პატრიარქატი გარდაუვალობა არ არის

ფილოსოფოსმა კვამე ენტონი აპიამ ერთხელ იკითხა: თანასწორი მომავლის დასანახად, რა საჭიროა, გვჯეროდეს, რომ ოდესღაც თანასწორად ვცხოვრობდით?

როდესაც გენდერულ ჩაგვრას ასე ღრმად აქვს ფესვები გადგმული ჩვენს საზოგადოებაში, ბუნებრივად ჩნდება კითხვა: იყო კი ისეთი ბედნიერი დრო, როდესაც კაცებს ნაკლები ძალაუფლება ჰქონდათ და ფემინურობა და მასკულინურობა ისე არ ესმოდათ, როგორც დღეს? როდესაც ძველი სამყაროს ძლევამოსილ ქალებს ვიხსენებთ და ვცდილობთ ასე დავიმშვიდოთ თავი, თვალს ვხუჭავთ მწარე სიმართლეზე, რომ ცხოვრება არც მათ დროს ყოფილა თანასწორი.

პატრიარქატი – მამათა ბატონობა – ხანდახან კაცობრიობის უძველეს შეთქმულებად წარმოგვიდგება. ამ სიტყვამ საზარელი მონოლითურობა შეიძინა და ერთდროულად მოიცავს ქალების, გოგოების და არაბინარული ადამიანების ჩაგვრას: ოჯახურ ძალადობას, გაუპატიურებას, უსამართლო ანაზღაურებასა თუ მორალის ორმაგ სტანდარტებს. პატრიარქალურმა სისტემამ ისეთ მასშტაბს მიაღწია და ისე მოიკიდა ფეხი, დაუძლეველი გვეჩვენება. მაგრამ რამდენად ძველია ის და რამდენად საყოველთაო? 

ამ საკითხს არაერთი ისტორიკოსი, ანთროპოლოგი, არქეოლოგი და ფემინისტი იკვლევდა. 1973 წელს სოციოლოგმა სტივენ გოლდბერგმა გამოაქვეყნა წიგნი „პატრიარქატის გარდაუვალობა“. წიგნის თანახმად, ადამიანთა საზოგადოებების ნებისმიერი ნაირსახეობა პატრიარქატისთვისაა განწირული, რისი მიზეზი ის ფუნდამენტური ბიოლოგიური განსხვავებაა, კაცსა და ქალს შორის რომ არსებობს.

მაგრამ ყველგან კაცები არ ბატონობენ. დედამიწის ზურგზე მრავალი მატრილინური საზოგადოებაა, სადაც გვარი დედის ხაზით გრძელდება და საკუთრება დედიდან ქალიშვილს გადაეცემა. ფიქრობენ, რომ ზოგიერთი რეგიონის მატრილინური ტრადიციები ათასობით წელს ითვლის.

მამაკაცების დომინანტური მდგომარეობა საყოველთაო მოვლენა არ არის. მსოფლიოში მრავალი მატრილინური საზოგადოება არსებობს, რომლებიც დედების გარშემოა მოწყობილი.

მატრილინური საზოგადოებების ასახსნელად დასავლეთის სწავლულები ათწლეულებია სხვადასხვა თეორიას იგონებენ. ერთის თანახმად, მატრილინურობა მხოლოდ მონადირე-შემგროვებლურ ან მიწათმოქმედების საწყის ეტაპზე მყოფ საზოგადოებებშია გავრცელებული და მოსახლეობის ზრდასთან ერთად ქრება. თუ მეორეს დავუჯერებთ, მატრილინურობა იმ საზოგადოებებში ამართლებს, სადაც კაცებს ხშირად უწევთ საომრად წასვლა და ოჯახის მეთაურებად ქალები რჩებიან. ისინი, ვინც პატრიარქატს მიწათმფლობელობასთან და კერძო საკუთრების გაჩენასთან აკავშირებენ, თვლიან, რომ მატრილინურობა მეცხოველეობის გაჩენასთან ერთად სრულდება.

მატრილინურ საზოგადოებებს ყოველთვის უჩვეულოდ მიიჩნევენ – „განსაკუთრებულ წნეხში მოქცეულ, მყიფე, იშვიათ და გაქრობისთვის განწირულად“, – ამბობს ვაშინგტონის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ანთროპოლოგი ლინდა სტოუნი. მაშინ, როდესაც პატრილინურობა არავის აკვირვებს და დამატებით ახსნა-განმარტებას არ საჭიროებს, მატრილინური საზოგადოებები დღემდე ამოუხსნელ გამოცანად რჩება მეცნიერებისთვის.

