რიტუალებით მოპოვებული სიმშვიდე

ნებისმიერ ხალხთა კულტურას თავისი რიტუალები ახლავს. როგორც წესი, ეს განმეორებადი, სიმბოლური ქცევებია, რომლებსაც ჩვენ განზრახ ვასრულებთ მიუხედავად იმისა, რომ მათ მოქმედებას ზოგადად ვერ ვხსნით. ამ რიტუალებს თემთან მიკუთვნებულობის შეგრძნებისა და საერთო შეხედულებების გამყარება ძალუძს, მაგრამ მათ თავგზისამბნევ მრავალფეროვნებას სხვადასხვა ხალხის გაუცხოება და ერთმანეთისგან დაცილებაც შეუძლია, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ერთი კულტურისთვის ღირებული რიტუალები მეორეს უცნაურად მიაჩნია.    

რიტუალების შემსწავლელ მეცნიერთა უმეტესობა მათ ბუნდოვან წარმომავლობას ერთ-ერთ განმსაზღვრელ მახასიათებლად მიიჩნევს, მაგრამ უკანასკნელ ხანებში მკვლევრებმა დაიწყეს ვარაუდის გამოთქმა, რომ, სანამ რიტუალები წმინდად სოციალურ და ძალზე სპეციფიკურ მოვლენად იქცეოდა, მრავალი მათგანი შეიძლება უბედურების თავიდან არიდებისთვის გაჩენილიყო.  

რიტუალიზაციას ადამიანთა კულტურებისთვის იმ ქცევების შენარჩუნებაში შეიძლება შეეწყო ხელი, რომლებიც, ხალხის აზრით, მათ უსაფრთხოებას განსაზღვრავდა, ქცევის თავდაპირველი მიზეზის დავიწყების შემდეგაც კი.

„იმდენად მიდრეკილები ვიყავით სოციალურობისკენ, რომ გვერჩივნა, ნებისმიერი უიღბლობა ვიღაცის მიერ მოვლენილ განსაცდელად შეგვერაცხა“. – კარელ ვან შაიკი

მაგალითად, საკვების მომზადებისა თუ სხეულის გასუფთავების რიტუალიზებული წესები შეიძლება თავდაპირველად, დაავადების თავიდან ასარიდებლად წარმოიშვა. მრავალი რიტუალი ძნელბედობისას ფსიქოლოგიური ნუგეშის წყაროცაა. ჩვეულებად ჩამოყალიბების შემდეგ ისინი თემთან მიკუთვნებულობის შეგრძნების გაძლიერებით ადამიანთა დაახლოებას უწყობს ხელს.   

ამჟამად, COVID-19-ის პანდემიის ჟამს, საფრთხის საპასუხოდ ადამიანები კვლავაც ახალ ქცევებს ითვისებენ, მაგრამ ძალზე ადრეა თქმა, ამ ქცევათაგან რომელიმე რიტუალად ჩამოყალიბდება, თუ – არა. ავსტრალიის ქვინსლენდის უნივერსიტეტის ფსიქოლოგის, მარკ ნილსენის თქმით, ეს ასე ხდება, როდესაც დაავადებისა თუ უბედურების არიდებისას ქცევის სოციალურ მნიშვნელობას უპირატესობა ენიჭება მის პრაქტიკულ გამოყენებასთან შედარებით. სწორედ ეს განასხვავებს რიტუალებს სხვა კულტურული წეს-ჩვეულებებისგან, მაგალითად, საკვების მომზადებისგან.

„როდესაც რომელიმე კერძის მომზადებას პირველად სწავლობთ, სავარაუდოდ, მის რეცეპტს უცვლელად იმეორებთ, მაგრამ რამდენჯერმე გაკეთების შემდეგ, ალბათ, თქვენებურად გააკეთებთ“, – ამბობს იგი. მისი განმარტებით, ჩვეულებრივ, ამგვარი ინდივიდუალიზაცია რიტუალიზებულ წეს-ჩვეულებებში არ გვხვდება. მათ ძალზე ყურადღებით იმეორებენ, სანამ, ბოლოს და ბოლოს, „ისინი თავიანთ ფუნქციურ მნიშვნელობას არ დაკარგავენ და სოციალურს – შეიძენენ“.   

