რვიანის ძალა
რვაფეხები სურვილისამებრ იცვლიან ფორმასა და ფერს, გამოყოფენ მელანს, უჩინარდებიან პატარა ნაპრალებში და გემოებს მისაწოვრებით შეიგრძნობენ. თუ ასეა, რატომ მოგვაგონებენ ჩვენს თავს?
ხარ ოკეანის ფსკერზე, ინდონეზიის კუნძულ ლემბეს სანაპიროსთან. ღრმად არა, დაახლოებით 5 მეტრზე, და სინათლეც უხვად აღწევს ამ სიღრმეზე. როგორც მოსალოდნელი იყო ასეთ ტროპიკულ ზონაში, წყალი თბილია. გარშემო, ალაგ-ალაგ მომწვანო აფსკით დაფარული წვრილი ქვიშაა ტალღოვნად მოფენილი. მოლუსკის ნიჟარას ამჩნევ. შესაძლოა, ამ ნიჟარის „გამომძერწავი“ ჯერ კიდევ შიგნით ცხოვრობდეს. იღებ და ატრიალებ. მისაწოვრების წყება. წყვილი თვალი.
რვაფეხა. კერძოდ, ე. წ. ქოქოსის რვაფეხა (Amphioctopus marginatus). ამ რვაფეხას გადაყრილ ქოქოსის ნაჭუჭებში დამალვა სჩვევია და ეს სახელიც აქედან შეერქვა, თუმცა ნებისმიერი დიდი ნიჟარა გამოადგება – მაგალითად, მოლუსკის.
ამ რვაფეხას, თავისი რამდენიმე მისაწოვრით, ორსაგდულიანი მოლუსკის ნიჟარის ორივე ნახევარი უჭირავს. შენს დანახვაზე დაყრის და ოდნავ გაიმართება. თითქოს სიტუაციას აფასებს. შენც ქანდაკებასავით შეშდები. რვაფეხა მალევე გამოდის ნიჟარიდან. სხეული ჩვენი ცერის ტოლი აქვს, კიდურები – ალბათ, სამჯერ უფრო გრძელი. ქვიშაზე მოსიარულეს შესაბამისი მუქი რუხი ფერი ედება. მიდის? არა. რამდენიმე კიდურს ქვიშაზე კლაკნის, დანარჩენებით კი ნიჟარას ზემოდან ეხვევა, პირველივე ცდაზე ატრიალებს მას და შიგნით შეძვრება.
გამოცურვას დააპირებ, თუმცა ამჩნევ, რომ ამოძრავდა. ცხოველმა წყლის ჭავლი გამოუშვა, ნიჟარის ქვემოთ ქვიშა რომ გაეწმინდა. ნიჟარასა და ოკეანის ფსკერს შორის ახლა პატარა ნაპრალია. ნაპრალში კი ხელახლა ჩნდება ორი თვალი. ნიღაბი ახლოს მიგაქვს და წამით ერთმანეთს უყურებთ. ყველა უხერხემლოს შორის რვაფეხები თითქოს ყველაზე მეტად გვგვანან. ნაწილობრივ იმით, რომ მზერაზე მზერითვე ისე გპასუხობენ, თითქოს გულდასმით გათვალიერებენ (ამით ისინი უამრავი ხერხემლიანისგანაც განსხვავდებიან: თევზების უმრავლესობა ზედაც არ შემოგხედავთ), ნაწილობრივ – თავიანთი მოხერხებულობით. მათ რვა კიდურზე ასობით მისაწოვარია ჩამწკრივებული, რაც რვაფეხებს სხვადასხვა ნივთის ოსტატურად გამოყენების საშუალებას აძლევს. ეს განასხვავებს მათ დელფინის მსგავსი ძუძუმწოვრებისგან, რომლებიც, მთელი თავისი გონიერების მიუხედავად, ანატომიურად მაინც შეზღუდულები არიან.
