როგორ ეხმარება სატირა მეცნიერებას

ეს შეიძლებოდა ყოფილიყო სტივენ კოლბერი, ჯონ ოლივერი, ჯიმი კიმელი ან ნებისმიერი ღამის თოქშოუს ენამახვილი წამყვანი. ამ შემთხვევაში ეს გახლდათ სამანთა ბი, რომელიც თავისი პროგრამის (Full Frontal) მონოლოგში ბავშვთა ვაქცინაციის მოწინააღმდეგეებზე ლაპარაკობდა. „ანტივაქცინაციის მოძრაობა იმაზე სწრაფად ვრცელდება, ვიდრე ლეგიონერთა დაავადება (მწვავე ბაქტერიული პნევმონია) პლეიბოის სასახლეში“, – განაცხადა ბიმ და პაუზაც არ გაუკეთებია, ამ ხუმრობაზე დარბაზს რომ გასცინებოდა. თქვა, რომ ვაქცინების მავნებლობაზე განცხადებებს საეჭვო სამეცნიერო საფუძველი აქვს; დაამატა, რომ ვაქცინების უსაფრთხოებას ადასტურებს ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაცია და დაავადებათა კონტროლისა და პრევენციის ცენტრები. „ვის უფრო ენდობი? – იკითხა მან, – მედიცინის მეცნიერებათა მოწინავე სპეციალისტებს, თუ შენი ბიძაშვილის Facebook-ზე გამოფენილ 800 მიმს?“

კომუნიკაციის მკვლევრების – მათ შორის ჩვენი დასკვნით, მეცნიერებაზე ხუმრობას შეიძლება სერიოზული შედეგი ჰქონდეს. 2013 წლიდან მოყოლებული, პოლმა სამი კვლევა აწარმოა იმაზე, თუ რა გავლენა შეიძლება ჰქონდეს სატირას ადამიანის რწმენა-წარმოდგენებზე ისეთ თემებთან დაკავშირებით, როგორებიცაა კლიმატის ცვლილება, გენეტიკურად მოდიფიცირებული საკვები და ვაქცინები. ორ კვლევაზე ერთად ვიმუშავეთ, ჯესიკამ კი, სხვა კოლეგებთან ერთად, ჩაატარა ცდა, შეუძლია თუ არა ღამის შოუებს ვაქცინაციის შესახებ მცდარი წარმოდგენების გაბათილება (იხილეთ მცირე დანართი). ჩვენმა და სხვა კვლევებმაც აჩვენა, რომ, თუ გსურთ ხალხი დააინტერესოთ და წარმოდგენა შეუქმნათ ამა თუ იმ საკამათო სამეცნიერო თემაზე, სატირული იუმორი გაცილებით უკეთეს შედეგს მოგცემთ, ვიდრე სერიოზული მიდგომა.

ადამიანები სათანადო ყურადღებას არ უთმობენ მეცნიერებას. მათაც კი, ვინც რეგულარულად უყურებს საინფორმაციო გამოშვებებს, თავიანთ „მედიარაციონში“ სამეცნიერო ინფორმაციის მხოლოდ ნამცეცები ხვდებათ, რადგან ამ თემას ძალიან მცირე საეთერო დროს უთმობენ წამყვანი მედიასაშუალებები. ამას ისიც ემატება, რომ ზოგისთვის მეცნიერება რთულად გასაგები შეიძლება იყოს, ამიტომ მას საერთოდ არიდებენ თავს.

აი სატირული იუმორი კი მათაც შეიძლება მისწვდეს, ვინც არასოდეს უყურებდა სამეცნიერო დოკუმენტურ ტელესერიალს NOVA ან წაიკითხავდა National Geographic-ს. ღამის იუმორისტული შოუების პირდაპირ ეთერსაც და მათ ვიდეოჩანაწერებსაც მილიონობით ადამიანი უყურებს. 2016 წელს პოლმა და მისმა კოლეგა ბარბარა ლეიმ, დელავერის უნივერსიტეტის პოლიტიკური კომუნიკაციის ცენტრთან ერთად, ეროვნული რეპრეზენტაციული გამოკითხვა ჩაატარეს და თითქმის ათიდან ერთმა ამერიკელმა განაცხადა, რომ სამეცნიერო ამბებს ღამის შოუებიდან (The Late Show და Last Week Tonight) იგებდა. მაჩვენებელი განსაკუთრებით მაღალი იყო ახალგაზრდებში.

