მოულოდნელი მეტამორფოზა

ნებისმიერ ჩვენგანს, სხვა ადამიანის ფიზიკური თუ სულიერი ტრავმის შესახებ ამბის გაგებისას, ალბათ, ერთხელ მაინც გაგვიფიქრია: “ოღონდ ეს არ დამემართოს და სჯობს, მოვკვდე“. ასეთი რამ გაუფიქრიათ ან უთქვამთ მათაც, ვისი ცხოვრებაც შემდეგ რადიკალურად შეცვლილა და, ცვლილების შემდეგ, მალევე დავიწყებას მისცემია მათი ეს ფიქრი. ადამიანები იბრძვიან სიცოცხლისთვის და გაათმაგებული ძალით ცდილობენ, აღიდგინონ ჯანმრთელობა.

სხვა ადამიანის ტანჯვის აღქმისას გვიძნელდება წარმოვიდგონოთ, რაღა შეიძლება უხაროდეს ადამიანს ან რად უღირდეს “ასეთი“ ცხოვრება. ფაქტი კი ის გახლავთ, რომ ხშირად მძიმე ფიზიკურ მდგომარეობაში ჩავარდნილი ადამიანები მიიჩნევენ, რომ მათი ცხოვრება არც უინტერესოა, არც უსიხარულო და არც უაზრო – ამ მოვლენას “უნარშეზღუდულობის პარადოქსი“ ჰქვია.

ცხადია, სულიერი წონასწორობის აღდგენა და სიცოცხლის სრულიად ახალი საზრისის შეძენა იოლი არ არის და ადამიანი, რომლის ცხოვრებაც რადიკალურად შეიცვალა, გადის იმედგაცრუებით, სევდითა და დეპრესიით სავსე რთულ გზას…

ზოგიერთი მათგანის მცდელობა, ახალ რეალობაში ახალ ადამიანად იქცეს, შესაძლოა, მარცხით დასრულდეს, თუმცა ადამიანების უმეტესობა ახერხებს ამ რთული გზის გავლას და იძენს სიცოცხლის საზრისს, ხედავს საკუთარ როლს და ახერხებს, გახდეს ბედნიერი იმდენად, რამდენადაც ადამიანს შესწევს უნარი, ხარობდეს სიცოცხლით.

ერთ-ერთი თეორია, რომელსაც ჰედონისტური ადაპტაცია ან დინამიკური ეკვილიბრიუმის თეორია ეწოდება, ადამიანის ფსიქოლოგიური ადაპტაციის უნარს ხსნის. ეს თეორია ეხმაურება იდეას, რომ ადამიანის ცხოვრების ხარისხს ჰომეოსტატიკური დონისკენ მისწრაფება ახასიათებს. ეს თვითრეგულირებადი პროცესია, რომლის დროსაც ბიოლოგიური სისტემა გადარჩენისთვის ოპტიმალური პირობებისადმი შეგუებისას ბალანსს ინარჩუნებს. თუ ჰომეოსტაზი წარმატებულია, სისტემა ფუნქციონირებას აგრძელებს. ეს იმას ნიშნავს, რომ ჩვენ ვინარჩუნებთ ბედნიერების შედარებით სტაბილურ მდგომარეობას მიუხედავად იმ დადებითი და უარყოფითი ცვლილებებისა, რომლებიც ხდება ჩვენს ცხოვრებაში.

