რუსეთის ორ უდიდეს ქალაქში სურსათი მწირია, მოსახლეობა და პრობლემები კი – ჭარბი. ასეთ ანომალიურ გარემოში, დღეს, ერთი რეალობა იჭრება – ასოთხმოცმილიონიანი დიდებული იმპერია, უკვდავი რომ გვეგონა, აღარ არსებობს.

ძველი რეჟიმი ხალხებს ანტიკვარული ნივთებივით აგროვებდა – რაც უფრო უჩვეულო იქნებოდა, მით უკეთესი – და რუსულ იარლიყებს აკერებდა; თუმცა ამ მრავალფეროვან დაპყრობილ ხალხებში ეროვნულ სულისკვეთებას არ აღვივებდა. პანსლავიზმს ის თავს ვერ მოახვევდა თავის ქვეშევრდომებს, რომელთა უდიდესი ნაწილი ურალურ-ალთაური, ანუ თურანული წარმოშობისა იყო.  

ცარისტული რუსეთი მხოლოდ ძალით იყო გაერთიანებული – ეს იყო ცენტრალიზებული ავტოკრატიის ტრიუმფი ქვეშევრდომ ხალხებზე, რომლებიც მასობრივად მეტად ინდიფერენტულნი იყვნენ და ერთიანობის განცდა აკლდათ, იმისათვის რომ ტირანიის მიმართ პროტესტი გამოეხატათ. მასის გათავისუფლება ელიტის საქმეა, ბოლშევიზმი კი დაკოჟრილი ხელების დაუცხრომელ ნება-სურვილებსა და დაკოჟრილ ტვინზე მაღლა დაყენებით, ცარიზმზე მეტად კონსერვატიული აღმოჩნდა პიროვნების დათრგუნვის საქმეში და თანაც ისე, რომ სახელმწიფოც არ ჩამოუყალიბებია.

ცარიზმისათვის არაფერი იყო არც ვეებერთელა ხარჯი და არც გმირული მსხვერპლი, ოღონდ გზის სატკეპნს სვლა არ შეეჩერებინა და სლავურ მყინვარს თუნდაც ნელა ეცურა დარდანელის სრუტის, პამირის მთებისა და მანჯურიის მიმართულებით. შორეულ მდინარე ამურზე გადაჭიმული ორი მილის (3,2 კმ) სიგრძის ხიდი ან კავკასიონის გულში თამამად გაჭრილი სამხედრო გზა; ტრანსციმბირული რკინიგზა ან კიდევ დიდებული საეკლესიო კომპლექსი იერუსალიმში – ამ ყველაფერს აქტიურად უჭერდა მხარს ცარიზმი და რუსეთის ფულით ახორციელებდა მაშინ, როდესაც ქვეყნის დედაქალაქის მკვიდრი რუსები უწიგნურად ცხოვრობდნენ ისეთ ეკონომიკურ პირობებში, ოდნავ რომ ჯობდა ბატონყმობას.

ყოფილ რუსეთის იმპერიაში შემავალ ხალხებს შორის არიან მამაცი ქართველები და პოლიტიკურად პასიური სარტები; კაზაკები, რომელთათვისაც ბრძოლა ლუკმაპურის შოვნაზე უფრო მნიშვნელოვანია და „მუჟიკების“ – მორჩილი რუსი გლეხების – უდიდესი მასა.

თურქული ქალაქის რუსული ფასადი

გასულ დეკემბერს ვეწვიე ბაიაზიდს [დღევანდელი დოღუბაიაზითი] – რუსეთის არმიის მიერ აღებულ პირველ თურქულ ქალაქს კავკასიის ფრონტზე. მოსახლეობა უდავოდ თურქული იყო. ძველ, მტვრიან ქალაქში წითელ ფესებს [ტრადიციული ქუდი] ხშირად მოკრავდით თვალს და მოსახლეობაც მუხლმოყრილი ლოცულობდა იმის მაგივრად, რომ ფეხზე მდგომებს თავი დაეხარათ ან პირჯვარი გამოესახათ.

რამდენიმე რუს ქალს თუ მოჰკრავდით თვალს ოდნავ მოძველებულ, პარიზულ სტილში ან გლეხური თავშალით შემოსილს; ერთ შენობას „ქალაქთა კავშრის“ საავადმყოფოს წითელი ჯვარიც ამშვენებდა, თუმცა ქალაქი უწინდებურად თურქული იყო.