ღამის ეთერის გადაცემებში ათწლეულების განმავლობაში ხუმრობენ სამეცნიერო თემებზე. ჯერ კიდევ მანამდე, სანამ კარლ სეიგანი სახელს გაითქვამდა თავისი სატელევიზიო სერიალით „კოსმოსი“, მისი პაროდია კომიკოს ჯონი კარსონის გადაცემაში გამოჩნდა. ღამის შოუებში გამოჩენილან, მაგალითად: ნილ დეგრას ტაისონი, მიჩიო კაკუ და ჯეინ გუდოლი.

რთული არ არის დაინახო, რატომ შეიძლება ქმნიდნენ სატირა და მეცნიერება სიმბიოზს. ღამის შოუების წამყვანები პერიოდულად ეხუმრებიან მეცნიერებს და მათ ბუნდოვან პროექტებზე მომუშავე უცნაურ ადამიანებად ხატავენ, თუმცა, გაცილებით ხშირად, დადებითად წარმოაჩენენ მეცნიერებას.

მაგალითად, კოლბერმა იმდენი იხუმრა NASA-ზე, რომ კოსმოსურმა სააგენტომ მისი სახელი დაარქვა უწონადობაში სავარჯიშო სარბენ ბილიკს. სამეცნიერო თემების სახალისოდ წარმოჩენის გზით ღამის შოუებმა შეიძლება ნაკლებად გათვითცნობიერებული მაყურებელი მეცნიერებით დააინტერესოს, მაგრამ რა მოხდება ინტერესის გაღვივების შემდეგ – შეეცვლებათ აზრი?

2013 წელს ჩვენს პირველ ექსპერიმენტში შევამოწმეთ, რა ზეგავლენა ჰქონდა The Daily Show-ს ან The Colbert Report-ის ნაწყვეტის ყურებას აუდიტორიის წარმოდგენაზე კლიმატის ცვლილების შესახებ. ჯონ სტიუარტმა The Daily Show-ში თქვა, რომ გლობალური დათბობა რეალური პრობლემაა და მაყურებელმაც უფრო დაიჯერა, რომ კლიმატის ცვლილება მართლაც მიმდინარეობს. კოლბერის შოუსაც მსგავსი ეფექტი ჰქონდა, თუმცა ზოგიერთმა მაყურებელმა არასწორად აღიქვა მისი სერიოზული გამომეტყველებით ხუმრობა და გადაცემის წამყვანი სკეპტიკოსად მიიჩნია.

2015 წელს, შემდგომი კვლევის ფარგლებში აღმოვაჩინეთ, რომ ღამის შოუების იუმორს შეუძლია ზეგავლენა მოახდინოს იმაზეც, თუ როგორ აღიქვამს მაყურებელი თვით კლიმატის შემსწავლელ მეცნიერებას. ამჯერად გამოვცადეთ გადაცემა Last Week Tonight-ის ის ნაწილი, რომელშიც წამყვანი ჯონ ოლივერი და მისი სტუმარი, მეცნიერი და პოპულარული ტელეწამყვანი, ბილ ნაი კლიმატის ცვლილების თემაზე სამეცნიერო კონსენსუსის საილუსტრაციოდ მართავენ „სტატისტიკურად რეპრეზენტაციულ დებატებს“. ბილ ნაიმ და 96-მა სხვა მეცნიერმა დაჩრდილეს `დებატებში“ მონაწილე სამი სკეპტიკოსი. ამ ეპიზოდმა დაანახა კვლევის მონაწილეებს, რომ მეცნიერებს სჯერათ ადამიანის მიერ გამოწვეული კლიმატის ცვლილების, რამაც კიდევ უფრო გაუმყარა მონაწილეებს წარმოდგენა იმის შესახებ, რომ გლობალური დათბობა რეალურია. ეფექტი განსაკუთრებით ძლიერი იყო მეცნიერებით ნაკლებად დაინტერესებულ მონაწილეთა შორის. მსგავს შედეგებს ავლენს სხვა მეცნიერთა კვლევებიც.