მერილენდის უნივერსიტეტის ფსიქოლოგის, მიშელ გელფანდის თქმით, რეგიონებში, სადაც კატასტროფები და დაავადებები ხშირია, ძალადობის საფრთხე კი მაღალი, საზოგადოებები „შეკრულობისკენ“ არიან მიდრეკილნი – მათ უფრო ძლიერი სოციალური ნორმები და ნორმიდან გადახრილი ქცევის უფრო დაბალი ამტანობა ახასიათებთ. როგორც წესი, ისინი ასევე მეტად რელიგიურნი არიან და რიტუალიზებულ ქცევებს დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ. 

პანდემიის ხანაში ისეთი პრაქტიკული სამედიცინო რჩევა, როგორიც ხელის დაბანაა, გარკვეულწილად რიტუალად იქცა.

გელფანდის კვლევამ აჩვენა, რომ სოციალური კონფორმიზმისადმი ადამიანთა დამოკიდებულება იცვლება საფრთხის წინაშე ყოფნისას ან, თუნდაც, საშიშროების აღქმისას.

როდესაც ყველანი სინქრონულად ვმოძრაობთ ან ერთსა და იმავე მოქმედებას მოსალოდნელი გზით ვასრულებთ, შესაძლოა ერთობლიობის გამამხნევებელი შეგრძნება გაგვიჩნდეს. საფრთხის წინაშე ყოფნისას კი გუნდური მოქმედება სიკვდილ-სიცოცხლის ამბავი შეიძლება იყოს. 

გელფანდის თქმით, „ჯარის კულტურა შესანიშნავი მაგალითია“. მსოფლიოში სამხედრო დანაყოფების სინქრონული გუნდური გადაადგილება მათ სახიფათო გარემოებებში შეთანხმებულად მოქმედებისთვის ამზადებს.   

 რიტუალები ხალხს სხვა სახის შიშისა და მღელვარების დაძლევაშიც ეხმარება. ჩეხეთის მასარიკის უნივერსიტეტის წარმომადგენელი მარტინ ლანგი მიიჩნევს, რომ რიტუალების პროგნოზირებადობა მათ თავისთავად მანუგეშებელს ხდის. მაგალითად, მისი გუნდის აღმოჩენით, მავრიკის კუნძულზე ქალები საჯარო გამოსვლისას ნაკლებად ღელავენ ინდუისტურ ტაძარში განმეორებადი ლოცვის შემდეგ.

შვეიცარიაში ციურიხის უნივერსიტეტის პრიმატოლოგის, კარელ ვან შაიკის თქმით, პრიმატებში შეიმჩნევა ზოგიერთი ქცევა, რომელიც გარეგნულად რიტუალებს ჰგავს. ვან შაიკი ორანგუტანების ქცევის ევოლუციას სწავლობს. ისევე, როგორც ყველა სხვა ცხოველი, პრიმატებსაც აქვთ თანდაყოლილი ინსტინქტები, რომლებიც მათ საფრთხისა და ავადმყოფობისგან იცავთ. რაიმე ხიფათის საკუთარ თავზე გამოცდით, ან თავიანთ ჯგუფში სხვებზე დაკვირვებით პრიმატებს შეუძლიათ რისკის თავიდან აცილების სწავლა. მაგრამ, ვან შაიკის თქმით, მკვლევრებს იმის მტკიცებულება არ აქვთ, რომ პრიმატები ნამდვილ რიტუალებს ასრულებენ.

ვან შაიკის შეხედულებით, მრავალი სოციალური რიტუალი მაშინ წარმოიშვა, როდესაც ადამიანებმა დიდ ჯგუფებად დაიწყეს ცხოვრება, განსაკუთრებით მიწათმოქმედების წყალობით ერთსა და იმავე ადგილას დასახლების შემდეგ. „ამ საბედისწერო გადაწყვეტილებამ ადამიანები სხვადასხვაგვარი ძალადობის, უბედურებისა და სნეულების წინაშე დააყენა ჯგუფებში წარმოშობილი კონფლიქტებით, ჯგუფებს შორის ომებითა თუ ინფექციური დაავადებებით, რომლებიც  სოფლებში სწრაფად ვრცელდებოდა“, – ამბობს იგი. 

მისი თქმით, ასეთი კატასტროფების თავიდან ასარიდებლად ადამიანებმა მკვირცხლი და ახირებული გონება აამუშავეს: „იმდენად მიდრეკილები ვიყავით სოციალურობისკენ, რომ ალბათ გვერჩივნა ნებისმიერი უიღბლობა ვიღაცის – სულის, დემონის თუ ღმერთის – მიერ მოვლენილ განსაცდელად შეგვერაცხა. ასე რომ, ამგვარი უბედურებების თავიდან ასარიდებლად სათანადოდ ქცევის გზების ძიება დავიწყეთ“.  

