწრებს IPCC-ს გრაფიკს. და ასეთ მოცემულობაშიც კი ჩვენ მოგვეცემა მხოლოდ 25 წელი, რომ მოვასწროთ და ძირეულად გარდავქმნათ გლობალური ენერგოსისტემა.

„ჩვენ ვუპირისპირდებით სრულიად ამოუცნობ მომავალ პროცესებს, თანაც იარაღების ასეთი არასრული ნაკრებით, – ამბობს კოვენი, – ხოლო მოვლენების უცნობი ხასიათი სულ ჩვენს სასიკეთოდაც არ მუშაობს. უამრავი სცენარია, რომლის მიხედვითაც პროცესები შეიძლება კიდევ უფრო ავისმომასწავებლად შემოგვიბრუნდეს“. მაგალითად, ახალი ტბების წარმოშობა არაერთი გზითაა შესაძლებელი.

დავტოვეთ ციმბირი, რამდენიმე კვირაში გავემგზავრეთ ალასკაში და გასაბერი ნავით შევუყევით არქტიკის ეროვნულ პარკს (არქტიკის კარიბჭე). ორლინსკის და მე გვახლდა ეკოლოგი კენ ტეიპი, უოლტერ ენტონის კოლეგა ალასკის უნივერსიტეტში. ჰიდროთვითმფრინავმა ჩამოგვსხა გედეკეს ტბასთან, რომელიც ცენტრალურ ბრუქსის ქედზე მდებარეობს. მეგზურობას გვიწევდა გიდი მაიკლ უალდი. სამხრეთისკენ გავემართეთ და მდინარე ალატნას ჩავუყევით. სექტემბრის მზე წყალზე ცეკვავდა. სადღაც ორი კილომეტრი გვქონდა გავლილი, რომ დაღრღნილი ჯოხები შევნიშნეთ სანაპიროზე. ერთკვირიანი მოგზაურობის შემდეგ კი 15-ჰექტარიან ტბას მივადექით, რომელიც აქამდე არ ყოფილა ამ ადგილას. მის ცენტრში თახვის უზარმაზარი „ფაცხა“ ტივტივებდა.

ტეიპი წლების განმავლობაში ადევნებდა თვალს აერო- და თანამგზავრული ფოტოებით ალასკაში მიმდინარე პროცესებს, იმას, თუ რა ცვლილებებს განიცდის ფლორა და ფაუნა და რამდენად შეიძლება იმოქმედოს ამ ყველაფერმა მრავალწლოვან მზრალობაზე. მზრალი ნიადაგი ლღვებოდა, ვეგეტაციური პერიოდი იზრდებოდა და არქტიკაც მწვანე ფერებში იმოსებოდა: მაგალითად, ალასკის მდინარეთა სანაპიროებზე თითქმის გაორმაგდა ბუჩქნარის ფართობი (ერთი მხრივ, მცენარეული საფარის ზრდა უფრო მეტ ნახშირბადს „დაგვაჭერინებდა“, მაგრამ 2016 წელს გამოქვეყნებული ექსპერტთა დასკვნით, არქტიკის ამწვანება ვერ დააკომპენსირებდა მრავალწლოვანი მზრალობის დნობის ეფექტებს), მცენარეულობა კი ჩრდილოეთისკენ იზიდავდა ცხოველებს.

როდესაც ტირიფები თოვლიდან ამოიწვერა, ამერიკულ კურდღელს ზამთრის სარჩო და თავშესაფარი გაუჩნდა, მას უკვე ჩრდილოეთის ყინულოვან ოკეანემდეც შეეძლო მიგრირება. ეს სახეობა, როგორც წესი, ტყეში ბინადრობს, ახლა კი ის ალასკის ნორთ-სლოუპს შეესია – რეგიონი, რომელსაც ასობით კილომეტრი აშორებს ტყის რამე ტიპის მასივთან. კურდღელს აედევნა მასზე მონადირე ფოცხვერი, ეს ორივე ცხოველი კი, სავარაუდოდ, გაუყვა ლოსის გაკვალულ ბილიკებს, რომელიც ასევე ტირიფით იკვებება და დღეს მისი პოპულაცია უკვე დაახლოებით 1600 ინდივიდს ითვლის მდინარე კოლვილთან.

