კაროლინე ცანკერს ბავშვობაში ჯადოსნური სათამაშო მოედანი ჰქონდა. ზალცბურგის მახლობლად, ულამაზეს ავსტრიულ სოფელ სანქტ-მარტინ-ბაი-ლოფერში მდებარე სახლიდან იგი ადიოდა პატარა სალოცავში და შეუყვებოდა ლოფორის მთებსაც – ტყის გავრცელების ზედა საზღვრამდე, სადაც მძლავრი ლარიქსებიც კი აღარ იზრდება. 1585 მეტრ სიმაღლეზე, დიდებული მწვერვალების ქვეშ, კირქვის ვიწრო კარიბჭეში შესრიალდებოდა და პირდაპირ მთის შიგნით აღმოჩნდებოდა. პრაქსის ყინულის გამოქვაბული, მისი თქმით, ზღაპარს ჰგავდა.

ყინული ჩანჩქერივით ეშვებოდა მღვიმის ჭერიდან და კოშკებივით იწვერებოდა ასობით მეტრის სიგრძის დერეფნებში. კედლებზე ყინულის კრისტალები და ლოლუები ძვირფასი ქვებივით ბრწყინავდა.

„ეს დაუჯერებელი საოცრება იყო“, – იხსენებს ცანკერი, რომელიც ახლა 48 წლისაა და გამოქვაბულის გიდად მუშაობს. 

ეს ზღაპარი სამუდამოდაა დაკარგული კლიმატის ცვლილების გამო. შარშან შემოდგომაზე საათობით მივცოცავდი, მივფოფხავდი და მივძვრებოდი პრაქსის ყინულის გამოქვაბულში, თავზე დამაგრებულ ფარანს კი ყველაზე შორეული კუთხეებისკენ მივმართავდი იმ იმედით, რომ იმის მცირე ნარჩენს მაინც შევამჩნევდი, რაც ასე ხიბლავდა პატარა კაროლინეს წლების წინ. თუმცა თერმომეტრი დაახლოებით 3°C-ს აჩვენებდა, ყველაზე ფართო გალერეაშიც კი ყინულის კრისტალის ნასახი არ იყო.

ღვიმეების ფორმირება ყველაზე ხშირად კარგად ხსნად ქანებში – კირქვასა და დოლომიტში ხდება. ასიათასობით წლის განმავლობაში ზედაპირიდან ჩაჟონილი წყალი რეცხავს შახტებს, განშტოებულ დერეფნებს და გამოქვაბულების ოთახებს, რომლებმაც შეიძლება მდინარეები და ტბებიც დაიტიონ. გამოქვაბულებში ჩამავალი წყლიდან ზოგჯერ მინერალები გამოილექება და წარმოიქმნება ჭერზე დაკიდული სტალაქტიტები და ფსკერიდან აღმართული სტალაგმიტები.

ალპები მდიდარია ასეთი გამოქვაბულებით. ზოგიერთი მათგანი იმდენად ცივია, რომ მინერალების გამოლექვის ნაცვლად იქ წყალი იყინება. არავინ იცის ზუსტად, რამდენი ყინულოვანი მღვიმეა იქ, თუმცა ნამდვილად უფრო მეტი, ვიდრე სადმე სხვაგან: დაახლოებით 1200 მხოლოდ ავსტრიაშია აღმოჩენილი და კიდევ რამდენიმე ასეული ჩრდილო-აღმოსავლეთ იტალიაში.