ადამიანების ბედი არასდროსაა სრულიად უმტკივნეულო; ადამიანები სხვადასხვა მიზეზით იტანჯებიან, მაგრამ მხოლოდ ცოტა მათგანი ფიქრობს სიკვდილზე მაშინაც კი, როდესაც დიდი ტრაგედიის ან ჯოჯოხეთური ტკივილების გადატანა უწევთ. ხშირად სიკვდილს გადარჩენილი თვითმკვლელებიც კი იბრძვიან სიცოცხლისთვის მაშინაც კი, როდესაც აუტანლად რთული ჯანმრთელობის მდგომარეობა შეექმნებათ სუიციდის მცდელობის შედეგად. ფსიქიატრიის პრაქტიკაში ხშირია, რომ თვითმკვლელობის წარუმატებელი ეპიზოდის შემდეგ გადარჩენილი ადამიანი დიდ სიხარულს გრძნობს. განსაკუთრებით მოზარდ ასაკში, როდესაც თვითმკვლელობა საკმაოდ ხშირად გარშემომყოფთა “დასჯას“, გარესამყაროს მიმართ პროტესტს გამოხატავს. მოზარდების დიდი პროცენტისთვის სუიციდური ქმედების განხორციელების გარეშეც არის დამახასიათებელი სუიციდური ფიქრები, საკუთარი პანაშვიდის და ადამიანების წარმოსახვა, ვინ როგორ დასტირის, ვინ რამდენად გრძნობს ტკივილს, სინანულს და დანაშაულს მათ მიმართ. გადარჩენილი მოზარდი აცნობიერებს, რამდენად ძვირფასი ყოფილა იგი არა მარტო ახლობლებისთვის და ექიმებისთვის, ზოგ შემთხვევაში სრულიად უცნობი ადამიანისთვისაც, რომელმაც მისი სახელიც არ იცოდა, უბრალოდ სიცოცხლეშივე გადაწყვიტა, რომ მისი სიკვდილი სხვის სიცოცხლეს ნიშნავს და საჩუქრად მისცა საკუთარი ორგანოები. ეს უკვე იმის ნიშანია, რომ სამყაროსთვის ძვირფასია შენი არსებობა, იმდენად ძვირფასი, რომ მოვალეც კი ხარ, იცოცხლო.

ხშირად ადამიანები შედარების საფუძველზე განიხილავენ საკუთარ კეთილდღეობას და სხვისი უფრო დიდი გასაჭირის ფონზე აღიქვამენ საკუთარი ყოფის სიმსუბუქეს, თუმცა ამქვეყნად არსებობს ისეთი მდგომარეობაც, რომელზე უარესის წარმოდგენაც ჩვენს ცნობიერებას არ შეუძლია.

ადამიანები სხვადასხვა მიზეზით იტანჯებიან, მაგრამ მხოლოდ ცოტა მათგანი ფიქრობს სიკვდილზე მაშინაც კი, როდესაც დიდი ტრაგედიის ან ჯოჯოხეთური ტკივილების გადატანა უწევთ.

ბედი, რომელიც ზოგიერთს ერგო, მართლაც განსაკუთრებულია. ნებისმიერი ძლიერი ტრავმა პიროვნების გარდატეხას ახდენს და ყოველი ასეთი გარდატეხის შემდეგ ადამიანს ახალი იდენტობის შეთხზვა, ახალი შინაარსით ცხოვრების თავიდან შექმნა უწევს. ამ დროს ხდება სრული მეტამორფოზა, სულიერიც და, ხშირად, ფიზიკურიც.

ადამიანებს, რომელთა ჯანმრთელობის მდგომარეობა და, შესაბამისად, ცხოვრების წესი, ამოცანები და ბრძოლის ველი რადიკალურად შეიცვალა, გარშემომყოფნი ხშირად საკუთარი შიშების პრიზმიდან ვხედავთ. ჩვენ ჩვენი ამჟამინდელი წარმოსახვით აღვიქვამთ მათ შეგრძნებებს და გვეუფლება შიში, რომელიც ხელს გვიშლის, სწორად განვსაზღვროთ ჩვენი როლი ნებისმიერი ადამიანის გვერდით და მათ ცხოვრებაში.

ჩემს არაჩვეულებრივ პროფესორს, ანათინა მიშერს, ბელვიუ ჰოსპიტალში (აშშ) პირადი მდივანი გოგონა ჰყავდა, რომლის სიმაღლე ერთ მეტრს არ აღემატებოდა. ჩვენ მას პატარა მერის ვეძახდით და ის, რომ მერი ასე პატარა იყო, ჩვენში მისი გაფრთხილების ინსტინქტს აღძრავდა. ერთ დღეს მერი და მე მარტო ვისხედით, როდესაც კარი დოქტორ მიშერის მთასავით უზარმაზარმა პაციენტმა შემოაღო. პაციენტსა და მერის შორის კონფლიქტი მოხდა: პაციენტის უზარმაზარი აღნაგობის გამო დათრგუნული მერი ცდილობდა, ეიძულებინა ეს უკანასკნელი, რომ ექიმისთვის დერეფანში მოეცადა, პაციენტი კი უფრო და უფრო აგრესიული ტონით ცდილობდა წინააღმდეგობის გაწევას. კონფლიქტი იმდენად გამწვავდა, რომ ჩარევა გადავწყვიტე, პაციენტი გარეთ გავიყვანე და შევარცხვინე, ამოდენა კაცი მერის როგორ უყვირი-მეთქი. პაციენტს დემაგოგიის შესანიშნავი ნიჭი აღმოაჩნდა და ბრალი პოზიტიურ დისკრიმინაციაში დამდო. დოქტორ მიშერთან მარტო რომ დავრჩი, ამბავი მოვუყევი და ვუთხარი, შენმა პაციენტმა საფიქრალი გამიჩინა, იქნებ ვაჭარბებთ, როდესაც მერის მიმართ ასეთი განსაკუთრებული დამოკიდებულება გვაქვს-მეთქი? დოქტორმა მიშერმა მიპასუხა: როგორც უნდა განვიხილოთ მერის მდგომარეობა, ფაქტი ფაქტად რჩება – ჩვენ უნდა დავიხაროთ მის საკოცნელად, იგი ვერ აფრინდება, რომ ჩვენ გვაკოცოსო.

