ნებისმიერ ადამიანს რომ ჰკითხოთ, სად არის აღმოჩენილი ოქროს უდიდესი და უძველესი საგანძური, დიდი ალბათობით, მსოფლიოს ადრეულ ცივილიზაციებს დაასახელებენ – ეგვიპტე, თავისი ლეგენდარული აკლდამებით?

სინამდვილეში სწორი პასუხი უფრო ჩრდილოეთით იმალება – ვარნაში, შავი ზღვის სანაპიროზე, დღევანდელი ბულგარეთის ტერიტორიაზე.

ამ ტერიტორიაზე თითქმის შვიდი ათასწლეულის წინ დამარხულ ცხედრებს ირგვლივ განსაცვიფრებელი რაოდენობის არტეფაქტები ჰქონდა შემოწყობილი. ვარნაში – სადაც არქეოლოგიური გათხრები დღემდე გრძელდება – 1970-იან წლებში აღმოჩენილმა საგანძურმა საყოველთაო ინტერესი გამოიწვია და შეცვალა ჩვენი წარმოდგენა ძველ მსოფლიოზე. სწორედ ამ აღმოჩენების წყალობით განისაზღვრა, თუ რას ნიშნავს ვარნის კულტურა და რა არის მისი დამახასიათებელი ნიშანი: ადამიანის ხელით დამუშავებული უძველესი ოქრო. და მაინც, ათწლეულების კვლევისა და ანალიზის შემდეგ, ჯერ კიდევ გვხვდება პასუხგაუცემელი კითხვები ამ არქეოლოგიურ ძეგლთან დაკავშირებით.

დაახლოებით ძვ.წ. 5000 წელს ადამიანები ვარნის ტბის გარშემო დასახლდნენ. რადგან ეს მიწა ნაყოფიერებითა და რესურსების სიმდიდრით გამოირჩეოდა, აქაურებმა ბინადარი ცხოვრების წესი არჩიეს. იმ დროისთვის ტბის მახლობლად  სპილენძის მადნის ორი საბადოც გამოვლინდა მიწის ზედაპირზე. ამას გარდა, ბალკანეთის ნახევარკუნძულის ეს ნაწილი ალუვიური ოქროთი იყო მდიდარი. რაც უფრო ვითარდებოდა ვარნის კულტურა, მით უფრო იწაფებოდნენ იქაური მჭედლები და ოქრომჭედლები. ამ ეპოქაში გარდაცვლილებს უკვე აღარ კრძალავდნენ სახლებთან; მათ ასაფლავებდნენ დასახლების გარეთ, ნეკროპოლისებში. სწორედ ამ უძველეს ნეკროპოლისებში იპოვეს ერთ-ერთი ყველაზე შთამბეჭდავი საგანძური, რომელიც კი ოდესმე აღმოჩენილა მსოფლიოში.

ბულგარეთის არქეოლოგიის ოქროს ხანა 1972 წლის ოქტომბერში დადგა, როდესაც ვარნის ტბის მახლობლად ერთმა მუშამ ძალური კაბელის გასაყვანად ორმოს თხრა დაიწყო და მიწაში მეტალის მბრწყინავი საგნები შეამჩნია.

მან იფიქრა, რომ სპილენძის არტეფაქტები იპოვა და ადგილობრივ მუზეუმს დაუკავშირდა. ექსპერტები მაშინვე მიხვდნენ, რომ ეს გარდატეხის მომენტი იყო. მათ აღრიცხეს „ოქროს 27 ნივთი, სპილენძის 6 დანა და კაჟის 3 თეფში“ და გათხრებიც მაშინვე დაიწყო.

როგორც აღმოჩნდა, მუშამ ძვ.წ. V ათასწლეულის ნეკროპოლისში მდებარე სამარხი იპოვა. სწორედ ამ საბედისწერო დღეს დაიწყო აღმოჩენების წყება, რომლის ფარგლებშიც დაახლოებით ფეხბურთის სტადიონის ზომის ტერიტორიაზე ჯამში 294 სამარხი აღმოაჩინეს. გათხრები 1991 წელს შეჩერდა – კომუნისტური წყობის დასრულებამ ეს პროცესი ათწლეულობით შეაფერხა. იპოვეს 3000-ზე მეტი ნივთი, ჯამში 7 კილოგრამი. 294 სამარხიდან ოქროს არტეფაქტები 62-ში აღმოჩნდა, თუმცა ოქროს ორ მესამედზე მეტი მხოლოდ სამ სამარხში იყო განაწილებული.

სამარხი #43 ოქროს სხვადასხვა ნივთით ყველაზე მდიდარი აღმოჩნდა. ახალგაზრდა არქეოლოგის, ივან ივანოვის (რომელიც მთელ კარიერას ამ ძეგლს დაუთმობს) სიტყვებით, – „აქ დაგვხვდა 45-50 წლის კაცის ჩონჩხი … ოქროს სულ 990 ნივთი, ჯამში 1516 გრამი. ოქროს არტეფაქტები ჩონჩხის გარშემო და თავად ჩონჩხზე იყო დაწყობილი“.

