ორხმოვანი ერი

ბერძნებს, ხომ იცით, რაც რამე იყო, ყველაფრის ღმერთი ჰყავდათ და მათთვის სამყარო მითების გარშემო ტრიალებდა, რომაელებისთვის კი რიტუალში მდგომარეობდა რელიგიურობის არსი; და რადგან ყველა რიტუალი ერთი მდგომარეობიდან მეორეში გადასვლის, ან ზოგჯერ ამ ორი მდგომარეობის ერთდროულობის აღმნიშვნელია, რომაელებს ჰყავდათ ერთი (ბერძნებისგან განსხვავებული) დასაწყისების და დასასრულების, შესასვლელების და გასასვლელების, კარიბჭეების და დუალიზმის ღვთაება იანუსი. იანუსს ერთი ტანი და ორი სახე აქვს და ამ ორი სახით სხვადასხვა მიმართულებით იყურება – ერთით წარსულში, მეორეთი მომავალში.

რომაელების ამბავი მე ცუდად ვიცი, მაგრამ სულ ვფიქრობდი, რომ რაღაც იანუსისა სცხია ქართველის პოლიტიკურ გონებას, რადგან ხვალინდელზე ისე არ ილაპარაკებს, ათასი წლის წინანდელი თუ არ გაიხსენა და ვერც იმ ათასი წლის წინანდელს „იგონებს“ ისე, დღევანდელი თუ არ ჩაჩხირა შიგნით. ანთროპოლოგობა რომ მოვინდომე, ამ კითხვამ შემიპყრო: რა ხეირია ამ მკვდარ მეფეებზე, წაგებულ ომებზე და ვიღაცების გმირობა-არგმირობაზე პოლემიკაში. ის კი არ მაინტერესებდა, სააკაშვილის ინაუგურაცია რატომ იყო გელათში – მანდ ვერ ვხედავდი კონცეპტუალურ დაძაბულობას – უფრო ის მინდოდა გამეგო, ჩაით ხელში ტელევიზორის წინ რომ დაჯდება ორი ადამიანი, არჩევნებზე ლაპარაკს გიორგი სააკაძეს რატომ მიახრუპავს; მერე, ამ საუკუნეების წინ მკვდარი კაცისთვის რომ ხმას აუწევენ და არჩევნების შემდეგ რომ საერთოდ არ დაელაპარაკებიან ერთმანეთს. ამ ყველაფერში პოლემიკის ამბავი უფრო მიპყრობდა, ვიდრე მოგონებისა და გახსენების იმიტომ, რომ ჩემი ბავშვობის და შეგნებული ცხოვრების მთავარი პერიპეტია ამ ტიპის ოჯახურ კონფლიქტზე გადიოდა.

ანთროპოლოგისთვის ყველაზე კომპლექსური ისაა, რაც თითქოს მარტივი ჭეშმარიტებაა, ყველაზე ღრმად იმას შეიძლება ჩაეძიო, რაც ზედაპირზე დევს.