როდესაც მერი ქუჩაში მიდიოდა, მისკენ თავს ატრიალებდნენ და გაოცებით აკვირდებოდნენ. მერის ცნობისმოყვარედ, ზევიდან ქვევით დასცქეროდნენ და ათვალიერებდნენ მასთან შედარებით გოლიათური აღნაგობის ადამიანები, მაგრამ იგი მაინც საკმაოდ ბედნიერი ადამიანი იყო: მერი ყველას გვიყვარდა, მას ჰქონდა სამსახური, ჰყავდა მეგობრები და ძალიან კარგი ადამიანი გვერდით – შეყვარებული.

ჩემს საყვარელ ფილმში “პეპელა“, სტივ მაკქუინის გმირი სამუდამო პატიმრობამისჯილთა კუნძულიდან გარბის და იცის, რომ გაქცევის მესამე მცდელობაზე სიკვდილით დასჯა ელის. იგი სიზმარში ღმერთს ეკითხება: “რატომ ვისჯები?“ – რადგან მას არაფერი ჩაუდენია, დანაშაული დააბრალეს. ღმერთი პასუხობს, “ფუჭად განვლილი ცხოვრებისთვის“. გამოდის, რომ უდარდელმა, უდანაშაულო ახალგაზრდა კაცმა ამ კუნძულზე, ტყვეობაში შეიძინა სიცოცხლის ჭეშმარიტი მიზანი – თავისუფლების იდეა, რომელიც ვერ იპოვა, სანამ თავისუფალი იყო. ეს ფილმი გამახსენდა, როდესაც 20 წლის გოგონამ მითხრა, სარკომა მაქვს, მაგრამ ეს მომწონს კიდეც, რადგან ახლა ყოველი დღის ფასს სხვანაირად ვგრძნობო. ცხადია, ბევრი გაიფიქრებს, რომ მან ეს საკუთარი ფსიქიკის გადასარჩენად შეთხზა. ჩვენც ხომ ყოველდღე ვთხზავთ ჩვენი არსებობის მიზანს და იმდენჯერ ვცვლით მას, რომ საბოლოო საზრისის აღმოჩენას ხშირად ვერც ვახერხებთ.

პიროვნების თვითშეგრძნება, მაშინაც კი, როდესაც მას არანაირი დაავადება არ აწუხებს, დამოკიდებულია, ერთი მხრივ, მის შინაგან თვითაღქმაზე და, მეორე მხრივ, გარესამყაროს მიერ აღქმულ მის თავზე. გარესამყაროს დიდი ძალა აქვს, შეაფასებინოს ადამიანს საკუთარი ცხოვრების და არსებობის არსი.

ჩვენ შემოქმედი არსებები ვართ, მუდმივად ვთხზავთ საკუთარ იდენტობას, საკუთარ თავს, მაგრამ შემოქმედია ჩვენ ირგვლივ ყველა სხვაც, ჩვენ პარალელურად ისინიც გვთხზავენ და თავიანთი ვერსიები აქვთ ჩვენ შესახებ. ზოგჯერ ისეც ხდება, რომ სხვათა მიერ შეთხზული “მე“ ჩვენს თვითაღქმაზე უკეთესია, აჭარბებს კიდეც ჩვენი წარმოდგენილი ჩვენივე “მეს“ ღირსებებს, ზოგჯერ პირიქით – შეიძლება გაგვაცხაროს ვინმეს ცნობიერებაში აღქმულმა “არასწორმა წარმოდგენამ ჩვენ შესახებ“.