ამავდროულად, რვაფეხები ისეთივე უცხოები არიან, როგორიც ნებისმიერი უცხოპლანეტელი წარმოგიდგენიათ. დასაწყისისთვის ისიც კმარა, რომ სამი გული და მოლურჯო სისხლი აქვთ. საფრთხის მოახლოებისას, მელნის „ღრუბელს“ გამოყოფენ და საპირისპირო მხარეს გარბიან. ძვლები არ გააჩნიათ. სხეულის მყარ ნაწილებს, მხოლოდ და მხოლოდ თუთიყუშის მსგავსი ნისკარტი და ტვინს გარშემორტყმული ხრტილოვანი გამონაზარდი წარმოადგენს. ამის წყალობით ახერხებენ პატარა ნაპრალებში გაუჩინარებას – ეს უნარი აძლევს მათ ნებისმიერი ტყვეობიდან გაქცევის საშუალებას, გარდა სპეციალურად რვაფეხებისთვის შექმნილი აკვარიუმებისა. მათ მისაწოვრებს არამარტო დამოუკიდებლად მოძრობა შეუძლიათ, არამედ თითოეული მათგანი გემოს რეცეპტორებითაცაა დაფარული – წარმოიდგინეთ, სხეულზე რომ ასობით ენა გქონდეთ. კანში დატანილი აქვთ შუქმგრძნობიარე უჯრედები. თუმცა, მოდი, ცოტა ხნით აქ შევჩერდეთ და კიდევ ერთი რვაფეხა გავიცნოთ.
ლონდონის ბუნებისმეტყველების მუზეუმის ერთ პატარა კაბინეტში, საწერ მაგიდაზე, ერთი უფერული ქვის ფილა დევს.
„აი ის რაღაც, სამელნე პარკია“, ამბობს ბრისტოლის უნივერსიტეტის (დიდი ბრიტანეთი) განამარხებულ უხერხემლოთა ექსპერტი, ჯეიკობ ვინთერი. „ნამდვილი პიგმენტია – ქიმიურად შენახული მელანინი“.
ქვაზე აშკარად რვაფეხას ანაბეჭდია. დიდი არ არის: სიცოცხლეში, ეს ცხოველი ალბათ 25 სმ სიგრძის იქნებოდა. შეგიძლია გაარჩიო მანტია – ტომრისებრი სტრუქტურა, რომელშიც თავსდებოდა ლაყუჩები, გულები და სხვა სასიცოცხლო ორგანოები. ჰო, კიდევ, ის მუქი ლაქა, ცენტრში – აი ისაა სამელნე პარკი. კიდურები ჩამოშვებული აქვს და თითოეულზე წრეების რიგები შეიმჩნევა. „ეს პატარა მრგვალი სტრუქტურები“, ამბობს ვინთერი, „მისაწოვრებია“.
განამარხებული რვაფეხები იშვიათობაა; რბილტანიანი ცხოველები, როგორც წესი, კვალს არ ტოვებენ. ეს განამარხებული ინდივიდი დაახლოებით 90 მილიონი წლისაა და ჩვენთვის ცნობილი ერთ-ერთი უძველესი რვაფეხაა. ამ ცხოველის სიცოცხლის პერიოდში, დინოზავრების გადაშენებამდე კიდევ 25 მილიონი წელი იყო დარჩენილი.
მონადირე რვაფეხა შთამბეჭდავია. ის თითოეული კიდურით ჩხრეკს ნაპრალებს. ერთით თუ კრევეტს დააფრთხობს, სხვა ორით – დაიჭერს.
ადამიანები – ძუძუმწოვრები, რვაფეხები კი თავფეხიანები (cephalopods) არიან. ეს სიტყვა ბერძნულად „თავ-ფეხს“ ნიშნავს და მათ უცნაურ ანატომიაზე მიუთითებს, ანუ ასახავს იმას, რომ კიდურები პირდაპირ თავის ცალ მხარეს აქვთ მიმაგრებული, „ტორსი“ – ტომრის მსგავსი მანტია კი, მეორე მხარეს. თავფეხიანები, თავის მხრივ, მოლუსკების ნაირსახეობაა – ჯგუფისა, რომელიც მოიცავს ლოკოკინებს და ლოქორებს, ისევე როგორც ორსაგდულიან მოლუსკებსა და ხამანწკებს.
