ეგვიპტის დიდი მუზეუმი მონუმენტური შენობაა, სადაც ტუტანხამონის საგანძური უნდა გამოიფინოს. ის არის სიმბოლო ქვეყნისა, რომელმაც საკუთარი წარსული დაიბრუნა.

დირექტორის კვალობაზე უჩვეულო კაცი ჩანს, სამსახურში კამუფლაჟით და სამხედრო ჩექმებით დადის, თუმცა გენერალ-მაიორი ატეფ მოფტაჰი რიგითი დირექტორი არ არის და არც ეგვიპტის დიდი მუზეუმია რიგითი მუზეუმი. უზარმაზარ სივრცეში გაშლილი ეს პოსტმოდერნისტული შენობა შორიდანაც ისეთი უზარმაზარი ჩანს, რომ რთულია ერთ მთლიანობად აღიქვა. გემის ცხვირივით წაწვეტებული შვერილების გამო ნაგებობა ნაპირზე გამორიყულ ვეებერთელა ხომალდს ჰგავს. ექსტერიერი პირამიდის ფორმებითაა დაფარული, რაც კილომეტრნახევრის დაშორებით მდებარე გიზის პირამიდების გამოძახილია. შენობის დიზაინი შეიძლება თავგზას გვიბნევდეს, მაგრამ არქიტექტორის სათქმელი ნათელია: ეს სწორედ ისეთი მუზეუმია, ფარაონი რომ იცხოვრებდა.

განათლებით ინჟინერი, გენერალი მოფტაჰი ჩასკვნილი, მხრებგაშლილი კაცია. თმა მოკლედ აქვს შეკრეჭილი, მუდამ ჩქარი ნაბიჯით დადის და სამშობლოს ერთგული ჯარისკაცის ჩვევები გამოარჩევს, თუმცა მისი უბრალო გამოხედვა და მოკრძალებული იუმორი სამხედრო მეთაურებზე ჩემი სტერეოტიპული წარმოდგენისთვის მოულოდნელი აღმოჩენა გამოდგა.

დიდი მუზეუმი ეგვიპტის მთავრობის საამაყო პროექტია. ეს გრანდიოზული მშენებლობა 20 წლის წინ დაიწყო, თუმცა არაბული გაზაფხულის და COVID-19-ის პანდემიის გამო, გრაფიკს რამდენიმე წლით ჩამორჩა. ქვეყანაში, რომლისთვისაც ტურიზმი უდიდესი მნიშვნელობისაა და სადაც არქეოლოგია და პოლიტიკა ერთმანეთთან განუყოფელ კავშირშია, გენერალ მოფტაჰს და მის გუნდს ნაბრძანები აქვთ ყველაფერი გააკეთონ, რომ ეგვიპტის დიდმა მუზეუმმა ფურორი მოახდინოს.

ფართო ესპლანადას მუზეუმის შესასვლელისკენ მივუყვებით, გენერალი შუადღის თაკარა მზეზე მოლიცლიცე გიზის პირამიდებისკენ იშვერს ხელს. საფეხმავლო ბილიკი, რომელიც მუზეუმს პირამიდებთან დააკავშირებს, ჯერაც მშენებლობის პროცესშია. „ის შანზ-ელიზეზე და ლა-რამბლაზე გრძელი იქნება“, – ამბობს იგი. 

მოფტაჰი მუზეუმისკენ ტრიალდება და სტატისტიკას მაცნობს: მუზეუმის ფართობი 45 000 კვადრატული მეტრია, 12 საგამოფენო დარბაზი, 100 000 არტეფაქტი – ეს ყველაფერი მილიარდ დოლარზე მეტი დაჯდა. „და საქმის 99% უკვე გაკეთებულია!“ – აცხადებს იგი და კმაყოფილი უკრავს ტაშს.

ეგვიპტის დიდი მუზეუმი, თავისი მასშტაბურობით და შთამბეჭდაობით, იმ არქეოლოგიური პროექტების ლოგიკური გაგრძელებაა, რომლებსაც ეგვიპტის მთავრობა ახორციელებს ბოლო დროს. ესენია: სფინქსების გამზირი ლუქსორში და ახალი სამუზეუმო სივრცეები შარმ-ელ-შეიხში, კაიროში, ჰურგადასა და სხვა ადგილებში.