ქუჩის კუთხეებში გაკრული ლურჯ-თეთრი ფერის ახალთახალი აბრები რუსულ ენაზე იყო დაბეჭდილი. ეს რუსული ასოები ამ ქალაქში ისეთივე ეგზოტიკა იყო, როგორიც ხანქოუში – რუსული კონცესია იანძიზე. ცარიზმის ფასადს ამოფარებულ ამ თურქულ ქალაქს ხასიათი იოტისოდენადაც არ შესცვლია, თუმცა ნებისმიერ რუსს შეეძლო რუსულ ფოსტამდე გზის გაგნება ქუჩაში რუსულენოვანი წარწერების წაკითხვით. 

თურქული ფრონტიდან უკან დახევა

იმავე დღეს, ცარიზმის ავტოკრატიული უღლისა და ბიუროკრატიისგან გათავისუფლებული რუსი „სალდათები“, რომელთაც ბრმად დაიდეს ავტოკრატიული ბანდის მიმზიდველი, თუმცა უფრო მძიმე უღელი, თურქეთის ფრონტიდან ერთიანად გამოიქცნენ; მარტივად დათმეს მომავალი დაპყრობებისა თუ დაცვის სურვილი იმ მიწისა, რომლისკენ უკან მოხედვაც არ აინტერესებდათ და იმდენად მიიჩქაროდნენ იქიდან, რომ სუსხიან ზამთარში, ზღვის დონიდან 2000 მეტრამდე სიმაღლეზე, სამხედრო მატარებლის სახურავზე მგზავრობდნენ. 

რუსეთის სიდიადის ფასადი, რომელიც გერმანიასაც კი ჰგვრიდა შიშს, გაცვდა. მასობრივი არეულობისა და რევოლუციის მძვინვარე ტალღამ, რომელმაც მოულოდნელად გააცნობიერა ცარიზმის სისუსტე, მაგრამ თავად ცარიზმის სიძლიერე აკლდა, მოიცვა ტერიტორია სამხრეთ კავკასიის სტეპებიდან ლაპლანდიის ყინულოვან უდაბნოებამდე და ყირიმიდან მანჯურიამდე.

ეს გიგანტური ზანტი მასა გერმანელი პროპაგანდისტების ტკბილმა ენამ სამოქმედოდ რომ გააერთიანოს, ლენინისა და ტროცკის შეკოწიწებული რესპუბლიკა არათუ დანაწევრდება, არამედ დაწყებულმა ანგლო-საქსურმა აღმავლობამ აზიაში შეიძლება გზა დაუთმოს ტევტონების ჰეგემონიას – გერმანული მილიტარიზმის გავლენის მქონე პანთურქულ იმპერიას, რომელსაც სათავეში თანამედროვე თემურ-ლენგი და ატილა ჩაუდგება (პანთურანული, იგივე პანთურქული, მოძრაობა აზიელ ხალხთა – განსაკუთრებით ურალურ-ალთაურ ტომთა აგრესიულად განწყობილ გაერთიანებად ჩამოყალიბდა, ინდო-ევროპული ცივილიზაციის რისხვას საიდუმლოდ, მაგრამ აქტიურად დაუჭირა მხარი გერმანულმა ავტოკრატიამ).

თუმცა, დღევანდელი გადასახედიდან მომავალი უკეთესი ჩანს. სომხები, რომლებიც სხვა ხალხთან შედარებით ყველაზე მეტად დაზარალდნენ თურანელების ოსმალური შტოსაგან, ჯერ კიდევ გამაგრებულები არიან ერევნის დაბლობსა და მთის ქალაქ შუშაში.

ბრიტანელებმა, რომელთა იმპერიაც ყველაზე მეტად შეიძლება დაზარალდეს პანთურქიზმის წარმატებით, მძიმე 700 მილის (დაახლოებით 1100კმ) გავლით მისია ბაღდადიდან ბაქოში – პანთურქულ ცენტრში გაუშვეს. სწორედ აქ ცხოვრობს ბაქოელი თათარი აჰმედ აღაევი – პანთურქიზმის მთავარი მიმდევარი, ოთხი წლის წინ კონსტანტინოპოლში გამართული პანთურქული კონფერენციის ერთ-ერთი მთავარი მონაწილე და ფართოდ გავრცელებული Turk Yurdu-ს რედაქტორი, რომლის მიზანიც გახლეჩილ ხალხებში კავშირის შეგრძნების გაღვივება იყო. იმის განსაზღვრა, თუ რამოდენა მნიშვნელობა აქვს ბაქოში თუნდაც მცირე ბრიტანული დესანტის გამაგრებას, იმ ადამიანს შეუძლია, რომელსაც ესმის ამიერკავკასიის ეთნიკური სიჭრელე და ოპორტუნისტული ფსიქოლოგია.