მაგალითად, ბევრი რელიგიური რიტუალი ჰიგიენას, სექსუალობას, ან საკვებისადმი ჩვენს მიდგომას ისე ეხება, რომ დაავადების რისკს უკავშირდება. სხვები კი საკუთრებისა და ოჯახის საკითხებს შეეხება, რაც ხშირად კონფლიქტების სათავეა. ყველა რიტუალი ქმედითი როდია, რადგან ყოველთვის არ გვესმის, თუ რა წარმოშობს იმ საფრთხეს, რომლის მართვასაც ვცდილობთ.

ზოგიერთი რიტუალი, სავარაუდოდ, არსებობას საფრთხის არიდებასთან მათი ხანგრძლივი ასოციაციის გამო განაგრძობს. მაგალითად, ინდოეთის შტატ ბიჰარში, სადაც ძირითადად სასოფლო დასახლებებია, მშობიარობისას დედათა და ჩვილთა სიკვდილიანობა კვლავაც მაღალია, კოგნიტივისტმა კრისტინ ლეგარმა ფეხმძიმობასა და მშობიარობასთან დაკავშირებული 269 რიტუალი აღრიცხა. „მათი უმეტესობა არასასურველი შედეგის თავიდან არიდების მცდელობებია“, – ამბობს იგი.

ლეგარის თქმით, ამ პერინატალური რიტუალების საგრძნობი ნაწილი თანამედროვე სამედიცინო რჩევებს შესანიშნავად ეთანხმება, „მრავალი მეტ-ნაკლებად ნეიტრალურია, ზოგი კი – სახიფათოც. მაგალითად, ჩვილის გაჩენისთანავე დაბანა ან მისი ხელოვნური რძით კვება მანამ, სანამ მღვდელი თუ იმამი დედას ძუძუთი კვების კურთხევას მისცემს“, – დასძენს იგი.

ლეგარი ამბობს, რომ ეს ცხადყოფს, რამდენად სიცოცხლისუნარიანი შეიძლება იყოს ზოგიერთი არასასარგებლო რიტუალიც, როდესაც მას სოციალური მნიშვნელობა აქვს. ლეგარი ასეთ ჩვეულებებს კულტურულად მგრძნობიარე გზებით ჯანსაღი ქცევის პოპულარიზებისთვის სწავლობს: „მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს, რომ ადამიანთა უმეტესობისთვის თანამედროვე მედიცინის მექანიზმები იმდენადვე ბუნდოვანია, რამდენადაც რიტუალები“.

მაშინ, როდესაც ტრადიციული რიტუალები მრავალ თაობას წარმატებით გადაეცა, თანამედროვე მედიცინის მეთოდიკა შედარებით ახალია.

პანდემიის ხანაში ისეთი პრაქტიკული სამედიცინო რჩევა, როგორიც ხელის დაბანაა, გარკვეულწილად რიტუალად იქცა. ჯანდაცვის ექსპერტები გვირჩევენ, ზუსტად როგორ და რამდენი ხანი უნდა ვიბანოთ ხელი და იმის გაცნობიერება, რომ 20 წამის შემდეგ, სავარაუდოდ, საკმარისად გავისარჯეთ, დამაწყნარებლად მოქმედებს. იდაყვით მისალმებისა და ჰაერში ჩახუტების მსგავსი სხვა სოციალური ქცევებიც იკიდებს ფეხს. პირბადის ტარება კი, სოციალური ჯგუფისადმი ლოიალურობისა და დაავადების გავრცელების რისკის შემცირების საშუალებად იქცა. ჯერჯერობით გაურკვეველია, ტრანსფორმირდება თუ არა ეს ქცევები რიტუალებად, ამისთვის მათი იმდენჯერ გამეორებაა საჭირო, რომ საბოლოოდ დაგვავიწყდეს მათი შესრულების მიზეზები. თუმცა, ჩვენი მცდელობა, რომ პანდემიის მიზეზი ვეძებოთ რელიგიასა თუ  ადამიანის მიერ გარემოზე მავნე ზემოქმედებაში, ერთგვარი გამოძახილია ჩვენი წინაპრების მცდელობისა – ეპოვათ დამსახურებული უბედურების წყარო.

ტიმ ვერნიმენი ბელგიელი სამეცნიერო ჟურნალისტი და National Geographic-ის ონლაინგამოცემის ხშირი ავტორია. მიუხედავად იმისა, რომ იგი სხვა ცხოველების შესახებ უფრო ხშირად წერს, ჩვენს სახეობას ის მაინც აღტაცებაში მოჰყავს.