2021 წლის აპრილში, სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებული „ფარაონების ოქროს მარში“ გაიმართა: 22 სამეფო მუმია ძველი ეგვიპტური ბარჟების სტილში მორთულ ავტომანქანებში მოათავსეს. პროცესია ეგვიპტის ძველი მუზეუმიდან დიდი პომპეზურობით დაიძრა და კაიროს ქუჩების გავლით ეგვიპტური ცივილიზაციის ახალ ეროვნულ მუზეუმთან შეჩერდა. მუმიებს პრეზიდენტი აბდელ ფატაჰ ელ-სისი 21 ქვემეხის საზეიმო ზალპით შეხვდა.

„მუმიების მარშმა მრავალი ეგვიპტელის ყურადღება მიიპყრო“, – ამბობს ხალედ ალ ანანი, ტურიზმისა და სიძველეების ყოფილი მინისტრი. – „შეგვახსენა, რომ თითოეული ჩვენგანი უდიდეს ცივილიზაციას ეკუთვნის და რომ პატივი უნდა მივაგოთ ჩვენს წინაპრებს. ეგვიპტის დიდი მუზეუმის გახსნამაც ასეთივე ნაყოფი უნდა გამოიღოს: სიამაყის, პატივისცემის, ერთიანობის და ძლიერების განცდა უნდა გაგვიმძაფროს.

ეგვიპტის ტურიზმის და სიძველეების სამინისტროები 2019 წელს გაერთიანდა, რამაც არაერთი ეგვიპტოლოგის უკმაყოფილება გამოიწვია. მათი აზრით, სახელმწიფომ არქეოლოგია ტურიზმის სამსახურში ჩააყენა. კრიტიკოსები ეგვიპტის დიდ მუზეუმსაც გამოუჩნდნენ. ბევრი შიშობს, რომ მუზეუმი უცხოელი ვიზიტორების მოზიდვით უფრო იქნება დაინტერესებული, ვიდრე ჩვეულებრივი ეგვიპტელებით. სხვები თვლიან, რომ გრანდიოზული შენობა ნამდვილი სიმახინჯეა – თვითმფრინავების ანგართა უშნო მწკრივს ჰგავს – და მისი გაგრილება და განათება სახელმწიფოს უზარმაზარ ხარჯად დააწვება.

მაგრამ, როდესაც მზის მცხუნვარე სხივებს თავი დავაღწიე და გენერალ მოფტაჰთან ერთად მუზეუმის მაღალ ატრიუმში შევაბიჯე, ეჭვები გამიქრა. მეტალის ბადისებრი სახურავის ქვეშ წარმოქმნილი შუქ-ჩრდილების ცვალებადი თამაში შთამბეჭდავი სანახავი იყო. ჭერი იმდენად მაღალია, რომ რამსეს დიდის (ბიბლიაში მოხსენიებული ფარაონის პროტოტიპის) ქანდაკება საკმაოდ მოკრძალებულად გამოიყურება – სანამ საკმარისად ახლოს არ მიხვალ და არ გაიაზრებ, რომ 11 მეტრის სიმაღლის კოლოსს უყურებ.

ცენტრალური ატრიუმიდან ფარაონების ქანდაკებებით მორთული ფართო კიბეები 12 საგამოფენო დარბაზისკენ მიემართება. გენერალი მოფტაჰი ლაზერის სხივით მიჩვენებს გრანიტის იატაკში გაჭრილ აუზს, სადაც მალე ცივი შადრევნები აჩუხჩუხდება. დეკორატიული კარტუშებით და ოქროსფერი ალებასტრებით გაფორმებულ კედლებზე მიმითითებს და განათების თანამედროვე სისტემის უპირატესობებს მაცნობს.

შემდეგ ტრიალდება და ლაზერის სხივს ერთ-ერთი კიბისკენ მიმართავს. „აი, აქ დაიდო ბინა ტუტანხამონმა“, – ამბობს მოფტაჰი. ორი საგამოფენო დარბაზი მთლიანად ეძღვნება ეგვიპტის ყველაზე ცნობილ ფარაონს. აქ პირველად იქნება გამოფენილი ტუტანხამონის სამარხში აღმოჩენილი 5000-ზე მეტი არტეფაქტი.

გენერალს ჩემთვის დათმობილი დროისთვის მადლობას ვუხდი და მუზეუმის საკონსერვაციო ლაბორატორიისკენ მივემართები, რომელიც 2010 წელს გაიხსნა. აქ ტუტანხამონის აკლდამიდან ამოღებულ უძვირფასეს არტეფაქტებს წმენდენ და აღადგენენ, შემდეგ დარბაზებში გამოსაფენად.

