უკვე რვა წელია ჩემს მეძებარ ძაღლ ჩარლისთან ერთად ვცხოვრობ, რომელსაც ბლადჰაუნდისთვის სამარცხვინოდ ცუდი ყნოსვა აქვს. ყოველთვის დიდი ზეიმით მეგებება სახლში დაბრუნებულს, თუნდაც სულ ცოტა ხნით გავიდე მაღაზიაში. როდესაც ვიცინი, იატაკზე კუდის კაკუნის ხმა მესმის ხოლმე გვერდითა ოთახიდან; ჩემს სიხარულს მაშინაც ეხმაურება, როცა ვერ მხედავს.

და მაინც, ასეთი კავშირის მიუხედავად, ჩემს ცოლს ვეკითხები ხოლმე: „როგორ გგონია, ვუყვარვარ?“. ამ კითხვით თავი ისე მოვაბეზრე, რომ ოდნავ გაღიზიანებული მპასუხობს: „კი, კი!“.

რამდენად ჰგავს ცხოველის გონება ჩვენსას? სხვა სახეობებსაც ჩვენნაირი ფიქრები, გრძნობები და მოგონებები აქვთ?

ადამიანებს ჩვენი თავი უნიკალური არსებები გვგონია, სხვა ცხოველებისაგან ფუნდამენტურად განსხვავებული. თუმცა, უკანასკნელი ნახევარი საუკუნის განმავლობაში, მეცნიერებმა ცხოველთა ინტელექტის დამასაბუთებელი მასალა მოაგროვეს. ახალკალედონიური ყვავები წვრილ ტოტებს სხეპენ და მათი მეშვეობით ხეზე მწერების ლარვას ჩხრეკენ. რვაფეხები თავსატეხებს ხსნიან და ბუნაგების შესასვლელში ქვებს აწყობენ თავის დასაცავად. ეჭვი აღარ გვეპარება, რომ მრავალ ცხოველს აქვს შთამბეჭდავი კოგნიტიური უნარი, მაგრამ საინტერესოა, უბრალოდ დახვეწილი რობოტები არიან, რომლებსაც მხოლოდ გადარჩენა და გამრავლება ადარდებთ?

მზარდი რაოდენობის ბიჰევიორისტული კვლევები, ველურ ბუნებაში დაკვირვებებთან ერთად, ცხადყოფს, რომ მრავალ სახეობას უფრო მეტი აქვს საერთო ადამიანთან, ვიდრე აქამდე გვეგონა. სპილოები გლოვობენ. დელფინები თამაშით ერთობიან. მელანთევზებს ერთმანეთისგან განსხვავებული ინდივიდუალური თვისებები აქვთ. ყორნები, როგორც ჩანს, სხვა ყორნების ემოციურ მდგომარეობაზე რეაგირებენ. მრავალი პრიმატი მჭიდრო მეგობრულ კავშირს ამყარებს. ზოგი სახეობის (მაგალითად, სპილო ან ცელნამგალა ვეშაპი) უფროსი ინდივიდები საკუთარი გამოცდილებით მიღებულ ცოდნას ახალგაზრდებს უზიარებენ. რამდენიმე სხვა სახეობას, ვირთაგვების ჩათვლით, ემპათიისა და კეთილგანწყობის უნარი აქვს.

მრავალი ცოცხალი არსების ცნობიერების, ფიქრებისა და განცდების შესახებ ახალგამოკვეთილი სურათი შეიძლება კოპერნიკისეულ რევოლუციას შევადაროთ იმ თვალსაზრისით, თუ როგორ აღვიქვამთ ადამიანები ჩვენი პლანეტის სხვა ბინადრებს. დაახლოებით სამი ათწლეულის წინ ცხოველთა გონება სამეცნიერო კვლევის საგნად არც მოიაზრებოდა. „ცხოველთა ემოციები მხოლოდ რომანტიკოსების საქმე იყო“, – იხსენებს ფრანს დე ვაალი, ემორის უნივერსიტეტის ეთოლოგი, რომელიც მთელი ცხოვრება პრიმატების ქცევას შეისწავლის. ორიოდე ათწლეულის წინ, მისი თქმით, მეცნიერები მივიდნენ დასკვნამდე, რომ გარკვეულ სახეობებს ცნობიერება ჰქონდათ, თუმცა მათი განცდები ადამიანისას ვერ შეედრებოდა და, ამრიგად, მნიშვნელოვანი არ იყო.