თავფეხიანები უძველეს ზღვებში მონადირე ერთ-ერთი პირველი მტაცებლები იყვნენ. მათ ევოლუცია განიცადეს 500 მილიონ წლის წინ – ბევრად ადრე, ვიდრე თევზებმა. მართლაც, 450 მილიონი წლით ადრე რომ გემოგზაურათ, ნახავდით – ოკეანის ერთ-ერთი უსასტიკესი მტაცებელი ნიჟარიანი თავფეხიანი იქნებოდა. ზოგიერთი უზარმაზარიც იყო: დიდი ხნის გადაშენებულ Endoceras giganteum-ს ნიჟარა შეიძლება ხუთ მეტრზე გრძელიც ჰქონოდა.
დღეისათვის ცნობილია თავფეხიანების 750-ზე მეტი ცოცხალი სახეობა. რვაფეხას 300 სახეობის გარდა, მათ რიცხვში შედის კალმარისა და მელანთევზის ნაირსახეობები და ნაუტილუსის – 90 საცეცის მქონე, ნიჟარაში მცხოვრები უცნაური ცხოველის რამდენიმე სახეობა.
თანამედროვე რვაფეხები მრავალფეროვანი ჯგუფია. გიგანტური წყნაროკეანური რვაფეხას (Enteroctopus dofleini) თითოეული კიდური შეიძლება ორი მეტრი იყოს, მთლიანი ცხოველი კი – 100 კილოგრამზე მეტს იწონიდეს. სხვები, მაგალითად, ვარსკვლავმწოველი ჯუჯა რვაფეხა (Octopus wolfi) ძალიან პატარაა და 30 გრამზე ნაკლებს იწონის. ზოგ რვაფეხას პაწაწინა მანტია და ძალიან გრძელი კიდურები აქვს; სხვები შედარებით პროპორციულები არიან. უმეტესობა მარჯნებზე, ლამსა და ქვიშაში ბინადრობს და მხოლოდ მტაცებლისგან თავის დასაღწევად, ან ა დან ბ პუნქტამდე გადასაადგილებლად ცურავს, თუმცა რამდენიმე ოკეანის დინებებსაც მიჰყვება. რვაფეხებს ყველგან ნახავთ ტროპიკებიდან პოლუსებამდე, მარჯნის რიფებიდან ქვიშიან ფსკერამდე, მოქცევითი გუბურებიდან ოკეანის აბისალურ ზონამდე.
უკან ლემბეში მზიანი დილაა. წყალმარჩხი რიფის თავზე დაცურავ. გიდი ხელით მიგანიშნებს, რომ რვაფეხა დაინახა. სად? იყურები, მხოლოდ ქვებია, მარჯნებითა და ღრუბელებით დაფარული. აკვირდები და აი ისიც, მუქი მარჯანი. მარჯანი კი არა, დიდი ლურჯი რვაფეხაა (Octopus cyanea).
მარჩხობში მცხოვრები და დღისით მონადირე რვაფეხები და მელანთევზები შენიღბვის მსოფლიო ჩემპიონები არიან. რა თქმა უნდა, შენიღბვა უჩვეულო სულაც არ გახლავთ: მრავალმა არსებამ განიცადა ევოლუცია, იმას რომ დამსგავსებოდა, რაც არ არის. მაგალითად, აი ის ნარინჯისფერი ღრუბელა, სინამდვილეში ზღვის ეშმაკია, რომელიც წინდაუხედავი თევზის მოლოდინში ჩასაფრებულა. ქვიშაზე მოლივლივე ფოთოლს რომ უყურებ, ისიც თევზია. ის პატარა ანემონა კი სულაც არ არის ანემონა. ეს ზღვის ლოქორაა, რომელიც ევოლუციამ ანემონას დაამსგავსა.