ამ მიგნებებით აღტაცებული ტეიპი ტუნდრის სხვა ახალმოსახლეთა ფოტოებსაც დაეძებდა. „უცებ თახვები გამახსენდა და მაშინვე ამ იდეას ჩავეჭიდე, – ამბობს ტეიპი, – ძალიან ცოტა ცხოველი თუ ტოვებს ისეთ ხილულ ნაკვალევს, რომ თანამგზავრიდან შეძლოთ დანახვა“. 1999-2014 წლებში მიღებულ გამოსახულებებზე ტეიპმა შენიშნა თახვის მოწყობილი 56 ახალი კომპლექსური ნაგებობა, რომელიც მხოლოდ 1980-იან წლების შემდეგ გაჩნდა, თანაც, ეს რაოდენობა სულ სამი წყალგამყოფის ტბორებში აღინიშნა. ცხოველი ენერგიულად იპყრობდა ჩრდილოეთ კანადას და დაახლოებით 8 კილომეტრს ფარავდა წელიწადში. ტეიპის წარმოდგენით, დღეს თახვის 800-მდე კომპლექსიც კი უნდა ტივტივებდეს არქტიკული ალასკის ტბორებში – იმ ერთის ჩათვლით, რომელზეც მასიური „ფაცხა“ წამოჭიმეს მდინარე ალატნაზე. ტეიპმა მას „ქოხმაჰალიც“ კი შეარქვა.

შთამბეჭდავი სანახაობა იყო: ტოტებისა და ყლორტების ბორცვი, დაახლოებით 2,5 მ სიმაღლეში და 10,5 მეტრამდე რადიუსით, დაფარული ტალახითა და ხავსით, ჩასმული წელის სიღრმე ტბაში, ირგვლივ კი – ჭაობი. დამბების რიგით მდინარის წყალი გადააგდეს. „ეს მთლიანი წყალ-ჭაობი სულ ახალი წარმონაქმნია ქოხმაჰალთან, – ამბობს ტეიპი, – 50 წლის წინ აქ ერთ თახვსაც ვერ იპოვიდით“.

ტეიპს და უალდს მდინარე ალატნის შესწავლა ერთი მიზეზითაც სურდათ. ცოტა ხნის წინ გიდი, რომელიც უალდთან მუშაობდა, თახვის დაღრღნილ ხე-ტყეს წააწყდა ნიგუს სანაპიროზე. ეს მდინარე გედეკეს ტბასთან იწყება, სადაც ალატნის სათავეა, მაგრამ ნიგუ კონტინენტური წყალგამყოფის მეორე მხარესაა და, ამგვარად, ჩრდილოეთით მიედინება, მდინარე კოლვილს უერთდება და ჩრდილოეთ ყინულოვან ოკეანეში ჩაედინება. შემდეგ ჩვენ მაღლა ავუყევით „ქოხმაჰალს“ და მდინარე ალატნის ზემო წელზე სხვა ტბორები და მიტოვებული დამბებიც შემოგვხვდა, ეს კი ტეიპს აფიქრებინებს, რომ თახვები მდინარე ალატნის დინებას იყენებენ ბრუქსის ქედზე გადასასვლელად და ახლა ნორთ-სლოუპის გზას ადგანან. „მათი ჩრდილოური ექსპანსია რეალურ დროში მიმდინარეობს“, – ამბობს იგი.

ტეიპი ვერ ამტკიცებს, რომ კლიმატის ცვლილებაა მიგრაციის წარმმართველი; თახვების პოპულაცია ისედაც იზრდება უკანასკნელი 150 წელია, რაც ბეწვეულით ვაჭრობა შეწყდა, მაგრამ, ნებისმიერ შემთხვევაში, ამ წინა კბილებგადმოყრილ „ინჟინრებს“ მართლაც შეეძლოთ მკვეთრად შეეცვალათ მზრალი ლანდშაფტები.