დღეს უკვე ზოგი ბიჰევიორისტი რწმუნდება, რომ „მრავალი ცხოველის შინაგანი პროცესები ისეთივე კომპლექსურია, როგორიც ადამიანის,  – ამბობს დე ვაალი, – განსხვავება ისაა, რომ ჩვენ ამის ენით გამოხატვა შეგვიძლია, საკუთარ გრძნობებზე ლაპარაკი შეგვიძლია“. თუ ეს ახლებური შეხედულება ფართო გავრცელებას  პოვებს, შეიძლება სრულიად შეიცვალოს ადამიანების დამოკიდებულება სხვა სახეობების მიმართ. „თუ ვცნობთ ცხოველების, მათ შორის მწერების, ემოციას, ისინიც გათვალისწინებულნი იქნებიან მორალზე მსჯელობაში, – ამბობს დე ვაალი, – ქვები არ არიან. შეგრძნების უნარის მქონე არსებები არიან“.

თუმცა, ცხოველთა შინაგანი სამყაროს შემეცნების სურვილი სულ ახალი აღმოცენებულია და, ამასთან, საკამათოა. ზოგიერთი მეცნიერი მიიჩნევს, რომ სხვა სახეობების გონებაში ჩაწვდომა პრაქტიკულად შეუძლებელია. „ცხოველისთვის სუბიექტური გრძნობების მიწერა მათ ქცევაზე დაკვირვების შედეგად, მეცნიერება არ არის – უბრალოდ ვარაუდია“, – ამბობს კალიფორნიის ტექნოლოგიური ინსტიტუტის ნეირობიოლოგი, დევიდ ჯ. ანდერსონი, რომელიც ემოციებთან დაკავშირებულ ქცევას იკვლევს თაგვებში, ხილის ბუზებსა და მედუზებში. ცხოველთა ემოციების – მწუხარებისა და ემპათიის – მკვლევარ მეცნიერებს იმასაც კი აბრალებენ, რომ საკუთარი კვლევის ობიექტების ანთროპომორფიზაციას ახდენენ.     

ჭეშმარიტებასთან მისაახლოებლად შეგვიძლია ცხოველის ქცევაზე დაკვირვებით გამოტანილი დასკვნები ცდებით შევამოწმოთ, ამბობს ალასკის წყნარი ოკეანის უნივერსიტეტის საზღვაო ბიოლოგი დევიდ შილი, რომელიც რვაფეხებს შეისწავლის. „საუკუნეების განმავლობაში დაგროვილ ცალკეულ დაკვირვებებს რომ გადახედოთ, ნათლად გამოიკვეთება წარმოდგენა, რომ ძაღლები მჭიდროდ არიან დაკავშირებულნი კონკრეტულ ინდივიდებთან, მაგრამ ძაღლი მოშინაურებული ცხოველია. შეიძლება მელაც ასე მოიქცეს? მგელსაც აქვს ასეთი ემოციური დიაპაზონი? შეიძლება ცელნამგალა ვეშაპს მსგავსი ემოციური მიჯაჭვულობა ჰქონდეს საკუთარი ჯგუფის წევრებთან? შეუძლია დელფინს, დაუმეგობრდეს თევზების გუნდს ან ვინმე მყვინთავს? აქ ჩვენი ინტუიცია ყოველთვის გვაბნევს. ზოგს ინტუიცია უკარნახებს: ეს სიყალბეა. რაც არ უნდა იყოს, მეგობრობა არ არისო. ზოგი კი შეეწინააღმდეგება, რა სისულელეა – ცხოველებს შინაგან სამყაროს ართმევთო“.

თუ ანთროპომორფიზაცია მეცნიერებას ეწინააღმდეგება, მაშინ მეც ვცოდავ. აღფრთოვანებული ვუყურებ ხოლმე ვიდეოებს, სადაც ცხოველების ქცევა გვაფიქრებინებს, რომ მათაც ჩვენი მსგავსი ემოციები აქვთ. როგორ ცდილობს ზოოპარკის ვოლიერში გამომწყვდეული კამეჩი ამოყირავებული კუს დახმარებას და როგორი თვითკმაყოფილებით იფერებს მაყურებელთა გამამხნევებელ შეძახილებს. როგორ ეშვება პანდა ციგით თოვლიან ფერდობზე და შემდეგ ისევ მაღლა მიაბიჯებს, გასამეორებლად. არხის პირას ჩამომჯდარი მაიმუნი როგორ ფცქვნის ბანანს, რომელიც წყალში უვარდება და უკმაყოფილებით დააღებს პირს. ამ ვიდეოებს სულ ვუჩვენებ ხოლმე ჩემს ცოლს, სულელივით მოღიმარი. მახარებს იმის წარმოდგენა, რომ ჩვენ გარშემო სამყარო ემოციებითაა სავსე.