რაც რვაფეხებსა და მელანთევზებს სხვებისგან განასხვავებს, ისაა, რომ მათ შენიღბვა სპონტანურად შეუძლიათ. თითქოს საკუთარ კანს იყენებენ, გარშემო არსებული ობიექტების სამგანზომილებიანი გამოსახულებების შესაქმნელად. როგორ აკეთებენ ამას?
რვაფეხას შენიღბვა სამი ძირითადი ელემენტისგან შედგება. ერთია ფერი. რვაფეხები ფერს წარმოქმნიან პიგმენტებისა და ამრეკლავების სისტემის წყალობით. პიგმენტები კანის ზედა ფენის ათასობით მცირე ზომის პარკში ინახება. პარკები, დახურულ მდგომარეობაში, პატარა წინწკლებს ჰგავს. პიგმენტის გამოსაჩენად რვაფეხა პარკების გარშემო კუნთებს კუმშავს, რითაც თავს ხდის პარკს და ფერს აჩენს. იმის მიხედვით, პარკების რომელ კომბინაციას ხსნის ან ხურავს, რვაფეხას მომენტალურად შეუძლია არშიების, ზოლების ან წინწკლების გამოსახვა. არსებობს ამრეკლავი უჯრედების ორი ტიპი. პირველი ტიპი ირეკლავს შემოსულ სინათლეს – შესაბამისად, თეთრ შუქზე კანი თეთრი ჩანს, წითელ შუქზე – წითელი და ა. შ. მეორე ტიპი კი თითქოს ცოცხალი საპნის ბუშტია, რომელიც სხვადასხვა კუთხიდან სხვადასხვა ფრად მოჩანს. ერთობლივად, ამრეკლავები და პიგმენტის ორგანოები რვაფეხას ფერებისა და სახასიათო ნიშნების დიდი მრავალფეროვნების შექმნის საშუალებას აძლევს.
შენიღბვის მეორე ელემენტი კანის ფაქტურაა. კონკრეტული კუნთების შეკუმშვით, რვაფეხებს გლუვი კანის გაუხეშებაც შეუძლიათ. ცვლილება ზოგჯერ რადიკალურია. ე. წ. რვაფეხა-წყალმცენარე (Abdopus aculeatus) იღებს დროებით ფორმას, რომელსაც ჰაეროვანი ფაქტურა აქვს და შთაბეჭდილებას ტოვებს, რომ ეს ცხოველი უბრალო წყალმცენარის ნაწილია.
რვაფეხების მისაწოვრებს არამარტო დამოუკიდებლად მოძრობა შეუძლიათ, არამედ თითოეული მათგანი გემოს რეცეპტორებითაცაა დაფარული.
შენიღბვის მესამე ნაწილია პოზა. იმის მიხედვით, თუ როგორ უჭირავს ტანი, რვაფეხას მეტ-ნალებად შეუძლია არეგულიროს, რამდენად შესამჩნევი იქნება. ზოგი რვაფეხა, მაგალითად, მარჯნის გუნდასავით იგორგლება და მხოლოდ ორი კიდურით, ჩუმად მიცოცავს ფსკერზე.
როგორ გამოსდით მიმიკრია ეს ასე კარგად რვაფეხებს? პასუხი მოკლეა: ევოლუცია. ათეულობით მილიონი წლის განმავლობაში, შენიღბვის ოსტატ ინდივიდებს მეტი შანსი ჰქონდათ, თავი დაეღწიათ მტაცებლებისგან და დაეტოვებინათ შთამომავლობა. საკმაოდ ბევრი ცხოველი, თვით რვაფეხებიც კი – სიამოვნებით მიირთმევენ რვაფეხებს. მათი შეჭმა მთლიანად შეიძლება, რადგან ძვლები არ აქვთ. როგორც ვიქტორიას მუზეუმის (მელბურნი, ავსტრალია) ცოცხალ თავფეხიანთა ექსპერტი მარკ ნორმანი ამბობს, „ეს ცხოველები სუფთა მოსიარულე ბიფშტექსები არიან“.