ღამის შოუს წამყვანები ხუმრობდნენ იმ ჯგუფებზეც, რომლებიც ერთადერთ, დისკრედიტებულ კვლევაზე დაყრდნობით, ვაქცინებს აბრალებენ აუტიზმის გამოწვევას ან მათ, ვინც, ევოლუციის უამრავი მტკიცებულების არსებობის მიუხედავად, საჯარო სკოლებში კრეაციონიზმის სწავლებას მოითხოვს. კიმელის „ყბაში ჩავარდა“ გენმოდიფიცირებულ საკვებთან (რაზეც მეცნიერთა უმეტესობა ამბობს, რომ უსაფრთხოა) დაკავშირებული შიშებიც. მან აჩვენა, რომ გმო პროდუქციის მოწინააღმდეგეებს ამ აბრევიატურის გაშიფვრაც კი უჭირთ.

ღამის შოუების იუმორი შეიძლება განსაკუთრებით ქმედითი იყოს არასწორი სამეცნიერო წარმოდგენების გასაბათილებლად სწორედ იმიტომ, რომ ის არ იწვევს ისეთ უარყოფით რეაქციას, როგორიც შეიძლება მოჰყვეს ტრადიციულ სამეცნიერო კომუნიკაციას. იუმორს შეუძლია მეტი ადამიანი დააინტერესოს კიდეც მეცნიერებით. მკვლევრების – ლორენ ფელდმანის, ენტონი ლეიზეროვიცის და ედვარდ მაიბახის მიერ ქვეყნის მასშტაბით წარმოებულმა გამოკითხვამ აჩვენა, რომ სატირული კომედიური პროგრამების ყურება კორელაციაში იყო სამეცნიერო ამბებისადმი ინტერესთან.

ღამის შოუების სატირულ იუმორს შეუძლია მეცნიერების მიმართ ინტერესის გაღვივებაც და ცნობადობის გაზრდაც, თუმცა მას თავისი ზღვარიც აქვს. მეცნიერება კომპლექსური თემაა და ამ კომპლექსურობის რამდენიმე წუთში ხუმრობებით გადმოცემა ნამდვილი გამოწვევაა.

საუკეთესო შემთხვევაში, ღამის შოუების სატირა მაყურებელს უბიძგებს, არა მარტო თვალი ადევნოს მეცნიერებას, არამედ კრიტიკულადაც შეაფასოს ის. ეს მოსაზრება იყო გატარებული Last Week Tonight-ის ერთ ეპიზოდში, სადაც კბილი გაჰკრეს ახალი ამბების გამოშვებების მიერ სამეცნიერო კვლევების შერჩევით გაშუქებას. წამყვანმა ჯონ ოლივერმა დასცინა სამეცნიერო საკითხების ისეთ გაშუქებასაც, რომლის ფარგლებშიც სამეცნიერო აღმოჩენები მეტად გამარტივებულია და სენსაციადაა წარმოჩენილი, არასწორადაა მოყვანილი სტატისტიკა და შერჩევითაა ამოკრეფილი შედეგები.

მისი მაყურებელი შეიძლება იცინოდეს, თუმცა, როგორც ჩანს, სწავლობს კიდეც.