ზოგიერთი მათგანი უბრალოდ ღია ორმოა, რომელიც ფსკერზე ცივ, მძიმე ჰაერს აკავებს. სხვაგან სხვაობა შესასვლელისა და გასასვლელის სიმაღლეებს შორის, საკვამურის ძლიერ ეფექტს ქმნის: ზამთარში, როდესაც გარე ტემპერატურა მნიშვნელოვნად ეცემა შიდა ტემპერატურასთან შედარებით, გამოქვაბულში არსებული უფრო თბილი ჰაერი იწყებს ამოსვლას მაღლა მდებარე გასასვლელებიდან, ხოლო უფრო ქვემოთ მდებარე შესასვლელ წერტილებში ცივი ჰაერი შეიწოვება. ეს გამოქვაბულს აგრილებს. ზაფხულში ჰაერის ნაკადი საპირისპიროა: ზემოდან შეწოვილი თბილი ჰაერი მღვიმეში ჩასვლისას ცივდება და ცივი ჰაერი ქვედა შესასვლელიდან გამოდის. საკვამურის ეფექტი, როგორც წესი, ინარჩუნებს შედარებით უცვლელ დაბალ ტემპერატურას გამოქვაბულის ქვედა ნაწილებში, სადაც მთელი წლის მანძილზე მუდმივი ყინულია.

როდესაც ეს ტემპერატურა საკმარისად დაბალია, გამოქვაბულში ჩაჟონილი წყალი მომაჯადოებელი და ცვალებადი ფორმებით იყინება. რამდენიმე მეტრის სიგრძის ან სიგანის ლოლუები ჭერს ამშვენებს. სქელი ყინულის საფარი ჩანჩქერივით ეშვება კედლებზე. წვეთები ფსკერზე ყინულის კონუსებად იქცევა რამდენიმე სართულის სიმაღლეზე ან უზარმაზარ ყინულის მოედანს წარმოქმნის. ზოგიერთ გამოქვაბულში უძველესი ყინული ათასობით წელს ითვლის.

დღეს ძალიან ბევრი ყინული უკვე გამდნარია. ამ პროცესში არა მხოლოდ პლანეტის ერთ-ერთ უდიდეს საოცრებას, არამედ მის ისტორიასაც ვკარგავთ, ამბობს პალეოკლიმატოლოგი აურელ პერშოიუ რუმინეთის ემილ რაკოვიტას სახელობის სპელეოლოგიის ინსტიტუტიდან. „ყინულის ამ მღვიმეების მეხსიერება ინახავს ინფორმაციას წარსულის კლიმატის შესახებ, ისევე როგორც ღრმა ოკეანის დანალექები ან პოლარული მყინვარების ყინული“, – ამბობს იგი.

რუმინეთში, აპუსენის მთებში, სკარიშოარის გამოქვაბულში, პერშოიუ 47 მეტრი სიღრმის შახტაში ეშვება ყინულის მარადიულ ბლოკთან მისაღწევად, რომლის ზედაპირი კალათბურთის შვიდი მოედნის ზომისაა. ყინულში ჩარჩენილი ღამურის გუანოს ან მცენარეების რადიონახშირბადული დათარიღება გვიჩვენებს, თუ როდის იმატა ყინულმა ან როდის დაიხია უკან კლიმატის ცვლილების – გაცივების და დათბობის შესაბამისად. მან ბლოკი 25 მეტრზე გაბურღა, ისე რომ ფსკერთან არ მიუღწევია. მის მიერ აღებული ყინულის უძველესი ნიმუშები კი 10 000 წელიწადზე მეტი ასაკის იყო.

ყინულის ქიმიურმა ანალიზმა აჩვენა, რომ რეგიონის ნალექების უმეტესობა ატლანტის ოკეანიდან მოდიოდა დაახლოებით 5000 წლის წინ, სანამ ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთისკენ გაემართებოდა. სკერიშოარასა და სხვა, ალპების ყინულოვან გამოქვაბულებში დღეს კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ცვლილება ხდება: ჰაერის დათბობისა და ზაფხულის მოჭარბებული წვიმების გამო იქ ყინული იშლება.

„ეს იგივეა, ყინულის ზედაპირზე თბილი წყალი რომ დაასხა“, – ამბობს პერშოიუ. 