2019 წელს ამ გამოცანის ამოხსნა ვანდერბილტის უნივერსიტეტის მკვლევრებმა სცადეს. კვლევა მატრილინური საზოგადოებების ანალიზს და მათ შორის არსებული მსგავსებების გამოვლენას ისახავდა მიზნად. დღეს მსოფლიოში 590 საზოგადოება ითვლება პატრილინურად, 362 – ბილატერალურად, სადაც წარმომავლობა ორივე ხაზით განისაზღვრება, 160 კი – მატრილინურად. კვლევაში ჩართული ბიოლოგის, ნიკოლ კრეანზას თქმით, მეცნიერებმა მატრილინურობის ყველა პოპულარული თეორია შეამოწმეს, თუმცა არც ერთი მათგანი არ აღმოჩნდა საყოველთაო.

ხშირად საზოგადოებაში მატრილინური სისტემის გადავარდნა ქრონოლოგიურად ემთხვევა ისეთი მოძრავი ქონების გაჩენას, რომლის ფლობა უპირატეს მდგომარეობას ანიჭებს მემკვიდრეს – ამბობს კრეანზა. თუმცა, სხვა თეორიების მსგავსად, არც ეს წესი ვრცელდება ყველა საზოგადოებაზე. ადამიანთა ერთობა იმდენად რთული სტრუქტურაა, რომ შეუძლებელია მისი განვითარება მარტივი თეორიებით ავხსნათ.

ანთროპოლოგები თანხმდებიან, რომ დღეს ვერსად ვიპოვით სრულიად მატრიარქალურ საზოგადოებას. 1680 წელს პოლიტიკის თეორეტიკოსმა სერ რობერტ ფილმერმა პატრიარქატი განსაზღვრა, როგორც ბუნების კანონი, რომლის ძალით ოჯახის უფროსი მამაა, სახელმწიფოსი კი – მეფე. მაგრამ მატრილინურ საზოგადოებებში, როგორც წესი, გვხვდება ძალაუფლების განაწილება ქალსა და კაცს შორის.

სტოუნი წერს, რომ მატრილინურ საზოგადოებას ძალაუფლების დაბალანსებული და მრავალფეროვანი გადანაწილება ახასიათებს. ძველ დროში ძალაუფლება კიდევ უფრო მრავალფეროვნად იყო გადანაწილებული. პრეისტორიულ ხანაში სოციალური ნორმები გამუდმებით იცვლებოდა. ის, რაც ერთი შეხედვით უფრო სტაბილური მდგომარეობისკენ სწრაფვა შეიძლება გვეგონოს (მაგალითად მატრილინური წყობილებიდან პატრილინურზე გადასვლა), ხშირად ერთი სტაბილური მდგომარეობის მეორით ჩანაცვლებაა, – ამბობს კრეანზა.

ქალები უბრძოლველად არასოდეს ემორჩილებოდნენ კაცებს. საუკუნეების განმავლობაში შეერთებულ შტატებსა თუ ირანში ქალები საკუთარი უფლებებისთვის იბრძოდნენ.

ადამიანები ყველგან და ყოველთვის სოციალური ცვლილებებისკენ ისწრაფვიან. მას, ვინც იჩაგრება, სურს მეტი თავისუფლება ჰქონდეს. „როდესაც შეგვიძლია ავირჩიოთ, არჩევანს მუდამ თანასწორობის და სამართლიანობის სასარგებლოდ ვაკეთებთ, – წერს პოლიტიკის თეორეტიკოსი ენ ფილიპსი, – რადგან ადამიანისთვის მონური მორჩილება არაბუნებრივი მდგომარეობაა“.

გოლდბერგის ვარაუდით, როდესაც ესა თუ ის ქცევა უნივერსალურია, მას ბიოლოგიური საფუძველი უნდა ჰქონდეს და რადგან ქალები არც ერთ საზოგადოებაში არ ფლობენ სრულ ძალაუფლებას, გამოდის, რომ მორჩილება მათი ბუნებრივი მდგომარეობაა. მაგრამ ქალები უბრძოლველად არასოდეს ემორჩილებოდნენ კაცებს, ამბობს ფილიპსი. საუკუნეების განმავლობაში, შეერთებული შტატებსა თუ ირანში ქალები საკუთარი უფლებებისთვის იბრძოდნენ. გენდერული თანასწორობის მოძრაობა – ზოგჯერ აგრესიულ ფორმებსაც რომ იღებს – მთელ მსოფლიოს მოედო და მკაფიოდ მიგვანიშნებს, რომ არც პატრიარქატია ისეთი სტაბილური, როგორც ერთი შეხედვით ჩანს. იქნებ მატრილინურობის ამოუხსნელი გამოცანა ის არის, თუ რატომ იქცა კაცების უპირობო ავტორიტეტი ნორმად?