კაცობრიობის ამ ლაბირინთში – კავკასიაში დასახლებულ ხალხებს შორის ყველაზე საინტერესონი ქართველები არიან. სომხებთან ერთად, ისინი მნიშვნელოვან ავანპოსტს ქმნიან პანთურქიზმის საფრთხის წინაშე. დიდებულმა მთებმა, რომლებიც შამილსა და სხვა მრავალ პატრიოტს იფარებდა, სხვადასხვა ტომი და ხალხი იზოლირებულ ხეობებში გამოამწყვდია, რომელშიც მათ თავიანთი სახასიათო ადათ-წესები შეინარჩუნეს. ამრიგად, დაღესტნის მთებმა ხალხების ეს თავშესაფარი აქცია „კუნძულად ისტორიის ზღვაში“.

საქართველოს მეტ-ნაკლებად გაუმართლა, რადგან ის უღელტეხილი, რომელზეც ახლა მშვენიერი, თვალწარმტაცი სამხედრო გზა გადის, უამრავი ისტორიული მიმოსვლის ადგილი იყო, ხოლო ხეობა, რომელსაც ახლა რკინიგზა მიუყვება ბათუმიდან ბაქომდე, უთვალავი ვაჭრის საქარავნო გზას წარმოადგენდა. 

სადაც საქართველო იშვა

კავკასიონის თოვლიანი ქედიდან სამხრეთით, რამდენიმე მილში, ერთი პატარა სოფელია, რომელსაც მსოფლიო უნდა იცნობდეს. მცხეთა იმდენად ძველია, რომ მის ფონზე ახალი ინგლისის (აშშ) ქალაქები ემბრიონებად მოგეჩვენებათ; ზოგს სჯერა, რომ ის ნოეს ერთ-ერთმა ვაჟმა დააარსა, რომელიც წარღვნის შემდეგ, ერთ დღეს, არარატის მთიდან ჩამოეხეტა და ეს ადგილი იდეალური სადრენაჟო პირობების გამო აირჩია.

ტერასებზე განლაგებულ სახლებს შორის ორი მდინარე ერწყმის ერთმანეთს: ანკარა, ცივი არაგვი, რომელიც კავკასიონის მარადიულ თოვლში იღებს სათავეს და მტკვარი – დანაგვიანებული ნაკადი, რომელიც დასავლეთიდან მოემართება თბილისის ქვაბულისკენ და, ამიერკავკასიის უდაბური სტეპის გადაკვეთით, დაღესტნის მთებსა და სომხეთის ზეგანს შორის გაედინება.

მცხეთა მწვანე მინდვრებსა და საძოვრებს შორის ისეა გამოკვეთილი, როგორც გახუნებული ბასრქიმიანი სათევზაო ნავი ზურმუხტისფერ ზღვაში.

ამ ენისგასატეხი სახელის მქონე წყნარი ქალაქის მოპირდაპირე მხარეს, კლდეზე, ქართველთა მეფეებმა პირველი ციხესიმაგრე ააგეს, თუმცა საქართველო საკუთრივ მცხეთაში დაიბადა. ზოგი ქართველი ამბობს, რომ აქადელებისა და შუმერებისაგან წარმოიშვნენ, მაგრამ მათ გარეგნობასა თუ ხასიათში არაფერი მიუთითებს იმაზე, რომ ვინმეს შთამომავლები არიან. თითქოს ისინი საერთოდ სხვა განზომილებიდან აღმოცენდნენ.