ვაქცინაციის არგუმენტირება იუმორით

ვაქცინაციის უსაფრთხოებაზე არასწორმა წარმოდგენებმა ხელი შეუწყო იმ დაავადებების ახალი კერების გაჩენას, რომელთა თავიდან აცილება შეიძლებოდა აცრის მეშვეობით; მაგალითად, წითელას აფეთქებას 2014-2015 წლებში კალიფორნიაში და 2019 წელს ვაშინგტონში. გასულ წელს, კოლეგებთან – ემილი მოიერ-გუსესთან და მელისა რობინსონთან ერთად გადავწყვიტეთ შეგვემოწმებინა, რა გავლენა იქონია The Daily Show-მ მშობელთა მიერ ვაქცინების არასწორ აღქმაზე.

კვლევის მონაწილეები შემთხვევითობის პრინციპით ორ ჯგუფად გავყავით; ერთს ვაჩვენეთ ვაქცინების მხარდამჭერი სეგმენტი, ხუმრობების გარეშე, მეორე ჯგუფს კი სახალისო ვერსია შეხვდა, რომელშიც წამყვანი ჯონ სტიუარტი ხუმრობანარევ ინფორმაციას აწვდიდა მაყურებელს წითელის ვირუსის სიმწვავეზე.

კვლევის შედეგებმა აჩვენა, რომ სასაცილო ვერსიის ნახვამ შეამცირა მონაწილეთა აცრასთან დაკავშირებული ყოყმანი, განსაკუთრებით მათ შორის, ვისაც ვაქცინის უსაფრთხოებაში ეპარებოდა ეჭვი. აუდიტორიის ყველაზე სკეპტიკურად განწყობილ წევრებს შორის სახალისო ვერსიამ მერყეობა დაახლოებით 7%-ით შეამცირა.

ვაქცინების მხარდასაჭერი ტრადიციული გზავნილები ხშირად ბუმერანგის ეფექტს იწვევს და აცრების მოწინააღმდეგეებისთვის მონაცემების ჩვენება კიდევ უფრო ამყარებს მათ სკეპტიციზმს. ჩვენი კვლევების თანახმად, იუმორი უნიკალური საშუალებაა, რომ მცდარ სამეცნიერო წარმოდგენებს უარყოფითი რეაქციის გარეშე უპასუხო. – ჯესიკა მაკნაიტი

პოლ რ. ბრიუერი დელავერის უნივერსიტეტის კომუნიკაციის პროფესორი და International Journal of Public Opinion Research-ის რედაქტორია. მისი კვლევის მთავარი საგანია სამეცნიერო კომუნიკაცია და საზოგადოებრივი აზრი.
ჯესიკა მაკნაიტი ოჰაიოს სახელმწიფო უნივერსიტეტის დოქტორანტია. მისი კვლევა მოიცავს სამეცნიერო და საჯარო პოლიტიკის საკითხებს, რომლებიც ხშირად მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ადამიანის ყოველდღიურ ცხოვრებაზე – ჯანდაცვასა და გარემოს მდგრადობაზე.

სატირა: კლასიკა

ისტორიის მანძილზე სატირას მიმართავდნენ სოციალური, კულტურული და პოლიტიკური არგუმენტების ჩამოსაყალიბებლად და საზოგადოებრივ აზრზე ზეგავლენის მოსახდენად.

„მოკრძალებული წინადადება“ (1729) არის ჯონათან სვიფტის სატირული ნაშრომი ირლანდიაში სიღარიბის დაძლევის ხერხზე.
ვოლტერის „კანდიდი“ (1759) დასცინის ბრმა ოპტიმიზმს არაადამიანობისა და უბედურების ფონზე.
„ცხოველების ფერმა“ (1945) წარმოადგენს ჯორჯ ორუელის მიერ სტალინიზმის შენიღბულ კრიტიკას.
„დოქტორი სტრეინჯლავი ანუ: როგორ გადავეჩვიე შიშს და შევიყვარე ბომბი“ სტენლი კუბრიკის შავი კომედიაა ბირთვული იარაღით „თამაშის“ თემაზე (მარცხნივ).

ფოტო: COLUMBIA PICTURES/PHOTOFEST