ერთ მაგიდასთან კონსერვაციონისტი ტუტანხამონის მასიურ კუბოზე შედედებულ შავ ფისს იკვლევს. მეორესთან, აჰმედ აბდრაბუ, ხის მოოქრული არტეფაქტების ექსპერტი, სადურგლო ხელოვნების ნამდვილ შედევრს, თელის ხისგან გამოთლილ ელეგანტურ ეტლს აღადგენს. „ახალგაზრდა ეგვიპტელისთვის დიდი პატივია ტუტანხამონის აკლდამიდან ამოღებული ფასდაუდებელი ნივთების ხილვა, – ამბობს იგი, – ამ რამდენიმე თვეში მთელი ეგვიპტის საგანძურმა ჩემ თვალწინ გაიარა“.

სხვა რესტავრატორები, ძირითადად თავსაფრიანი და პირბადიანი ქალები, ოთახის კედლებთან მიდგმულ მაგიდებთან მუშაობენ. მანარ ჰაფეზთან ვჩერდები, რომელსაც სამედიცინო ხელთათმანები უკეთია და სტომატოლოგიური იარაღის მსგავსი რაღაც უჭირავს; ვთხოვ, საომარ ფარზე მომიყვეს, ასე გულდასმით რომ აღადგენს. საუბრისას თითებს ისე სათუთად აცურებს უძველეს ხეზე, თითქოს ბავშვს ეალერსება. „პირველად რომ ვნახე, მკვდარ სხეულს ჰგავდა: დამსხვრეული და დასახიჩრებული იყო, –  ამბობს იგი, – მაგრამ თანდათან მკვდრეთით აღდგა. ხანდახან საკუთარი ქალიშვილი მგონია“.

ზაფხულის პერიოდები არქეოლოგიურ გათხრებს უსიამოვნო და სახიფათო საქმედ აქცევს ზემო ეგვიპტეში. დილის 10 საათზე, როდესაც ნილოსის ნაპირზე განლაგებული ფინიკის პალმების ჩრდილს ვტოვებ და უდაბნოში, მცხუნვარე მზის გულზე გავდივარ, ტემპერატურა უკვე 38 გრადუსს აღწევს. ამის მიუხედავად ეგვიპტელი არქეოლოგების გუნდი თავაუღებლად მუშაობს ე. წ. დაკარგული ოქროს ქალაქის გასათხრელად. ეს უჩვეულოდ კარგად შემონახული ადგილია – პომპეის ძველეგვიპტური ვერსიაა.

უკანასკნელ ათწლეულში მომრავლდა არქეოლოგიური პროექტები, რომლებსაც ეგვიპტელები ხელმძღვანელობენ. დღეისთვის ქვეყნის მასშტაბით 40-ზე მეტი ასეთი პროექტი მიმდინარეობს, რომელთაც მრავალი შესანიშნავი აღმოჩენა მოჰყვა.

გათხრების მეთაური აფიფი როჰიმ აფიფი იმ ბილიკზე მიმიძღვება, რომელიც ტუტანხამონის მეფობამდე რამდენიმე ათწლეულით ადრე ქალაქის ხმაურიანი ქუჩა იყო. „ასე მგონია, რომელიმე კუთხიდან ძველი ეგვიპტელი გამოყოფს თავს და ჩემკენ გამოემართება“, – ამბობს იგი. აღმოჩენილი არტეფაქტების ამოცნობაში მას ადგილობრივი სოფლიდან დაქირავებული მუშები ეხმარებიან. ასე დაადგინეს, რომ მატრაჰას – ხის ბრტყელ დაფას – პურის საცხობად იყენებდნენ, მანამა კი დაბალჭერიანი საძინებელი ოთახი იყო. „ისინი მეუბნებიან, რომ მსგავს ნივთებს სოფლებში დღემდე იყენებენ“, – ამბობს აფიფი, – „ამ ადგილთან ძლიერი სულიერი კავშირი აქვთ და მზად არიან, სეზონის დამთავრების შემდეგაც გააგრძელონ მუშაობა“.

უკანასკნელ ათწლეულში მომრავლდა არქეოლოგიური პროექტები, რომლებსაც ეგვიპტელები ხელმძღვანელობენ. ადგილობრივ მმართველობაზე გადასვლა პანდემიამაც დააჩქარა: საჰაერო ფრენები შეწყდა და უცხოელი არქეოლოგების საველე სამუშაოები შეჩერდა. ამ სიცარიელის შევსება ეგვიპტელმა არქეოლოგებმა სცადეს, რომლებიც დღეისთვის ქვეყნის მასშტაბით 40-ზე მეტ არქეოლოგიურ პროექტს უდგანან სათავეში.