„მრავალი ცხოველის შინაგანი პროცესები ისეთივე კომპლექსურია, როგორიც ადამიანის. განსხვავება ისაა, რომ ჩვენ ამის ენით გამოხატვა შეგვიძლია; საკუთარ გრძნობებზე ლაპარაკი შეგვიძლია“.
– ფრანს დე ვაალი, ეთოლოგი

ცხადია, ეს ფიქრები არამეცნიერულია, თუმცა მეცნიერები აღიარებენ, რომ ემოციები არამარტო ადამიანში განვითარებულა ევოლუციურად. ფუნდამენტურად, ემოციები არის შინაგანი მდგომარეობა, რომელიც ცხოველს გარკვეული ქმედებისაკენ უბიძგებს. შიმშილს და წყურვილს ემოციას ვერ ვუწოდებთ, თუმცა შეგვიძლია მივამსგავსოთ, რადგან ესეც შინაგანი მდგომარეობაა, რომელიც ქმედებას განაპირობებს. შილი მათ პირველყოფილ ემოციებს უწოდებს. „მოშარდვა თუ გჭირდება, შაბათ დილასაც წამოხტები საპირფარეშოში შესასვლელად, რადგან დიდი არჩევანი არ გაქვს. იმპერატივი ხდება“, – მიხსნის ის.

აი, ასე მარტივად, უხილავი „იმპერატივი“, შიშის მსგავსი პირველყოფილი ემოცია, გარკვეულ ქმედებებს კარნახობს. შეიძლება სიყვარულსა თუ დარდს უფრო ღრმა, შინაარსიან ემოციებად ვთვლიდეთ, მაგრამ ხარისხობრივად ისინი არ განსხვავდებიან. „მთელი ჩვენი ამჟამინდელი სამეცნიერო და ფილოსოფიური შრომა, – ამბობს შილი, – იმაზე მიუთითებს, რომ ნებისმიერი ემოცია, როგორი ამაღლებული და არაამქვეყნიურიც არ უნდა იყოს, ამ პირველყოფილი ემოციებიდან მომდინარეობს“. 

თუ ასეა, მაშინ რთული არ უნდა იყოს იმის შეფასება, რომ სხვადასხვა სახეობას – რწყილიდან შიმპანზემდე – აქვს ემოციები; ზოგს პირველყოფილი, ზოგს კი განვითარებული.

ყორნები სიფრთხილით შემხვდნენ და ხტუნვა-ხტუნვით დაიხიეს უკან, ჩვენს გამყოფ მავთულის ბადეს ზედმეტად რომ მივუახლოვდი. გალიაში გამჭოლ მზის სხივებზე მათი აბრეშუმისებრი, კუპრივით შავი, ბუმბული განსაკუთრებით ბზინავდა. აშშ-დან ავსტრიაში მათ სანახავად საგანგებოდ ჩავფრინდი, რადგან ვენის უნივერსიტეტის ბიოლოგმა, თომას ბუგნიარმა შესანიშნავი რამ აღმოაჩინა ყორნების ქცევაში.

ყორნისებრთა ოჯახი ცნობილია გონებრივი შესაძლებლობებით. მეცნიერებმა აჩვენეს, რომ ამ ფრინველებს ხელსაწყოების გამოყენება, პრობლემების გადაჭრა და მომავლის დაგეგმვა შეუძლიათ. ჩემი სტუმრობის დროს ერთ-ერთმა თავისი ნუგბარის დამალვა ცადა. ჯერ პატარა ქვა დაადო და წავიდა. რამდენიმე წუთში, როგორც ჩანს, უკმაყოფილო, დაბრუნდა და სხვა ადგილას, ხრეშში ჩამარხა. 

ყორნებს შთამბეჭდავი გონებრივი მონაცემები აქვთ, მაგრამ, გარდა ამისა, ისეთ ქცევასაც ავლენენ, რომელიც მათი გონიერების სხვა შრეზეც მეტყველებს: ემპათია. წლების წინ, სადოქტორო შრომისთვის ყორნებზე დაკვირვების დროს, ბუგნიარმა შენიშნა, რომ ორი ფრინველის დაპირისპირების მოწმე მესამე ინდივიდი დამარცხებულს, თითქოს, ანუგეშებდა ხოლმე.

„ორი ინდივიდი ჩხუბობს. შემდეგ, დაზარალებული ფრინველი დაახლოებით ორწუთიან დევნას დააღწევს თავს და კუთხეში, აკანკალებული ჯდება, – ტიპურ სცენას აღმიწერს მეცნიერი, – დანარჩენი ყორნები აგზნებულები დაფრინავენ და ჩხავიან, შემდეგ ერთ-ერთი დაზარალებულთან ახლოს მიფრინდება. მეგობრული შეძახილებით, ნელ-ნელა უახლოვდება და თითქმის ეხება. თუ დაზარალებული უკან იხევს, მანუგეშებელი მაინც ჯიუტად მიიწევს წინ და ორიოდე წუთში მიზანსაც აღწევს“.