„ერთ მუშტად შეკრულ“ ქართველებზე მითი ერთია და მეორეა ამ ორსახა იანუსივით დუალისტური საქართველოს შესახებ ამბები.  შუაზე გახლეჩილი ერი ვის არ უნახავს. ბრიტანელებს, სხვა თუ არაფერმა, ბრექსიტმა დაანახა, რომ პოლიტიკური მსოფლმხედველობის ორ სხვადასხვა პოლუსზე მდგომი პუბლიკისგან შედგება ქვეყანა; ამერიკელებმა კი სულ იცოდნენ, რომ წითლად და ლურჯად არიან დაყოფილნი, მაგრამ მათი ახლანდელი პოლარიზაცია მხოლოდ პოლიტიკურ შინაარსზე არ დაიყვანება – კულტურულ ომად მოინათლა და ეროვნული კატასტროფის განცდაში არიან. ქართველებისთვის პოლიტიკური ხლეჩაც  და კულტურული ომიც ისტორიული ნორმაა: პრორუსულად და პროევროპულად განწყობილები, `ზვიადისტები“ და `პუტჩისტები“, `ქოცები“ და `ნაცები“, `შავრაზმელები“ და `ლიბერალები“, მაგრამ ქართველები საკუთარ შუაზე გაყოფას სხვა ენაში და სხვა შინაარსებში განასხეულებენ: იდეოლოგიაზე და პოლიტიკურ მრწამსზე მსჯელობაში კი არა, მოღალატეობაზე და მტრებზე, კოლაბორაციაზე და იმპერიებზე ისტორიული ალუზიებით განსჯიან ქართველობის დუალისტურ არსს. ამ განსჯაში იქცევა „ქართველობა“ შრედინგერის კატასავით, ორ ურთიერთგამომრიცხავ რამედ: გმირად და ანტიგმირად, ცივილიზებულად და ჩამორჩენილად, კულტურულად და უკულტუროდ. ეს იმპერიების მიჯნაზე არსებული ერის სინდრომია, რომ პოლიტიკურიც და კულტურულიც, იმავდროულად, ყოველთვის გეოპოლიტიკურია, რადგან ასეთ დროს მრწამსიც (მართლმადიდებლობა) და ჰაბიტუსიც (ცხვირში საყურე) არის არა მხოლოდ მორალზე ან ცხოვრების წესზე, არამედ გეოპოლიტიკურ ორიენტაციაზე მინიშნება. იანუსის და საწყისების ამბავი კიდევ იმანაც გამახსენა, რაც ერთხელ ერთმა სკოლის მოსწავლემ მითხრა: „ქართველები სულ თავიდან ვიწყებთ“, სულ რევოლუციებში ვართო. ამ რევოლუციურ რიტუალში გაჩხერილობის განცდითაა, რომ დაიჩივლებენ ხოლმე, როდის გვეშველებაო; და ეს „როდის გვეშველება?!“ ერთი უბრალო ამოხვნეშა კია, მაგრამ თავის თავში მოიცავს შინაარსების და მიმართებების ბევრ ისეთ შრეს, რომლებსაც უთქმელად და თან გაუაზრებლად იზიარებენ ადამიანები. „როდის გვეშველება?!“ – მინიშნებაა ამ ტრანზიტული მომენტიდან გადასვლაზე, რევოლუციური რიტუალის დასრულებაზე, წესრიგის, ისეთი წესრიგის დამყარებაზე, რომელშიც არც ერთი ქართველი აღარაა „ჩამორჩენილი“, არც ერთი ქართველი არაა „მოღალატე“, „მენტალიტეტშესაცვლელი“, „ბნელი“ და, რაც მთავარია, ისეთ წესრიგზე, რომელშიც ყველა ქართველის წარმოდგენა წესრიგზე ერთსა და იმავეს ნიშნავს. ეს ნაციონალური უტოპიზმი არაფრითაა ქართველებისთვის უნიკალური, მაგრამ, როგორც ანთროპოლოგს, მე ის მაინტერესებდა, რაც ამ დავაში და პოლემიკაში, „რა გვეშველებაში?!“ და წესრიგზე წარმოდგენებში უნიკალურად ქართული კულტურული მნიშვნელობებით და ისტორიული მდგომარეობებით იყო განპირობებული. ჰოდა, ჩემი კვლევის დიდი ნაწილი ისე გავატარე, როგორც იმ ანთროპოლოგმა, რომელიც ბარში შედის და კითხულობს, ეს ხუმრობა რატომაა სასაცილოო. მასავით მეც ის მაინტერესებდა, რაც თითქოს თავისთავად ცხადი უნდა ყოფილიყო; და როგორ აბსურდულადაც ჟღერს კითხვა – „ამიხსენით, რატომ გეცინებათ ამ ანეკდოტზე?“, ასევე განწირულია კითხვები კოლექტიურ მეხსიერებაზე, იდენტობასა და კულტურულ მნიშვნელობებზე. ანთროპოლოგია ბანალურობის მეცნიერებაა. ჩვენ თუ გვკითხავთ, ყველაზე კომპლექსური ისაა, რაც ადგილობრივისთვის მარტივი ჭეშმარიტებაა, ყველაზე ღრმად იმას შეიძლება ჩაეძიო, რაც ზედაპირზე დევს და მნიშვნელობების ყველაზე მეტი შრეც იქ შეიძლება იპოვო, რაც განმარტებების და დეფინიციების გარეშე ესმის ყველას.

ასეთ მარტივ ჭეშმარიტებებსა და ზედაპირულობაზეა ჩემი წიგნი, რომელიც ოქსფორდში მუშაობისას შოთა რუსთაველის საქართველოს ეროვნული სამეცნიერო ფონდის ხელშეწყობით დავწერე: ორად გახლეჩილობის განცდაზე, ამ გახლეჩილობის ენაზე და მის გენეალოგიაზე, იმ ისტორიულ წიაღზე და კულტურულ კონტექსტებზე, რომლებმაც შექმნეს ქართული პოსტკოლონიური მდგომარეობა. წიგნს „ორხმოვანი ერი“ ჰქვია. უშრეტი პოლიფონიურობის და მრავალხმიანი სიმღერის ტრადიციის მქონე ქართველებს ეს სათაური დიდად არ მოსწონთ ხოლმე, მაგრამ აქ ორხმოვანება მიანიშნებს არა იმაზე, რომ ქართველებს პოლიტიკური და კულტურული დისკურსი ორად აქვთ გაყოფილი, არამედ იდენტობის იმ ფუნდამენტურ მიმართებაზე, რომელიც შესაძლებელს ხდის  „ქართველობის“, როგორც მითიური კონსტრუქტის ორგვარ აბსტრაქციას ისტორიის ნებისმიერ მომენტში: როგორც წმინდის და როგორც საშიშის.

ნუცა ბათიაშვილი – ანთროპოლოგი, თავისუფალი უნივერსიტეტის სამაგისტრო და სადოქტორო სკოლის დეკანი.