ამ ადგილებში, დაკარგული ოქროს ქალაქის მსგავსად, მრავალი ღირსშესანიშნავი აღმოჩენა გაკეთდა: 30 მოხატული კუბო ლუქსორში, 40 მუმია ტუნა-ელ-გებელში, დიდი ნეკროპოლისი მინიას მახლობლად და საკარის უზარმაზარი საგანძური: ხის 250 მოხატული სარკოფაგი, 150 ბრინჯაოს ქანდაკება, უამრავი მუმია და კატების, მანგუსტების, ნიანგების და იბისების ქანდაკებები.

ეგვიპტის ხელისუფლება ახალი აღმოჩენებით და მედიის ყურადღებით ამაყობს. ყოველი ახალი აღმოჩენა უფასო რეკლამაა ეგვიპტისა და მისი ტურისტული ინდუსტრიისთვის, ამბობს ზაჰი ჰავასი, სიძველეების ყოფილი მინისტრი.

“დაკარგული ოქროს ქალაქიდან“ 15 წუთის სავალზე მეფეთა ველი და ტუტანხამონის აკლდამაა. აქ ყოველწლიურად უფრო და უფრო მეტი ახალგაზრდა ეგვიპტელი არქეოლოგი მუშაობს, რომელთა გასაცნობად ზაჰი ჰავასმა მიმიწვია. ფათი იასინმა და მისმა კოლეგებმა დამათვალიერებინეს აკლდამა, რომელსაც არქეოლოგები სახელოსნოდ და არტეფაქტების საცავად იყენებენ. ტუტანხამონის აკლდამასთან მდებარე მიწისქვეშა გვირაბებში სულ ახლახან აღმოჩენილი 700 ამულეტი, ქანდაკება და ოსტრაკონი მიჩვენეს; თითოეული მათგანი კატალოგშია შეყვანილი. ჩემთან საუბრისას ისინი წარსულში გაკეთებულ დიდებულ აღმოჩენებს იხსენებდნენ და მიყვებოდნენ, როგორ ემზადებიან მომავალი აღმოჩენებისთვის. ბოლოს ტუტანხამონის აკლდამასთან მიმავალ კიბეებამდე მიმიყვანეს.

„ასეთ მნიშვნელოვანს, ალბათ, ვეღარაფერს ვიპოვით“, – ცალყბა ღიმილით მეუბნება იასინი.

16 საფეხურს რომ ჩაივლი და უდაბნოს ქებასა და თვალისმომჭრელ სინათლეს უკან მოიტოვებ, რთულია ისტორიის ხმაური არ მოგესმას: ტუტანხამონის დაკრძალვის ცერემონია, აკლდამის მძარცველები, ჰოვარდ კარტერი და ჯორჯ ჰერბერტი, კარნარვონის მეხუთე გრაფი და საუკუნის განმავლობაში მოსული ურიცხვი ვიზიტორი. კიბის ბოლოს იმ კედლის ნაშთებს ვხედავ, კარტერმა და ლორდმა კარნარვონმა საუკუნის წინ იმ საბედისწერო დღეს რომ შეანგრიეს და აკლდამის ოთხი საკნიდან პირველში შევდივარ, რომელსაც კარტერმა წინა ოთახი უწოდა. დიდი ხნის წინ მკვდარი მიკრობებისგან გაუფერულებულ ადგილებს თუ არ ჩავთვლით, ფრესკებს ჯერ კიდევ შემორჩა ხალასი ფერები. ჩრდილოეთ კედლის ფრესკაზე ტუტანხამონს ქვესკნელის ღმერთი ოსირისი ეხუტება. სამხრეთით, ქალღმერთ ხატხორს სიცოცხლის სიმბოლო, ანხი ტუტანხამონის ტუჩებზე აქვს მიდებული.