მებრძოლი გარეგნობისა და ლამაზი სახის, რაინდული იერის მქონე მამაკაცებს, რომელთათვისაც უცნობია მძიმე შრომა, უყვართ ღვინო, ქალები და სიმღერა და ისევე წარმოსადეგად გამოიყურებიან, როგორც ბედუინები უდაბნოში გაშლილი კარვის წინ. ზოგნი მთიელები არიან – ყველაზე თვალისმომჭრელი მეომრები მათ შორის, ვისაც კი ქამრით მთელი არსენალი უტარებია. დანარჩენები მიწათმოქმედი ხალხია, რომელთაც მიწასთან შეხება სულაც არ უშლის ხელს, სამხედრო ფორმიანი ჯარისკაცივით წელში გამართულად იარონ.

ქართველ ქალებს თურქი მმართველები ჰყავთ დაპყრობილი, თუმცა, უნდა ითქვას, რომ ქართველი მამაკაცები მეუღლეებზე ლამაზები არიან და უფრო მედიდურად გამოიყურებიან. მათ ცოლისა და ქალიშვილების მიმართ კარგი დამოკიდებულება აქვთ და არ დაუშვებენ, რომ ისინი მსახურებად ჰყავდეთ.

ქართულ სახეს ისეთი სიმტკიცე ახასიათებს, რომ ქალები მომწიფებისას უკვე მეტწილად კარგავენ მომხიბვლელობას. კლასიკური ცხვირი მეტად კეთილშობილურია იმისათვის, რომ კოხტა უწოდო, სწორი დიდი ტუჩები კი სიმტკიცის მანიშნებელია და არაფრით ჰგავს კუპიდონის მშვილდს, ლამაზი თვალებიც უმალ იმ სახეს ამშვენებს, რომელსაც მამაკაცური სილამაზე აქვს. თბილისის წითელი ჯვრის კაფეებში უამრავ მოკლე, დახვეულთმიან ქართველ ქალს შეხვდებით, რომლებიც აპოლონ ბელვედერელს შეიძლება შეადარო, თუმცა არა ვენერას.

ქრისტიანობა საქართველოში წმინდა ნინომ გაავრცელა დაახლოებით 347 წელს და მცხეთა მრავალი წელი ქრისტიანული კულტურის ცენტრს წარმოადგენდა. ქართველები ამტკიცებენ, რომ ქრისტიანობა მათ სომხებზე ადრე მიიღეს, სომხები კი – პირიქით. მფლანგველი ქართველები და შეძლებული სომხები ისტორიის მანძილზე ისე არიან ერთმანეთში აღრეულები, რომ ისინი, ვინც ქართველად მიიჩნევს თავს და ქართულად ლაპარაკობს, სომხურ ეკლესიაში შეიძლება ნახოთ, სომხურად მოლაპარაკე სომხები კი ხშირად – ქართულ ეკლესიებში.

ქართველები კარგი მასპინძლები არიან, სომხები კი – გამჭრიახი საქმოსნები. ამიტომაცაა, რომ მსოფლიოს ერთ-ერთი ყველაზე საამაყო გამზირი – თბილისში მდებარე გოლოვინის პროსპექტი – სომხების სამფლობელოა, რომელსაც ქართველები ამშვენებენ – ყველაზე ლამაზი ახალგაზრდები, რომელთაც კი აზიაში შეიძლება შეხვდეთ.

საქართველოს მიერ დამოუკიდებლობის გამოცხადება 

1917 წლის 14 ოქტომბერს მცხეთაში დავესწარი საქართველოს კათოლიკოსის აღსაყდრებას, რაც უკანასკნელი ასი წლის განმავლობაში პირველად მოხდა. ეს იყო პირველი ნაბიჯი, რომელიც ცარიზმის უღელში მყოფმა ამ მებრძოლმა ხალხმა გადადგა დამოუკიდებლობისკენ. მცხეთაში გამართულ ამ ღონისძიებაზე აღინიშნა მათი ავტოკეფალია და რუსეთის ეკლესიისაგან გათავისუფლება. 1918 წლის 26 მაისს, მას შემდეგ, რაც თურქებმა ბათუმისა და ყარსის ოლქები დაიკავეს და, ამრიგად, მხოლოდ ისტორიული საქართველო დაუტოვეს ამიერკავკასიის რესპუბლიკას, საქართველოს [ეროვნულმა] საბჭომ დამოუკიდებლობა გამოაცხადა და დაიშალა ამიერკავკასიის რესპუბლიკა.