ბუგნიარს ასეთი 152 შეხვედრა აქვს აღწერილი. მკვლევრებს უნახავთ შიმპანზეებისა და ბონობოების მანუგეშებელი ქცევა; ბუგნიარის კვლევა ერთ-ერთი პირველი იყო, რომელმაც ასეთი ქცევა ფრინველებში აღწერა. 

ამ ფენომენის უფრო დეტალურად გამოკვლევა მეცნიერებმა ვირთაგვებზე ცდების ჩატარებით შეძლეს. ერთ-ერთი იყო თელ-ავივის უნივერსიტეტის ნეირომეცნიერის, ინბალ ბენ-ამი ბართალის მიერ შედგენილი ექსპერიმენტი, რომლის დროსაც ვირთაგვა გამჭვირვალე პლასტმასის ნახვრეტებიან მილშია დამწყვდეული. მილს კარი აქვს, რომელიც გარედან იღება. მკვლევრები ამ მილს ათავსებენ გალიაში, რომელშიც კიდევ ერთი, თავისუფლად მოძრავი ვირთაგვაა. მილში დამწყვდეული ვირთაგვა წრიალებს და გამოძრომას ცდილობს. მის გასაჭირს მეორე ვირთაგვა ხედავს, რომელიც მილს გარს უვლის, კბენს და ძირის გამოთხრას ცდილობს. ცოტა ხანში თავისუფალი ვირთაგვა ხვდება, როგორ უნდა გააღოს კარი. ამ ხრიკის სწავლის შემდეგ თავისუფალი ვირთაგვა დროს აღარ კარგავს დამწყვდეულის სხვა ხერხებით გასათავისუფლებლად.

ეს ქცევა – დახმარების გაწევა – დამოკიდებულია იმაზე, აქვს თუ არა თავისუფალ ვირთაგვას დამწყვდეულ ინდივიდთან ახლობლობის განცდა. თავისუფალი ვირთაგვა, რომელიც გაზრდილია მისივე გენეტიკური ტიპის ინდივიდების გარემოცვაში, დაეხმარება იმავე გენეტიკური ტიპის დამწყვდეულ ვირთაგვას – კონკრეტული ინდივიდი მისთვის უცხოც რომ იყოს. მაგრამ, თუ დამწყვდეული ვირთაგვა განსხვავებული გენეტიკური ტიპისაა, მისი გასაჭირის  მიმართ ის გულგრილი იქნება და არ გაათავისუფლებს. თუმცა, განსხვავებული გენეტიკური ტიპის ვირთაგვების გარემოცვაში გაზრდილი ვირთაგვა მხოლოდ მისთვის ნაცნობი იმ ერთი ტიპის ვირთაგვებს გაათავისუფლებს (უცნობი ინდივიდიც რომ იყოს) და ყურადღებას არ მიაქცევს საკუთარი გენეტიკური ტიპის ვირთაგვას გასაჭირს. „ასე რომ, ბიოლოგიური მსგავსება აქ არაფერ შუაშია, – მეუბნება ბენ-ამი ბართალი, – ის გიყვარს, ვისთან ერთადაც ხარ. გადამწყვეტია საკუთარი ოჯახის ყოლა და იმის ცოდნა, რომ ეს შენი ოჯახია“.

ემოციური ინტელექტის აუცილებელი შემადგენელი – მოძმე არსების გასაჭირზე რეაგირებასთან ერთად – არის სხვების ემოციური მდგომარეობის აღქმის უნარი. ერთ ქარიან დილას, ინგლისის სოფლის ტალახიანი მინდვრის პირას ვიდექი ფსიქოლოგ ლიენ პრუფსთან ერთად, რომელიც მაჩვენებდა, როგორ ამოწმებდა იგი, აქვთ თუ არა ეს უნარი ცხენებს.

ნათელია, რომ პორტსმუთის უნივერსიტეტის მკვლევარ პრუფსს თავისი კვლევის ობიექტები უყვარს. ჩემი ვიზიტის დროს ცხენს რომ დავინახავდი და აღვნიშნავდი, რა საყვარელია-მეთქი, ლიენს ღიმილი ეფინებოდა სახეზე. „ძალიან საყვარელია!“ – ყოველთვის ასე მპასუხობდა.