ახლა კი განვიხილოთ რვაფეხას ნერვული სისტემა. ჩვეულებრივ, მტკნარი წყლის ლოკოკინას მხოლოდ 10 000 ნეირონი აქვს; ომარებს – დაახლოებით 100 000; ხტუნია ობობებს, ალბათ, 600 ათასი. მეთაფლია ფუტკრებსა და ტარაკანებს – დაახლოებით მილიონი. ამრიგად, ჩვეულებრივი რვაფეხას, Octopus vulgaris-ის 500 მილიონი ნეირონი ამ ცხოველებს სრულიად სხვა ლიგაში ახვედრებს. ნეირონების რაოდენობით, ისინი უფრო დაჯილდოვებულნი არიან, ვიდრე თაგვი (80 მლნ) ან ვირთაგვა (200 მლნ) და თითქმის უტოლდებიან კატას (დაახლოებით 700 მლნ). თუმცა ხერხემლიანების ნეირონები თუ ძირითადად თავშია კონცენტრირებული, რვაფეხას ნეირონების ორი მესამედი კიდურებშია. ისიც უნდა ითქვას, რომ ნერვულ სისტემას ფუნქციონირებისთვის უამრავი ენერგია სჭირდება და მხოლოდ მაშინ შეუძლია ევოლუციური განვითარება, თუ სარგებელი ხარჯზე მეტია – რა ხდება?
პიტერ გოდფრი-სმითი, ნიუ-იორკის საქალაქო უნივერსიტეტისა და სიდნეის უნივერსიტეტის რვაფეხების შემსწავლელი ბიოლოგი ვარაუდობს, რომ რვაფეხას რთული ნერვული სისტემის განვითარებას, შესაძლოა, რამდენიმე ფაქტორმა შეუწყო ხელი. პირველია მისი სხეული. ნერვული სისტემა ხომ სხეულთან ერთად ვითარდება – რვაფეხას სხეული კი უჩვეულოდ რთული ფორმით განვითარდა. რვაფეხას უძვლობამ განაპირობა ის, რომ ნებისმიერი კიდური შეუძლია ნებისმიერი მიმართულებით გაშალოს, ნებისმიერ დროს; ჩემგან და თქვენგან განსხვავებით, მისი მოძრაობა არ შემოიფარგლება მხრით, იდაყვითა თუ მაჯით. ამით რვაფეხა ურიცხვ მოძრაობას ასრულებს; გარდა ამისა, თითოეულ კიდურს განსხვავებული რამის კეთება შეუძლია. რვაფეხებს დამოუკიდებლად მოძრავი მისაწოვრებიც აქვთ, კანის ფერისა და ფაქტურის მაკონტროლებელ მექანიზმებზე რომ აღარაფერი ვთქვათ. ამავდროულად, ეს ცხოველი იმგვარად განვითარდა, რომ შეუძლია მიიღოს და გადაამუშავოს დიდი რაოდენობით შემოსული სენსორული ინფორმაცია: გემო და შეხება – მისაწოვრებიდან, წონასწორობის გრძნობა – სტატოცისტებად წოდებული სტრუქტურებიდან, და, ასევე, თავისი კომპლექსური თვალებით შეგროვებული მთელი ინფორმაცია.
ამას ემატება ისიც, რომ მრავალი რვაფეხა ცხოვრობს სივრცითი თვალსაზრისით რთულ გარემოში – მათ უწევთ ნავიგაცია რიფებზე, მათ შორის და მათ გარშემო. სხეულის ჯავშნის არქონის გამო, მტაცებლებისგან თავდასაცავად დიდი ყურადღება სჭირდებათ და იმ შემთხვევებში, როცა კამუფლაჟი არ კმარა, უნდა იცოდნენ, სად დაიმალონ. და ბოლოს, რვაფეხები სწრაფი, მარჯვე მონადირეები არიან, რომლებიც ცხოველთა დიდი ნაირსახეობით იკვებებიან, ხამანწკებით დაწყებული, კიბოებითა და თევზებით დამთავრებული. უძვლო სხეულები, რთული გარემო, მრავალფეროვანი საკვები რაციონი, მტაცებლებისგან თავის დაღწევა – ყველა ის ფაქტორია, რამაც გოდფრი-სმითის ვარაუდით, მისი საზრიანობის განვითარება განაპირობა.