როდესაც ადამიანი მძიმე დაავადების გამო თითქმის სრულად ხდება დამოკიდებული სხვა ადამიანებზე, გარესამყაროს როლი ასმაგად იზრდება. გარშემომყოფთა დამოკიდებულება და აზრი უნარშეზღუდული ადამიანის არსებობის შესახებ დიდად განაპირობებს მის თვითაღქმას.

კაფკას ნაწარმოებში, “მეტამორფოზა“, მთავარი გმირი, ოჯახის მარჩენალი, ერთ დღეს ხოჭოდ გაიღვიძებს. ამას მაშინღა აცნობიერებს, საწოლიდან გადმოსვლა რომ უნდა და ვერ ახერხებს. ხოჭოდ ქცევა, ცხადია, ჰიპერბოლაა და ნებისმიერი სახის მეტამორფოზას შეიძლება ნიშნავდეს. ნაწარმოების პერსონაჟს სწორედ გარესამყაროს დამოკიდებულება ხდის უბედურად და არა უჩვეულო მდგომარეობა, რომელშიც აღმოჩნდა და რომელთანაც, რომ არა ადამიანებისგან წამოსული სირცხვილი, ზიზღი და შეუგუებლობა, თავად მშვენივრად შეეძლო ადაპტაცია.

ჩვენ არასდროს ვართ იგივენი, რაც ვიყავით, პირობითად, გუშინ. ყოველი სტრესის, ყოველი ტრავმის შემდეგ ვიცვლებით, ვტრანსფორმირდებით. ყოველი ახალი მდგომარეობა ცვლის ჩვენს მოთხოვნებს, სიხარულს, მწუხარებას და დამოკიდებულებას მოვლენების მიმართ. მართალია, მარქსი დღეს ნაკლებად მოდაშია, მაგრამ მისი სიტყვები “ყოფიერება განაპირობებს ცნობიერებას“, ალბათ, ერთ-ერთი ყველაზე ზუსტი განსაზღვრებაა ადამიანის ადაპტაციისა და ტრანსფორმაციის უნარისა თითქმის ნებისმიერ გარემოებასთან.

სხვისი ტკივილის შიში, როგორც საკუთარი შესაძლებელი უცნობი მომავლის არაცნობიერი აღქმა, გაქცევის სურვილს არ უნდა გვიჩენდეს და უკან არ უნდა გვხევდეს. ჩვენ უნდა დავუპირისპირდეთ შიშს, გადავლახოთ ჩვენი უნარშეზღუდულობა – საკუთარი არსებობის ფორმის ფარგლებში ჩაკეტილობა და ვისაც როგორ შეგვიძლია, ვებრძოლოთ ტკივილს. ნებისმიერ ადამიანს, ყოველი ფეხის ნაბიჯზე, შეუძლია იპოვოს საკუთარი მნიშვნელოვანი როლი სხვათა, მაშასადამე, ყველა ჩვენგანის არსებობის გაუმჯობესებაში.

გარშემომყოფთა აზრი

მძიმე ფსიქიკური აშლილობის მქონე ჩემი ერთ-ერთი პაციენტის მდგომარეობა ბევრად უკეთესი და სიხარულით აღსავსე იქნებოდა, რომ არა მისი ოჯახის ტრაგიკული დამოკიდებულება ამ ადამიანის არსებობის მიმართ. ოჯახი მის სიცოცხლეს უაზრობად და სრულ უიღბლობად მიიჩნევს, ფაქტობრივად ცოცხლად დასტირის მას და პაციენტშიც მძლავრობს სუიციდური აზრები – ოჯახის დამოკიდებულება მას საკუთარი ცხოვრების უსარგებლობაში არწმუნებს. ჩემი მეორე პაციენტის დედა კი, პირიქით, ცდილობს, მაქსიმალურად დაეხმაროს შვილს და შეუქმნას მისთვის ადეკვატური გარემო, რათა პაციენტმა თავი საჭიროდ იგრძნოს და დაიკმაყოფილოს ფუნდამენტური ადამიანური მოთხოვნილება – იყოს სოციუმის სრულყოფილი წევრი.

ნათია ფანჯიკიძე – ფსიქოლოგი და არტ-თერაპევტი. ფსიქო-სოციალურ ცენტრ „კამარას“ დამფუძნებელი.