ღობეზე ორი დაფა მივაყუდეთ, რომლებზეც დაბეჭდილი იყო რეალური ზომის ცხენის ფოტოები ანფასში. ერთ ფოტოზე ცხენს ყურები დაცქვეტილი ჰქონდა, ცხვირ-პირი მოდუნებული, თვალები მშვიდი – კმაყოფილი ცხენი იყო გამოსახული. მეორე ფოტოზე ცხენი დამფრთხალი ჩანდა, უკან გადაყრილი ყურებით, კრიჭაშეკრული და ნესტოებგაფართოებული.

პრუფსის სტუდენტმა თავლიდან გამოიყვანა ლაქებიანი, მონაცრისფრო თეთრი ცხენი ფაფუკი, ბზინვარე ფაფრით. რამდენიმე წუთი იდგა, ფოტოებს ათვალიერებდა. შემდეგ ბედნიერ სახესთან მივიდა და ფოტოს ცხვირი მოუცაცუნა.

პრუფსმა და მისმა კოლეგებმა მსგავსი ცდა 48 ცხენს ჩაუტარეს. ზოგს არჩევანი ჰქონდა ბედნიერ და ნეიტრალურ გამომეტყველებას შორის, ზოგს – ნეიტრალურსა და გაბრაზებულს შორის. ცხენები თითქმის ყოველთვის თავს არიდებდნენ გაბრაზებულ სახეს, რაც მკვლევრებს აფიქრებინებს, რომ მათ უცნობი ინდივიდების ემოციების ამოცნობა შეძლეს.

პრუფსის ჩატარებულ კიდევ ერთ კვლევაში ცხენს აჩვენებდნენ ადამიანის ფოტოს – ან მოღიმარს, ან გაბრაზებულს. ფოტოს დილით აჩვენებდნენ, ნაშუადღევს კი ფოტოზე გამოსახული ან სულაც სხვა ადამიანი ცხენს წინ უჯდებოდა ნეიტრალური გამომეტყველებით. თუ დილას ცხენს გაბრაზებული ადამიანის ფოტოს აჩვენებდნენ, ნაშუადღევს იმავე ადამიანის დანახვაზე ცხოველი სტრესის ნიშნებს ავლენდა. თუ მას ბედნიერი ადამიანის ფოტო ჰქონდა ნანახი ან თუ სტუმარი სხვა ადამიანი იყო, ცხენი უფრო დადებითად ან ნეიტრალურად რეაგირებდა. 48 ცხენზე გამოცდილი ამ კვლევის შედეგებმა აჩვენა, რომ ცხენებს არამარტო ცხენების, არამედ ადამიანების ემოციური მდგომარეობის გარჩევის და მასზე რეაგირების უნარი შეიძლება ჰქონდეთ. ეს ქცევა აჩვენებს ამოცნობისა და მეხსიერების მაღალგანვითარებულ უნარებს. „ფოტო უნდა დაეკავშირებინათ რეალურ ადამიანთან; დაემახსოვრებინათ კონკრეტული ადამიანი და, როგორც ჩანს, დაეხსომებინათ კონკრეტული ემოციაც“, – ამიხსნა მან.

„გასაოცარია“, – აღვნიშნე მე.

„კი, კი, ნამდვილად“. – გაბადრულმა მიპასუხა მან.

ჩარლი პერიოდულად კვნესის და ცქმუტავს ძილში. დასამშვიდებლად თავზე ხელს გადავუსვამ ხოლმე და ვფიქრობ, ნეტავ რა ესიზმრება. მე მარტო არ ვარ, ვისაც უნდა  იცოდეს, რა ხდება ცხოველის გონებაში. იგივე სურვილი ჰქონდა კრისტინა ჰანგერს, ჩიკაგოელ ლოგოპედს, რომელმაც ოთხი წლის წინ ლეკვი მიიყვანა შინ. ჰანგერი, რომელიც მეტყველების შეფერხების მქონე ბავშვებს ეხმარება, თავის საქმეში საკომუნიკაციო ხელსაწყოს იყენებს – ღილაკებიან დაფას, რომლებზე დაჭერითაც წინასწარ ჩაწერილი სიტყვები ისმის. იგი დაინტერესდა, ნეტა მისი მეტისი სტელა თუ ისწავლიდა ღილაკებზე (მაგალითად:  „წყალი“, „თამაში“, „გარეთ“) დაჭერას. სტელა სხარტი მოსწავლე აღმოჩნდა და ერთთვიანი წვრთნის შემდეგ უკვე დაიწყო ღილაკებზე დაჭერით საკუთარი სურვილების გახმოვანება. ერთხელაც, როდესაც ჰანგერი ოთახის მცენარეებს რწყავდა, სტელა სხვა ოთახში გაიქცა, დააჭირა ღილაკს „წყალი“, დაბრუნდა და თავისი პატრონის ცქერა განაგრძო.