ასეთი სიმდიდრე ამ მამაკაცის განსაკუთრებულ სტატუსზე მიუთითებდა. ამას გარდა, სამარხში მის ავტორიტეტზე მიმანიშნებელი სიმბოლოებიც აღმოაჩინეს – მაგალითად, მას ხელში ეპყრა ნაჯახი-კვერთხი – რის საფუძველზეც არქეოლოგებმა დაასკვნეს, რომ სამარხი მმართველს ეკუთვნოდა, რომელიც პოლიტიკურ და რელიგიურ ძალაუფლებას ფლობდა. ეს ყველაფერი კი გვაფიქრებინებს, რომ ვარნის ტბის ნაპირზე განლაგებული დასახლება იყო პოლიტიკური და რელიგიური ცენტრი, მზარდი ცივილიზაცია.

ვარნის კულტურის დახვეწილობაზე მეტყველებს ხელობის განვითარება და, განსაკუთრებით, მეტალურგიის სრულყოფილი ცოდნა. ვარნის ნეკროპოლისებისა და იქ არსებული ოქროს ნივთების აღმოჩენამდე არქეოლოგები ფიქრობდნენ, რომ მეტალურგია მესოპოტამიაში, ე.წ. ცივილიზაციის აკვანში გაჩნდა.

1960-იანი წლებიდან უკვე ფართოდ გავრცელდა რადიონახშირბადული დათარიღების მეთოდი, რომელიც არტეფაქტის უფრო ზუსტი ასაკის გამოთვლის საშუალებას იძლეოდა. „ამ მეთოდის წყალობით 1973 წელს ბრიტანელმა არქეოლოგმა კოლინ რენფრუმ შენიშნა, რომ გავრცელებული მოსაზრების საწინააღმდეგოდ მეტალურგია ბალკანეთში გაჩნდა ახლო და შუა აღმოსავლეთისგან დამოუკიდებლად“, – იხსენებს არქეოლოგი კალინ დიმიტროვი.

რენფრუს თეორია მალევე დაადასტურა ვარნის მორიგმა აღმოჩენამ. 1976 წელს უფრო დიდ ნეკროპოლისში კიდევ სამი სამარხი იპოვეს, რომლებიც პირველ ნეკროპოლისზე ადრეული პერიოდით დათარიღდა და ნამდვილად იმავე კულტურას ეკუთვნოდა. ყველაზე კარგად შემონახულ სამარხში (#3) გამოვლინდა 1000-ზე მეტი არტეფაქტი, მათ შორის ოქროს 31 მძივი. რადიონახშირბადული დათარიღებით ამ ძვლების ასაკი ძვ.წ. 4750 წლით განისაზღვრა, რაც იმას ნიშნავს, რომ აქ ნაპოვნი მძივები ადამიანის ხელით დამუშავებული უძველესი ოქროს ნიმუშებია.

მაგრამ რატომ დაიწყო ადამიანმა ოქროს წარმოება მაინცდამაინც ვარნაში? ბუნებრივი რესურსებისა და გაწაფული ხელოსნების გარდა, აქ საფუძველი ეყრებოდა ისტორიისთვის ცნობილ პირველ იერარქიულ საზოგადოებას, რომელიც იყოფოდა მმართველ კლასად და ქვეშევრდომებად. ზოგადად, ოქროს ნაკეთობების დამზადება ლიდერის კულტსა და ძალაუფლების დამტკიცებასთან ასოცირდება. 2015 წელს „კემბრიჯის არქეოლოგიურ ჟურნალში“ მკვლევრებმა დაწერეს: „დღემდე აღმოჩენილი არქეოლოგიური მასალა გვაფიქრებინებს, რომ ოქრო მაშინ ჩნდება, როდესაც საზოგადოებებში იზრდება სოციალური უთანასწორობა“.

და ჩნდება კითხვა: თუ ვარნა ოქროს მეტალურგიის ცენტრია, მაშ რატომ არ გარდაიქმნა ეს კულტურა დიდ ცივილიზაციად, როგორიცაა მესოპოტამია ან ძველი ეგვიპტე?

„უკვე ათწლეულებია, ამის ახსნას ვცდილობთ“, – ამბობს ვლადიმირ სლავჩევი, ვარნის არქეოლოგიური მუზეუმის თანამშრომელი. „ცივილიზაცია, დღევანდელი გაგებით, უნდა მოიცავდეს მონუმენტურ არქიტექტურას, დამწერლობას… სახელმწიფო მოწყობის სხვადასხვა ნიშანს. ადამიანები დიდ ტერიტორიაზე ერთად უნდა ცხოვრობდნენ, ერთი მმართველობის ქვეშ. ვარნაში ჩანს, რომ ეს კულტურა ამ გზაზე იდგა – გვქონდა სოციალური სტრუქტურაც და იერარქიაც. გაჩნდა ძალაუფლების სტრუქტურაც, მაგრამ გარკვეულ სიმაღლემდე ავიდა და შემდეგ საზოგადოება დაიშალა“.