ტეიპს უნახავს თახვების „რეპეტიცია“. შიშმარევის სამხრეთ-აღმოსავლეთით, სიუარდის ნახევარკუნძულზე, მდინარე სერპანტინის ერთი შენაკადის ფოტოებზე არ ჩანდა რამე ცვლილების ნიშნები 1950-1985 წლებში, 2002 წლიდან კი გამოჩნდნენ თახვები და სულ დატბორეს იქაური ლანდშაფტი. 2012 წლისთვის მიწის გარკვეული უბნები ჩავარდა და წყალ-ჭაობად იქცა. მრავალწლოვანმა მზრალობამაც ლღობა დაიწყო.

ერთი-ორი ასეული თახვი ვერ მოახერხებს მთელი არქტიკის „რეკონსტრუქციას“, მაგრამ ეს ცხოველი შეიძლება ჩრდილოეთისკენ მიეშურებოდეს, კანადასა და ციმბირშიც, თახვები კი რეპროდუქციის სწრაფი უნარით გამოირჩევიან. არგენტინის გამოცდილება სახელმძღვანელოდ გამოგვადგება: ქვეყნის სამხრეთში მიზანმიმართულად შეიყვანეს 20 თახვი ბეწვეულით ვაჭრობის მასშტაბების გასაზრდელად. დღეს მათი პოპულაცია 100 000-მდე ინდივიდს ითვლის.

ზიმოვები ველურ ცხოველთა არსებით როლსაც ხედავენ არქტიკის მრავალწლოვანი მზრალობის წარსულსა და მომავალში – ხოლო ბიზონის ჯოგები, მამონტები, ცხენები, ჩრდილოეთის ირმები, მთელ სტეპს რომ სერავდნენ პლეისტოცენში, ზომით ბევრად უფრო დიდები იყვნენ თახვებზე და, შესაბამისად, უფრო ძლიერად და „დიდსულოვნადაც“ ზემოქმედებდნენ მრავალწლოვან მზრალობაზე. უბრალოდ ბალახს კი არ ჭამდნენო, უკვე წლებია ამტკიცებს ზიმოვი. ისინი ინარჩუნებდნენ ბალახს, მიწას ანაყოფიერებდნენ თავიანთი ექსკრემენტებით და ტკეპნიდნენ, თელავდნენ ხავსსა და ბუჩქებს, გლეჯდნენ ხეთა ამონაყარს და, ამგვარად, ბალახის საფარს ინარჩუნებდნენ.

უკანასკნელი გამყინვარების პერიოდიდან ეს მშრალი და ბალახით გადამწვანებული მინდვრები თანდათან ტენიანმა ტუნდრამ ჩაანაცვლა ციმბირში. ჩრდილოეთში ხავსი გაბატონდა, სამხრეთით კი ტყის მასივები გადაიჭიმა. ამ ცვლილების გამომწვევ ერთ მთავარ ფაქტორად ზიმოვი ასახელებს მონადირეებს, რომლებმაც გაწყვიტეს დიდ ბალახისმჭამელთა ჯოგები დაახლოებით 10 000 წლის წინ. როდესაც მობალახე ცხოველები გაუჩინარდნენ, მიწა ვეღარ ნაყოფიერდებოდა და ბალახიც გახმა. თავის მხრივ, ბალახი წყალს იწოვდა და ახლა ნიადაგიც ტენით გაიჟღინთა. ტუნდრა ხავსმა და ტყეებმა დაფარა. ათასობით წლის წინ ადამიანებმა დაარღვიეს ეს ეკოსისტემა, თორემ ციმბირში დღესაც მამონტები იბალახებდნენ.