და მაინც, ასეთი რთული ნერვული სისტემის მქონე რვაფეხები, მართლაც არიან საზრიანები? ფრინველებსა და ძუძუმწოვრებში საზრიანობის განსაზღვრა იმის მიხედვით ხდება, თუ რამდენად შეუძლიათ ამა თუ იმ დამხმარე იარაღის გამოყენება, რვაფეხას კი იარაღი არაფერში სჭირდება – მისი მთელი სხეული იარაღია. მათ არაფერი სჭირდებათ ნაპრალებში შესაღწევად, უბრალოდ შეუძლიათ გადაწვდნენ, ან გახლიჩონ ხამანწკა.
თუმცა, 1950-იან და 1960-იან წლებში დაწყებულმა ექსპერიმენტებმა აჩვენა, რომ ჩვეულებრივი რვაფეხები კარგად უმკლავდებიან ამოცანებს, რომლებიც მოიცავს დასწავლასა და დამახსოვრებას – იმ ორ უნარს, რაც ჩვენთვის გონიერებასთან ასოცირდება. მართლაც, რვაფეხას ტვინის ერთ-ერთი ნაწილი, ვერტიკალური წილი, ასეთ ამოცანებზე აგებს პასუხს. რვაფეხას სახეობები გარკვეულწილად განსხვავდებიან ერთმანეთისგან ტვინის მოწყობით, და რადგან მხოლოდ ცოტა მათგანია შესწავლილი, არავინ იცის, ყველანი ერთნაირად ნიჭიერები არიან თუ არა. როგორც რვაფეხების მკვლევარი როი კოლდუელი (ბერკლი, კალიფორნიის უნივერსიტეტი) ამბობს: „შეიძლება ითქვას, რომ ჩემს ლაბორატორიაში გამოვლილი რამდენიმე ინდივიდი პურის ტოსტივით გონებაჩლუნგია“. დავასახელოთ? „Octopus bocki, ერთი პატარა რვაფეხა“. რატომ არის გონებაჩლუნგი? „უბრალოდ, არაფრის მაქნისია“.
მიუხედავად იმისა, ჭკვიანები არიან თუ უჭკუოები ნაკლებად მნიშვნელოვანია იმ ფაქტთან შედარებით, რომ თავიდან ბოლომდე განსაცვიფრებლები და მომაჯადოებლები არიან.
მოდით, ბოლოჯერ ჩავყვინთოთ. ლემბეში მზე ჩადის. შენ წინ მცურავი პატარა თევზების წყვილი ქვირითს ყრის. დიდი განდეგილი-კიბო, თავისი „ნათხოვარი“ ნიჟარით, გვერდზე მობარბაცებს. იქვე, პატარა ქვაზე კი რვაფეხა-წყალმცენარეა წამომჯდარი.
უყურებ. ისიც იწყებს მოძრაობას. ჯერ ტივტივებს, მერე თითქოს პლანირებს. ახლა ქვებზე მიცოცავს. დაღმართზე რომ ეშვება, ცალი კიდურით პატარა ხვრელს პოულობს და მთლიანად ძვრება შიგნით. წავიდა. თუმცა არა. კიდურის წვერს გარეთ იშვერს, „ხელის ცეცებით“ პოულობს პატარა კენჭს და შესასვლელს ქოლავს. მორჩა. შეუძლია, მთელი ღამე მშვიდად იძინოს.
სრული ვერსია წაიკითხეთ ნოემბრის ნომერში.