2018 წელს, სკერიშოარას მახლობლად, მან ახალი იმედისმომცემი გამოქვაბული იპოვა. „ოთხი წლის შემდეგ, როდესაც დავბრუნდით, ყინული საერთოდ აღარ იყო, ის სრულიად დადნა“, – ამბობს იგი.

ვსტრიის გეზოიზეს ეროვნული პარკის აღმოსავლეთით მდებარე პატარა მდელოზე პალეოკლიმატოლოგი ტანგი რასინი ცისფერ, გამძლე კოსტიუმის ელვა-შესაკრავს და ჩაფხუტის თასმას იკრავს. შემოდგომაა. მის ირგვლივ, ბუჩქებზე ველური ჟოლოს ნაყოფი კიდია. ზევით კოდალა ხეს უკაკუნებს. რასინი თავის ფეხებთან ბნელ ხვრელს მიშტერებია. პატარა დაფაზე აღნიშნულია, რომ აქ ბაილშტაინის ყინულის გამოქვაბულში შესასვლელია.

თოკებს ჩაჭიდებული რასინი და მისი კოლეგები ინსბრუკის უნივერსიტეტიდან – წამყვანი მეცნიერი კრისტოფ შპეტლი, გაბრიელა კოლტაი და ქლოე სნოულინგი – ბაილშტაინში ჩასვლას იწყებენ. მე ფრთხილად მივყვები. კოდალას ნისკარტის კაკუნის ხმა იკლებს. შახტის ბოლოში რბილი ნიადაგით და ლიქენით დაფარულ კლდეზე ვეშვებით. შემდეგ თითქმის ჰორიზონტალურად ვაგრძელებთ გზას და სიბნელე გვფარავს. რამდენიმე მეტრში ჩვენი სალაშქრო ფეხსაცმელი ჭრაჭუნს და ჭრიალს იწყებს. ყინულზე ვართ.

1881 წლის ნახატზე გამოსახულია ამ გამოქვაბულში მდგარი მამაკაცი, რომელსაც ჩირაღდანი უჭირავს ცუნამის მსგავსი ყინულის კედლის წინ, რამდენიმე მეტრის სიმაღლის ყინულის კონუსებთან. ახლა მხოლოდ ყინულის თოშია დარჩენილი ჩვენს ფეხებთან. გეორადარმა აჩვენა, რომ ის მაინც შეიძლება 10 მეტრამდე სისქის იყოს.

კლდოვანი კედლის გასწვრივ რასინმა და სნოულინგმა შეამჩნიეს ნაპრალი, სადაც მდნარი ყინული კედელს მოშორდა და დროთა განმავლობაში გაღრმავდა. ისინი, მკერდით კლდისკენ და ზურგით ყინულისკენ, კედელს ეკვრიან და უჩინარდებიან. ერთი საათის შემდეგ წერაყინით და თოკებით უკან ბრუნდებიან და ახალი მასალა მოაქვთ ანალიზისთვის.

„ამ კვლევის ჩატარება ადრე ვერ მოხერხდებოდა და არც 10 წელიწადში იქნება შესაძლებელი, როდესაც  ყინულის უმეტესი ნაწილი გადნება“, – ამბობს რასინი.

დნობა ახალ მასალებს ავლენს: ადრე ასეთ კვლევას ვერაფრით ჩაატარებდით – მაგრამ მათ ვერც მაშინ შევისწავლით, თუ ყინული სულ გადნება.

ამასობაში კოლტაიმ და შპეტლმა ყინულის ბურღვა დაიწყეს. დაახლოებით ყავის ჭიქის დიამეტრის ნიმუშებს ნელ-ნელა იღებენ. მინიატურული ხელის ხერხით კოლტაი პატარა ნაჭრებს ჭრის ლაბორატორიაში წასაღებად. ერთ ნაჭერს სინჯების ჩანთაში აგდებს და სიღრმეს – 375 სანტიმეტრს აღნიშნავს. ყინულის ამ ნაჭერში გამოქვაბულში ჩამორეცხილი ორგანული ნივთიერება – ბალახი ან ფოთოლია ჩარჩენილი. რადიონახშირბადული გაზომვები მოგვიანებით აჩვენებს, რომ ის მე-15 საუკუნით  თარიღდება. 