თითქმის 25 წლის წინ ჩერსკისთან მდებარე დაბლობებზე ზიმოვმა 144 კვ. კმ-იანი „პლეისტოცენის პარკი“ გააშენა. ამ სადემონსტრაციო პროექტის იდეა გახლდათ დიდი ბალახისმჭამელების დაბრუნება და შემდეგ დაკვირვება, თუ რამდენად მოახერხებდნენ ისინი ბალახნარი საფარის კვლავ აღმოცენებას. მას შეუერთდა ნიკიტაც. ზიმოვებმა ტერიტორია შემოუღობეს გარეულ ცხენებს, მოგვიანებით ჩამოიყვანეს იაკები და ცხვრებიც, რომლებიც სატვირთო მანქანით ამგზავრეს ბაიკალის ტბის რეგიონიდან. ამ გაზაფხულს ნიკიტამ 12 ბიზონიც შემოიყვანა დანიიდან. სატვირთო მანქანით და ბარჟით ცხოველებმა 14 600 კილომეტრზე იმგზავრეს რუსეთში. 2018 წელს ზიმოვებმა ძალები გააერთიანეს ჯორჯ ჩერჩთან, რომელიც ჰარვარდის უნივერსიტეტის გენეტიკოსია. ჯორჯი ფიქრობს, რომ მამონტის კლონირებას მოახერხებს. მათ იმედი აქვთ, რომ ერთ დღესაც გადაშენებული დიდი ცხოველები კვლავ აბაჯბაჯდებიან პლეისტოცენის პარკში და კარგადაც შეეგუებიან ანთროპოცენს.

პლეისტოცენის პარკი საბოლოო ტესტია სერგეი ზიმოვის ჰიპოთეზის შესამოწმებლად – და, როგორც მეცნიერს სწამს, თუ იდეამ გაამართლა, კლიმატის ცვლილებასაც ეფექტურად შევებრძოლებით. ბალახნარში, განსაკუთრებით, თოვლით დაფარული მინდვრები, უფრო მეტ მზის სხივებს ირეკლავს, ვიდრე მუქი ტყეები. ბალახისმჭამელები კი ღრმა თოვლს ტკეპნიან, რაც სითბოს გამოდევნის ნიადაგიდან. ეს ორივე მოვლენა და ქმედება აგრილებს მიწას. თუ ველური ცხოველები მოახერხებენ ბალახნარის აღდგენას, ეს შეანელებს მრავალწლოვანი მზრალობის დნობას და, შესაბამისად, კლიმატის ცვლილების ტემპსაც დააგდებს. თუმცა, რეალური შედეგის მისაღებად, ჩვენ დაგვჭირდება ათასობით ზოოპარკის ათასობით ცხოველის გაშვება არქტიკის მილიონობით ჰექტარ მიწაზე.

ზიმოვების თქმით, მათ 14 400-ჰექტარიან პარკში დამაიმედებელი ნიშნები უკვე შეიმჩნევა. იქ მხოლოდ ასიოდე ცხოველია, მაგრამ პარკის ბალახნარი მაინც საგრძნობლად უფრო მეტად ინარჩუნებს სიგრილეს, ვიდრე ირგვლივ მდებარე მიწები.

ზიმოვების ამბიციებსა და პარკის რეალობას შორის არსებული უფსკრული უდავოდ ღრმაა. ერთ შუადღეს ორლინსკიმ და მე პარკში გავისეირნეთ, ტენით გაჟღენთილი ბალახები გადავიარეთ და წყალ-ჭაობის ზოლისკენ გავწიეთ, რომ ცხენებისთვის გვეყურებინა. შემდეგ ნიკიტამ რვაბორბლიან მინიტანკში ჩაგვსხა და ტირიფებში გვატარა ამ ხეების დასალეწად. ციცაბო აღმართი რომ გადავიარეთ, რამდენიმე თხელი ლარიქსიც გავთელეთ. სწორედ ამიტომ სჭირდება ზიმოვს გიგანტი ბალახისმჭამელები. „ამ წუთისთვის ერთი ცხოველიც არ მყავს, ამ ხეების მიწაზე დანარცხება რომ შეეძლოს“, – ამბობს ნიკიტა. ფინანსების მოძიებას უამრავ დროს უთმობს, ამ ბოლო პერიოდში კალიფორნიაშიც ჩავიდა, რათა ყოფილ გუბერნატორ ჯერი ბრაუნსა და სხვა გავლენიან პოლიტიკოსებს შეხვედროდა თავისი გეგმების წარსადგენად. იგი ცდილობს, იმდენი დაფინანსება მაინც მოიპოვოს, რომ მისმა პროექტმა მუშაობა არ შეწყვიტოს.