• 
  გალერეის გახსნა
• 
  გალერეის გახსნა
• 
  გალერეის გახსნა
• 
  გალერეის გახსნა

მინაწერის გახსნა

გააზიარეთ ფოტო

• 
• 
• 
• 

მინაწერის გახსნა

ერთი შესაძლო ახსნა კლიმატის ცვლილებაა. მყინვარული ეპოქის შემდეგ საშუალო წლიური ტემპერატურა გაიზარდა; შემდეგ მყინვარები დადნა, ზღვის დონემ და გრუნტის წყლებმა კი იმატა. ბოლო ათწლეულების პალეოკლიმატურმა კვლევებმა აჩვენა, რომ ეს პროცესები ძვ.წ. V ათასწლეულშიც გაგრძელდა. მდინარეებისა და ტბების მიმდებარე სამეურნეო მიწები უნდა დაჭაობებულიყო და მოსავალსაც ეკლო. სარჩოს დაკარგვის შემდეგ ადამიანები, ალბათ, მიგრაციას დაიწყებდნენ.

ძვ.წ. V ათასწლეულის ბოლოს ვარნის დასახლება შავი ზღვის სანაპიროდან ბალკანეთის ნახევარკუნძულის სიღრმეში გადავიდა. მოსახლეობის ერთმა ნაწილმა როდოპის მთებს შეაფარა თავი, სხვებმა მიაღწიეს დღევანდელი უნგრეთის ტერიტორიას. და მაინც, ძვ.წ. IV ათასწლეულის დასაწყისისთვის არცერთი დასახლება აღარ არსებობდა – შესაბამისად, ვარნის კულტურის მემკვიდრეებიც გაქრნენ.

შესაძლოა, ვარნის თემში კრიზისი სულ სხვა მიზეზებით გაჩნდა. კალინ დიმიტროვი ფიქრობს, რომ კლიმატის ცვლილებისა და პოტენციური ეპიდემიების გარდა, თავად ოქროც შეიძლებოდა პრობლემა გამხდარიყო. ამ რბილი ლითონის მოპოვებას, დამუშავებას და ოქროს ნაკეთობების დამზადებას შეიძლება სარგებელი მოეტანა ვარნის თემთა წინამძღოლებისთვის, მაგრამ მთლიან საზოგადოებას ის ვერ დაეხმარებოდა ყველაზე კრიტიკულ გამოწვევასთან გამკლავებაში – გადარჩენაში. „ქონების დაგროვების სისტემა არაპროდუქტიულია“, – ამბობს დიმიტროვი. „ოქროს შეგროვება იწვევს რესურსების და საზოგადოების გამოფიტვას“.

2021 წელს სლავჩევმა გათხრები განაახლა. მისი თქმით, ნეკროპოლისში დიდ აღმოჩენებს არ ელოდებიან, რადგან ოქროთი მდიდარი სამარხები მის ცენტრშია აღმოჩენილი, ხოლო გაუთხრელი სამარხები პერიფერიებზე გვხვდება, მაგრამ მას იმედი აქვს, რომ ნეკროპოლისის სრულ რუკას შეადგენს და უფრო სიღრმისეულ გენეტიკურ კვლევებს ჩაატარებს ძვლებზე.

„ჯერჯერობით მოვაგროვეთ 54 ნიმუში და ვიცით, რომ ადამიანების რაციონი ძირითადად მარცვლეულისგან, რაღაც რაოდენობის ხორცისგან და კიდევ უფრო ნაკლები თევზისგან შედგებოდა“, – განმარტავს იგი.

მაგრამ გენეტიკური კვლევების მთავარი მიზანი #43 სამარხში დაკრძალული მმართველის გენეალოგიური ხის შედგენაა. თუ დადასტურდებოდა კავშირი ყველაზე მდიდრულ სამარხებში დაკრძალულ ადამიანებს შორის, ვივარაუდებდით, რომ მემკვიდრეობით არისტოკრატიასთან გვაქვს საქმე. აღნიშნული კვლევების გარეშე ამას დანამდვილებით ვერ ვიტყვით. ვარნის საიდუმლოებათა გამოაშკარავების მისია გრძელდება.

კრასიმირ ანდონოვი ასწავლის ფოტოგრაფიას სოფიაში, თეატრისა და კინოხელოვნების ეროვნულ აკადემიაში. მას გადაღებული აქვს ხუთი მხატვრული და ათობით დოკუმენტური ფილმი.