ამ სამეცნიერო ინფორმაციის დიდი ნაწილი განწირულია. მეცნიერთა რესურსები შეზღუდულია. ყინულის გამოქვაბულები ბევრია, თუმცა ყინულის დნობის სიჩქარე მაღალია. გლაციოლოგები უკვე გეგმავენ კვლევების ანტარქტიდაში გაგრძელებას, სადაც, პერშოიუს თქმით, სულ მცირე, უახლოეს მომავალში „საქმე ისეც არ იქნება, რომ ყინული მთლიანად დადნეს“. რაც შეეხება გამოქვაბულის ყინულს, მკვლევრები იმედოვნებენ, რომ სინჯებს უსაფრთხო ადგილას შეინახავენ, რათა მომავალმა თაობებმა შეისწავლონ.

ენენის მთებში ავდივარ, დედამიწის უდიდეს ყინულის გამოქვაბულში, რომელსაც აისრიზენველტს, „ყინულის გიგანტების სამყაროს“ უწოდებენ. ეს ადგილი ზალცბურგიდან სამხრეთით, ერთ საათზე ნაკლები დროის სავალზე მდებარეობს. საუკუნეზე მეტია ის ტურისტულ ღირსშესანიშნაობას წარმოადგენს. შესასვლელთან, 1641 მეტრ სიმაღლეზე, 1920 წელს დამონტაჟებული კარი გამოქვაბულს სავარაუდოდ სიგრილის შენარჩუნებაში ეხმარება ზაფხულში, რადგან მას საკვამურის უდიდესი ეფექტი აქვს: გამოქვაბულიდან პლატოზე გასასვლელები 450 მეტრით მაღლაა შესასვლელ წერტილზე. როდესაც გიდმა ფრანც რაინშტადლერმა შემოდგომის იმ დღეს მღვიმის კარი გააღო, ქარის ნაკადმა კინაღამ წამიღო.

შიგნით 700 საფეხურზე ავდივართ, გავივლით ყინულის კონუსებსა და ტალღისებურ წარმონაქმნებს, ყინულის ფენათა ფერები თეთრიდან ლურჯამდე მერყეობს. მდგომარეობა აქაც კი გაუარესებულია. 5 მეტრის სისქის ფიგურას, რომელსაც სპილო უწოდეს, ხორთუმი აღარ აქვს. ზაფხულში რაინშტადლერი გამოქვაბულს მცირე კალიბრის შაშხანით პატრულირებს და ტყვიის სროლით არამდგრად ყინულებს ჩამოაქცევს, რათა ისინი მნახველებს არ დაეცეს.

როდესაც მას კლიმატის ცვლილების შედეგების შესახებ ეკითხებიან, ცდილობს პასუხს თავი აარიდოს. „ჯერ კიდევ ბევრი რამ არ გვესმის გამოქვაბულების ან ყინულის შესახებ“, – ამბობს იგი, თუმცა შემდეგ ამატებს: „უმჯობესია ახლავე მოინახულოთ“. ყინულის გიგანტებს შორის მისი სუნთქვა ჯერ ისევ იყინება.

The National Geographic Society, რომელიც ჩვენი სამყაროს საოცრებათა გაშუქებასა და დაცვაზე ზრუნავს, 2018 წლიდან აფინანსებს მკვლევარ რობი შონის ფოტოგრაფიას მღვიმეებში.

ილუსტრაცია: ჯო მაკკენდრი

ავსტრიელი ჟურნალისტი დენიზ ჰრუბი ალპებში დამთბარი ზამთრების შესახებ წერდა მარტის ნომერში. ფოტოგრაფი რობი შონი ავსტრიაში, ინსბრუკში ცხოვრობს. ის 22 წელია გამოქვაბულებს იკვლევს.