ზიმოვების კონცეფციას კრიტიკოსებიც გამოუჩნდნენ. ზოგიერთი მეცნიერი მას არ ეთანხმება გათვლებში – თუ რამდენი დიდი ცხოველი სერავდა ციმბირს პლეისტოცენის ხანაში, სხვები დაჟინებით ამბობენ, მათი თეორია როგორც წარსულ, ისე დღეს მიმდინარე ეკოლოგიურ ცვლილებაზე, ზედმეტად პრიმიტიულიაო. ყველაზე მეტად კი კრიტიკოსებს, როგორც ჩანს, ზიმოვების ასეთი სითამამე აღიზიანებს. მაქს ჰოლმსი კარგად იცნობს მამა-შვილს და მათ ნამუშევარში გენიის ნაპერწკალს ხედავს. ზიმოვები „გარიყულები არიან, – ამბობს ჰოლმსი, – მაგრამ ხშირად სწორედ ასეთ ადამიანებში იბადება დიდი იდეები და იწყება დიდი ცვლილებები“.

პლეისტოცენის პარკის გარეთ თანამედროვე მსოფლიო უდარდელი „გაბღენძილობით“ პასუხობდა ხოლმე არქტიკის ავისმომასწავებელ გალღობას. ათეულობით წელი ჩვენ თვალს ვხუჭავდით კლიმატის ცვლილების ფაქტებზე, ვფიქრობდით, რომ მოვლენები ასე ცუდადაც არ წავიდოდა. ჩვენ გვეიმედება ტექნოლოგიური მიღწევების, რომლებიც თითქოს ყოველთვის მხოლოდ ჰორიზონტზე მოჩანს. ჩვენ არ ვცვლით დამოკიდებულებას და მაინც არ ვუსმენთ კლიმატის შემსწავლელ მეცნიერებს, პირველ რიგში, მრავალწლოვანი მზრალობის ექსპერტებს, რომლებიც ლაპარაკობენ გადაუდებელი, თავგანწირვით მოქმედების საჭიროებაზეც კი ყველა არსებული ნიშნის გათვალისწინებით.

ზიმოვები განსხვავდებიან. მთელი თავიანთი ცხოვრება ასეთ უმოწყალო ლანდშაფტებს ებრძვიან, გარემოს, სადაც მხოლოდ ახირებული და შეუპოვარი ადამიანები თუ აღწევენ მიზანს. ისინი სვამენ კითხვას: მრავალწლოვანი მზრალობის გადარჩენა არქტიკული სტეპის აღდგენით განა მართლაც უფრო გიჟური იდეაა, ვიდრე იმედი, რომ ადამიანები უცებ გადააწყობენ მსოფლიოს ენერგოსისტემას? მაშინ, ჩვენ შეიძლება ცოტა სიგიჟე გვჭირდებოდეს.
„კლიმატის ცვლილებასთან ბრძოლას სჭირდება მრავალმხრივი მოქმედება არაერთი ფრონტიდან, – ამბობს ნიკიტა, – თუ ჩვენ ყველა მხრიდან შევუტევთ, იქნებ, „არც ისე ბნელი“ მომავალი დაგვიდგეს.

კრეგ უელჩი ჩვენი ჟურნალის შტატიანი ავტორია. ფოტოგრაფი ქეითი ორლინსკი ნიუ-იორკში ცხოვრობს. იგი უკვე 5 წელიწადზე მეტია, რაც არქტიკას იღებს.

ეს სტატია დაფინანსდა არაკომერციული ორგანიზაცია National Geographic Society-ს მხარდაჭერით, რომელიც დედამიწის რესურსების დაცვაზე მუშაობს.