„მისი წყლის ჯამი სავსე იყო. წყალი არც დაულევია. უბრალოდ ახლებურად გამოიყენა ეს სიტყვა“, – მეუბნება ჰანგერი. როგორც ჩანს, სტელამ უბრალოდ აღნიშნა, რასაც ხედავდა.

ჰანგერმა სტელას კიდევ რამდენიმე ათეული სიტყვა გააცნო, მაგალითად: „დახმარება“, „ნახვამდის“ და „მიყვარხარ“. ერთ საღამოს სტელას ძალიან მნიშვნელოვანი სათქმელი ჰქონდა. „მივიდა შესაბამის ღილაკთან და თქვა „ჭამა“, შემდეგ მთელი ბინა გადაკვეთა ღილაკ „არასთან“ მისასვლელად და გვითხრა: „არა“ – იხსენებს ჰანგერი. „ასე გააერთიანა მან ორი სიტყვა იმის სათქმელად, რომ არ უსადილია“. 

ამის შემდეგ ჰანგერმა 48 ღილაკი ერთად დააწყო, რათა სტელას რამდენიმე სიტყვა მარტივად დაეჯგუფებინა, ამან კი საკომუნიკაციო აფეთქება გამოიწვია. „ის ყოველდღე, დღეში რამდენჯერმე აჯგუფებდა სიტყვებს და ისეთ გზავნილებს თხზავდა, რომლებიც არასოდეს მისწავლებია და იდეალურად ერგებოდა მოცემულ სიტუაციებს“, –  ამბობს ჰანგერი. მან საკუთარ გამოცდილებას თავი მოუყარა წიგნში: „როგორ ისწავლა სტელამ ლაპარაკი“, რომელიც ბესტსელერი გახდა.

ერთხელ, გაზაფხულზე, სტელამ ტელეფონზე მოსაუბრე პატრონის ყურადღების მიქცევა ცადა. ჯერ დააჭირა ღილაკებს: „შეხედე“, „მოდი“, „თამაში“. ჰანგერი დაკავებული იყო, ამიტომ სტელამ სხვა კომბინაციებიც მოსინჯა, მათ შორის: „მინდა. თამაში. გარეთ“. ბოლოს, უკვე იმედგაცრუებულმა სტელამ ორ ღილაკს დააჭირა თათი: „მიყვარხარ“, „არა“. ჰანგერი გაოგნებული დარჩა. „ვერასოდეს წარმოვიდგენდი, რომ „მიყვარხარ“ ღილაკს „მიყვარხარ. არას“ სათქმელად გამოიყენებდა, როდესაც გამინაწყენდებოდა,  – ამბობს იგი, – უბრალოდ გასაოცარია იმის დანახვა, თუ რა უტრიალებს თავში“.

უკანასკნელ წლებში არაერთმა ძაღლის პატრონმა მიმართა კომუნიკაციის ამ მეთოდს. აღნიშნულმა ტენდენციამ უბიძგა კალიფორნიის უნივერსიტეტის კოგნიტივისტ ფედერიკო როსანოს, წამოეწყო კვლევა, რომლის ფარგლებშიც ძაღლებისა და კატების თითქმის 3000-მა მფლობელმა გაგზავნა თავიანთი ცხოველების მიერ ღილაკების გამოყენებით სიტყვების გამოხატვის ანგარიში.

როსანო ამბობს, რომ უამრავი მაგალითი აქვს იმისა, თუ როგორ მოიკითხავენ ხოლმე ძაღლები ოჯახის წევრებს, რომლებიც ადგილზე არ არიან. გამოხატავენ ხოლმე კონკრეტულ მეგობარ ცუგებთან თამაშის სურვილს – დააჭერენ ღილაკს „პარკი“ და მიუმატებენ ძაღლის სახელის შესაბამის ღილაკს. „განსაცვიფრებელია, რაოდენ ხშირად ვაწყდებით შემთხვევას, როდესაც ოჯახში ორი ცხოველია და ერთი მეორის დახმარებას სთხოვს ადამიანს“, – ამბობს იგი და ასეთი შემთხვევის ამსახველ ვიდეოსაც მაჩვენებს.

ამ კვლევაში ჩარლი არ ჩამირთავს, მაგრამ წარმომიდგენია, წლიდან წლამდე ყნოსვის არქონაზე რომ ვეხუმრები, როგორ უნდა, რომ მითხრას: „სასაცილო. არა“.