ამ აკლდამის დარბაზები ერთ დროს ისე იყო სავსე საგანძურით, რომ არქეოლოგებს, შემთხვევით რამე რომ არ გაეთელათ, მისი გამოკვლევა თოკებზე ჩამოკიდებულებს უწევდათ. დღეს ეს არტეფაქტები 640 კილომეტრის მოშორებით მდებარე ეგვიპტის დიდ მუზეუმში ინახება. გამონაკლისი ტუტანხამონის უზარმაზარი სარკოფაგია, რომელიც კვარციტის მონოლითური ლოდისგან გამოთლილ ერთმანეთში მოთავსებულ სამ კუბოს წარმოადგენს. მეტრნახევარი სიმაღლის და ათასობით კილოგრამი წონის სარკოფაგის ამოღება ურთულესი საქმე აღმოჩნდა. სარკოფაგის კუთხეებს შემოვლებული ოთხი ქვის ქალღმერთი საკუთარი ფრთებით იცავს ფარაონის განსასვენებელს. ტუტანხამონის საგანძურიდან აქ სხვა აღარაფერი შემორჩა.

თუმცა, ტუტანხამონის მუმია ისევ აქ არის. ის აკლდამის კუთხეში, მინის ყუთშია მოთავსებული. ახალგაზრდა მეფე თეთრი სუდარის ქვეშ წევს. საუკუნეებისგან დამჭკნარი სახე, მონა ლიზასავით მოღიმარ იმ ოქროს ნიღაბს არაფრით ჰგავს, ერთ დროს რომ ეკეთა.

ეგვიპტოლოგიისთვის ეს სამარხი უნიკალური საგანძურია. ძველი ეგვიპტის და ამჟამინდელი მთავრობის სიმბოლოს და მყარი ვალუტის გარანტის – ტუტანხამონის – პოპულარობას არაფერი ემუქრება. თუმცა, ცარიელ აკლდამაში გამოკეტილი ყმაწვილი ხელმწიფე მოწყენილი ჩანს; მას აღარც საკუთარი საგანძური აქვს და არც ის ნივთები, რომლებიც ძველ ეგვიპტელებს საიქიოში სჭირდებოდათ.

და მაინც, ტუტანხამონი კმაყოფილი უნდა იყოს საკუთარი საგის განვითარებით. ეგვიპტელთა რწმენით, ადამიანის არსი რამდენიმე შრისგან შედგებოდა და თითოეულს განსხვავებული ბედი ელოდა საიქიოში. ხეტი, ანუ ფიზიკური სხეული, მუმიფიცირების დახვეწილი რიტუალების მიუხედავად, საბოლოოდ მტვრად უნდა ქცეულიყო. ბა გარდაცვლილის პიროვნულ თვისებებს ან ხასიათს აღნიშნავდა, რომელსაც ადამიანისთავიანი შევარდნის სახით გამოხატავდნენ. კა იყო სიცოცხლის ძალა, რომელსაც სიკვდილის შემდეგ საჭმელი და სასმელი არ უნდა მოჰკლებოდა. 

განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი შრე იყო რენი, ანუ სახელი. ეგვიპტელები თავიანთი ცნობილი მიცვალებულების სახელებს წარწერებში, ლოცვებში, შელოცვებსა და სამგლოვიარო ტექსტებში აკვიატებულად იმეორებდნენ და თვლიდნენ, რომ ამით გარდაცვლილი გარკვეულწილად სიცოცხლეს ინარჩუნებს. თუ სახელი დავიწყებას მიეცემოდა, გარდაცვლილის სული სამუდამოდ დაიკარგებოდა – ეს მეორე და უფრო საზარელი სიკვდილი იყო.

ტუტანხამონის ხეტს უკეთესი დღეებიც უნახავს; კაზე და ბაზე ბევრი არაფერი ვიცით, მაგრამ რენის საქმე ბრწყინვალედაა. არც ერთი ფარაონის სახელი არ უხსენებიათ უკანასკნელ საუკუნეში ისე ხშირად და ისეთი პატივისცემით, როგორც ტუტანხამონის. შეგვიძლია დარწმუნებით ვთქვათ, რომ ყმაწვილმა მეფემ, რომელიც ერთ დროს მხოლოდ სქოლიოს ნაწილი იყო, ჩვენს მეხსიერებაში მუდმივი ბინა დაიდო.

ავტორ ტომ მიულერი 48 ქვეყანაში ცხოვრობდა, მუშაობდა და დიდი ხანია თანამშრომლობს ჩვენს ჟურნალთან. პაოლო ვერძონეს National Geographic-ისთვის დინოზავრის ძვლების, ბიბლიური ხელნაწერების და სხვა არტეფაქტების ფოტოები აქვს გადაღებული.

ციტატები – ჰოვარდ კარტერი © გრიფითის ინსტიტუტი, ოქსფორდის უნივერსიტეტი