„ქალების ჩაგვრა პოლიტიკური სისტემაა და არა ბიოლოგიური, – ამბობს სოციოლოგი კრისტინ დელფი, – შეუძლებელია დღევანდელის გამართლება იმ არგუმენტით, რომ ძველად ასე იყო“.

თუ დავჯერდებით ახსნას, რომ ბუნებამ შეგვქმნა ასეთებად, უკეთესი მომავლის შანსი ხელიდან გამოგვეცლება. რეალობა ბევრად უფრო კომპლექსური და მრავალფეროვანია, ვიდრე ის თეორიები, რომლებიც პატრიარქატის არსებობას მარტივი ბიოლოგიური განსხვავებით ხსნის. თვალი არ უნდა დავხუჭოთ ამ ფაქტზე და კარგად უნდა დავინახოთ პატრიარქატის ყველა სისუსტე. ნებისმიერი ჩაგვრის ფორმა ცდილობს დაგვარწმუნოს, რომ სხვა გზა არ არის. ამ ილუზიით საზრდოობს რასობრივი, კლასობრივი თუ კასტური ჩაგვრა. და როდესაც ესა თუ ის თეორია მამაკაცთა დომინაციას ბუნების კანონზომიერებად ასაღებს, რატომ უნდა მივიჩნიოთ უთანასწორობის ეს ფორმა გამონაკლისად?

როდესაც ინდოეთში მატრილინურობა ყვაოდა

ინდოეთის სამხრეთში, კერალას შტატში მცხოვრებ ნაირებს ახლო წარსულში ძლიერი მატრილინური საზოგადოება ჰქონდათ. ნაირებს არისტოკრატები მართავდნენ და ხალხი დიდ ოჯახებად ცხოვრობდა.

„ნაირის ქალები მუდამ დაცულად გრძნობდნენ თავს და არასოდეს იყვნენ საკუთარ ქმრებზე დამოკიდებულნი, – წერს ისტორიკოსი მანუ პილაი, – მათ ისეთივე უფლებები ჰქონდათ, როგორც კაცებს, მათ შორის სქესობრივი თავისუფლებები“.

რთულია ერთი თეორიით ახსნა, თუ რატომ გადავარდა მატრილინურობა კერალაში. ეს პროცესი XIX საუკუნის ცვლილებებთან ერთად აქაური ქალების არნახული თავისუფლებით შოკირებულმა ბრიტანელმა კოლონიალისტებმა და ქრისტიანმა მისიონერებმა დააჩქარეს. მატრილინურობის კვალი ჯერაც შეიმჩნევა კერალაში, რომელიც დღეს ინდოეთის გენდერულად ყველაზე თანასწორი შტატია.

ძალაუფლების ბალანსი

რთულია იმის წარმოდგენა, რომ ოდესმე კაცები საკუთარი ნებით გაუნაწილებენ ძალაუფლებას ქალებს. ყოველ შემთხვევაში მანამდე, სანამ გენდერსა და ძალაუფლებას ქალსა და კაცს შორის არსებული ბინარული ოპოზიციის ვიწრო ჭრილში განვიხილავთ. მატრილინური საზოგადოებები დაბალანსებული ძალაუფლების ნიმუშებია. განაში მცხოვრებ ასანტეს ხალხში ძალაუფლება თანაბრად არის განაწილებული კაც ბელადსა და დედა-დედოფალს შორის, რომელიც საკუთარი დამსახურებით იღებს დედოფლის სტატუსს და არა იმიტომ, რომ გავლენიანი კაცის მეუღლე ან დედაა. 1900 წელს ბრიტანელი კოლონიალისტების წინააღმდეგ ასანტეს არმიას ნანა იაა ასანტევაა (მარცხნივ) გაუძღვა. „თუ კაცები არ წახვალთ საომრად, მაშინ ჩვენ ვიბრძოლებთ, – მიმართა მან ბელადებს, – ბრძოლის ველზე ქალებს გამოვიყვან“. მის ჯარს რამდენიმე თვის განმავლობაში ჰქონდა ალყა შემორტყმული ბრიტანელებისთვის, თუმცა საბოლოოდ იაა ასანტევაა ტყვედ ჩავარდა და ბრიტანელებმა სეიშელის კუნძულებზე გადაასახლეს, სადაც იგი 1921 წელს გარდაიცვალა.

ანჯელა საინი ჟურნალისტია, რომელიც მეცნიერებას აშუქებს. მისი წიგნი „ზემდგომი და დაქვემდებარებული“ მეცნიერებაში გავრცელებულ სექსიზმს და რასიზმს ეხება. ეს ესეი შთაგონებულია მისი ახალი წიგნით „პატრიარქები: როგორ მოიპოვეს კაცებმა ძალაუფლება“.