დაიანა რისი, რომელსაც თვალები უციმციმებს, როდესაც თემა ზღვის ძუძუმწოვრებს ეხება, 1980-იან წლებში აკვარიუმში აფალინებს უღებდა ვიდეოს და გასაოცარი რამ აღმოაჩინა. ერთი დელფინი ფსკერზე დაეშვა და სასუნთქი ხვრელიდან ჰაერი რგოლად ამოუშვა. როდესაც ეს მოელვარე რგოლი წყლის ზედაპირისაკენ მიიწევდა, დელფინმა მეორე, შედარებით პატარა რგოლიც გაუშვა, რომელიც უფრო სწრაფად ავიდა ზემოთ და დიდ რგოლს შეუერთდა. შემდეგ დელფინი ამ რგოლში გაძვრა. დღეს უკვე ჰანტერის კოლეჯის კოგნიტივისტი ფსიქოლოგი რისი საკუთარ თვალებს არ უჯერებდა. „პირველად ვხედავ, რომ ცხოველი თვითონ ქმნის თავისივე სათამაშოს“, – ამბობს იგი.

ეს არ ყოფილა გამონაკლისი. რისსა და სხვებს კიდევ არაერთხელ უნახავთ, როგორ ერთობიან აკვარიუმის დელფინები თავისივე გაშვებული რგოლებით. ველურ გარემოში დელფინები დაჭერობანას თამაშობენ. როგორც ყველამ ვიცით, ძაღლებთან და კატებთან ერთად დელფინებიც იმ მრავალ ცხოველს მიეკუთვნებიან, რომლებიც თამაშობენ. არსებობს მაგალითები, როგორ ეხუმრებიან ბაბუინები ძროხებს კუდზე მოქაჩვით. აფრიკაში სპილოებზე დაკვირვებისას შემეცნების უნარის ევოლუციის შემსწავლელი რიჩარდ ბირნი ხშირად ხედავდა, როგორ დასდევდნენ ნორჩი სპილოები იმ ცხოველებს, რომლებიც არანაირ საფრთხეს არ უქმნიდნენ, მაგალითად, გნუებს ან ყანჩებს. ტენესის უნივერსიტეტის ეთოლოგის, გორდონ მ. ბურგჰარდტის თანახმად, მეცნიერებს თამაშის გამოვლინებები დაფიქსირებული აქვთ თევზებსა და რეპტილიებშიც. 

თამაში ენერგიას ახარჯვინებს და ტრავმის რისკსაც წარმოშობს, ამასთან ყოველთვის რამე მიზანსაც არ ემსახურება. მაშ, რატომ თამაშობენ ცხოველები? მკვლევრებს მიაჩნიათ, რომ თამაში ევოლუციურად განვითარდა, რადგან ის მოცემული სოციალური ჯგუფის წევრებს შორის კავშირს აძლიერებს. ამასთან, ცხოველებს ისეთი უნარების – სირბილის, ხტუნვის – გავარჯიშებაში ეხმარება, რომლებიც გადარჩენის შანსებს აუმჯობესებს. ამით აიხსნება თამაშის ევოლუცია, მაგრამ რა არის იმპულსი, რომელიც ცხოველს თამაშისაკენ უბიძგებს? შესაძლო პასუხია – შოტლანდიის სენტ-ენდრიუსის უნივერსიტეტის ბიოლოგის, ვინსენტ იანიკის თანახმად – ხალისის ძიება. „რატომ აკეთებს ცხოველი რამეს? იმიტომ, რომ უნდა“, – ამბობს იგი. – „მოცემულ მომენტში სხვა სარგებლის არარსებობისას შეიძლება მივიჩნიოთ, რომ თამაში ცხოველებს სიამოვნებას ანიჭებს, მათ შინაგან სამყაროს ამდიდრებს“.

რამდენად მდიდარი შინაგანი სამყარო აქვთ სოციალურ ჯგუფებად მცხოვრებ ცხოველებს? ჩვენსავით? ჯორჯიის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ანთროპოლოგი სარა ბროსნანი კაპუცინების გონებაში ჩასახედად ექსპერიმენტს ატარებს. მან კვლევითი დაწესებულება დამათვალიერებინა, სადაც ამ მაიმუნების ექვსი ჯგუფია დაბინავებული. თითოეული ჯგუფი ღია ცის ქვეშ, მავთულით შემოსაზღვრულ ვოლიერშია, სადაც ეს მაიმუნები დღის ძირითად დროს ატარებენ – იკვებებიან, ბეწვს იწესრიგებენ და თამაშობენ.

აქაური კაპუცინების ყველაზე საყვარელი საკვები ყურძენია. ბროსნანმა ეს ინფორმაცია მათი ემოციური ცხოვრების შესწავლისთვის გამოიყენა. მან ორი კაპუცინი გვერდიგვერდ, მავთულის ბადით გადატიხრულ სივრცეში ჩასვა და ერთი თამაში შესთავაზა, რომელიც მაიმუნებმა სხარტად აითვისეს. მაიმუნებს ბროსნანისათვის უნდა მიეცათ ჟეტონის მსგავსი რამე პატარა საგანი – მაგალითად, ხის ნაფოტი – რის სანაცვლოდაც ჯილდოს მიიღებდნენ. ბროსნანი ზოგჯერ ორივეს კიტრის ნაჭერს აძლევდა, რასაც კაპუცინები იმავე „ხალისით“ ჭამენ, როგორითაც ბავშვები – შვრიის ფაფას. ზოგჯერ იგი ერთ კაპუცინს კიტრის ნაჭერს აძლევდა და მეორეს – ყურძნის ლებანს. ექსპერიმენტის მესამე ვარიანტში მხოლოდ ერთი მაიმუნი მონაწილეობდა. როდესაც ბროსნანი ამ ერთადერთ მაიმუნს კიტრით დააჯილდოებდა, მეორე ცარიელ საკანში ყურძენს აგდებდა.

როდესაც მაიმუნები კიტრს იღებდნენ, წუწუნის გარეშე შეექცეოდნენ, მაგრამ როდესაც ერთი მაიმუნი სულ ყურძენს იღებდა და მეორეს მხოლოდ კიტრის ნაჭრები ერგებოდა, ამ მეორეს ხასიათი შესამჩნევად უფუჭდებოდა: კიტრს ძირს აგდებდა ან მეცნიერს ესროდა. ამ უსამართლობას – თუ უთანასწორობას – როგორც ჩანს, ცხოველი ვეღარ ითმენდა. იმ შემთხვევაში, როდესაც ექსპერიმენტში მონაწილე ერთადერთი მაიმუნი ხედავდა, როგორ გროვდებოდა ცარიელ სივრცეში ყურძნის ლებნები, თავდაპირველად უარს ამბობდა კიტრზე, მაგრამ დროთა განმავლობაში მაინც ჭამდა. „ასე რომ, როგორც ჩანს, კონტრასტი იმდენად არ ადარდებთ, რამდენადაც უთანასწორობა აწუხებთ“, – ამბობს ბროსნანი. კვლევა მიანიშნებს, რომ სამართლიანობის მოლოდინი – და უსამართლობით გამოწვეული უკმაყოფილება – სავარაუდოდ, მხოლოდ ადამიანებს არ ახასიათებთ.

ზოგი პრიმატი იმდენად დახვეწილია, რომ იუმორის გრძნობაც აქვს. მკვლევრები თანხმდებიან იმაზე, რომ  შიმპანზეები – და სხვა, ადამიანის მსგავსი მაიმუნები – თამაშის დროს, ჩვეულებრივ, იცინიან.

პორტსმუთის უნივერსიტეტის ფსიქოლოგმა მარინა დავილა-როსმა ერთი ვიდეო მაჩვენა, რომელიც ბერლინის ზოოლოგიურ პარკში გადაიღო. ნორჩი შიმპანზე, სახელად პია, თავის მამას ბალანზე ქაჩავდა – სავარაუდოდ, მის სათამაშოდ გამოწვევას ცდილობდა. საპასუხო რეაქცია რომ ვერ მიიღო, პია ბალახზე წამოგორდა.

მალევე, ყოველგვარი მაპროვოცირებელი მიზეზის გარეშე, პიას სახე გაებადრა, სიცილი აუტყდა, თავი უკან გადააგდო და თვალებზე ხელები აიფარა – ბავშვები რომ იციან სასაცილო მულტფილმის ყურებისას.

დავილა-როსის ინტერპრეტაციით – რომელიც მან ცოტა ხნის წინ გამოაქვეყნა კიდეც – პიას სიცილი შეიძლებოდა გამოეწვია მამამისთან თამაშის ეპიზოდის გახსენებას. რა თქმა უნდა, ამ დასკვნის დამტკიცება შეუძლებელია, მაგრამ მისი სპონტანური გამხიარულება მეხსიერებისა და ემოციის გადაჯაჭვულობაზე მეტყველებს, რაც უფრო კომპლექსურ შინაგან სამყაროზე შეიძლება მიუთითებდეს, ვიდრე ჩვენ წარმოგვიდგენია. ამ ვიდეოს ყურებისას მეღიმებოდა. გონებაში ჩავინიშნე, რომ ჩემი ცოლისთვის მეჩვენებინა.

ჩარლიმდე, National Geographic-ის ავტორ იუდიჯიტ ბატაჩარჯის სხვა მეგობრებიც ჰყავდა: ერთი კუ, ორი თუთიყუში და დობერმანი, სახელად ლასო.