რამდენად გაუმკლავდება საქართველო თურქებსა და გერმანელებს, დრო გვაჩვენებს, თუმცა ერთი რამ ცხადია: საქართველო აღარასოდეს დაიდებს მორჩილად უღელს. ის გერმანიის პანთურქულ სქემებს გაეთამაშა და 1918 წლის 19 ივნისს იძულებული გახდა, კონსტანტინოპოლში გაეგზავნა დელეგატები ცენტრალურ ბლოკთან შესათანხმებლად, თუმცა საქართველოს არასოდეს იზიდავდა მონური მორჩილების იდეა და იგი მედგრად იდგება მანამ, სანამ შეძლებს, შვებით ამოისუნთქოს.

1917 წლის 14 ოქტომბერს მცხეთაში შესული ყველა მატარებელი სავსე იყო. თბილისიდან მომავალი ახალგაზრდა მამაკაცები მატარებლის სახურავებიდან უცქერდნენ ამაყი სახელმწიფოს ხელახლა დაბადების ფერად წარმოდგენას. პაწაწინა სადგურიდან დიდებულ ეკლესიამდე მსვლელობა კალეიდოსკოპურ სცენაში გადაიზარდა.

თვალწარმტაცი მსვლელობა

მწკრივის თავში ერთი ლამაზი ქართველი ლურჯ აბრეშუმის ალამს აფრიალებდა, რომელსაც ვერცხლისფერი ქართული წარწერა და ვერცხლის დისკოზე გამოსახული დიდი წმინდანის გამოსახულება ამშვენებდა. მას რბილი ტყავის ჩექმა ეცვა. მუქი ყავისფერი ჩოხა გამოყვანილი წელით, ფრიალა ბოლოთი და მკერდზე ჩამწკრივებული ვაზნებით, თავზე კი პატარა ქართული ქუდი ეხურა; სამოსის განუყოფელი ნაწილი იყო ხმალი, ხანჯალი და ახალთახალ, მოწითალო-ყავისფერ ბუდეში ჩადებული ავტომატური [ცეცხლსასროლი] პისტოლეტი, რაც უცნაურ ანაქრონიზმს ქმნიდა. სასიკვდილო იარაღი ჯერაც ჩვეულებრივი სამოსის ნაწილია საქართველოში.

მედროშეს ორივე მხარეს მოჰყვებოდა ორი ხმალმომარჯვებული მამაკაცი რბილბეწვიანი, ღვინისფერი მოსასხამით, მეწამული შარვლით და ოქროსფოჩიანი რბილი თეთრი ჩექმებით.

მათ უკან მოჰყვებოდა კოხტად ჩაცმულ მომღერალ მამაკაცთა გუნდი და გრძელნაწნავიანი ახალგაზრდა ქალები, რომელთაც მონაცრისფრო-ცისფერი ვიწრო კორსაჟების ზემოდან ბეწვიანი, ლურჯი ხავერდის მოსასხამები ეცვათ. სადედოფლო სიგრძის კაბები, რომლებიდანაც მხოლოდ ფეხსაცმლის ცხვირი ჩანდა, კორსაჟების რბილ ტონს შეესაბამებოდა.

შემდეგ უზარმაზარი ავტომანქანა მოდიოდა მისი მგზავრის – მომავალი კათოლიკოსის სადარი სიდარბაისლით. ამ საეკლესიო მსვლელობას ყვავილების გვირგვინივით ამშვენებდა ორმოციოდე ქართველი გოგონა, რომელთაც მღელვარებისგან ჩვეულებრივზე მეტად უღაჟღაჟებდათ ლოყები. უმრავლესობა სადა თეთრ კაბებში იყო გამოწყობილი, რომელთა ფონზეც მათი ყორნისებრი თმა და ვარდისფერი ლოყები ცოცხალ კონტრასტს ქმნიდა; თუმცა იყო რამდენიმე, რომელთაც უახლესი ევროპული სტილით შეკერილი კოხტა კოსტიუმი და პატარა ქუდი ამშვენებდა. 

კვირაში სამი დღესასწაულის აღმნიშვნელები 

მშვენიერ ქალბატონებს უკან ჯაჭვისპერანგიანი და მუზარადიანი პირქუში ხევსურები მოჰყვნენ. ყველას ორპირიანი ხმალი და მოჩუქურთმებული პატარა ფარი ეპყრა ხელთ. მათი ტანმორჩილი, გამხდარი ცხენები ავტომანქანების გამონაბოლქვს ისუნთქავდნენ და ამ 8-საუკუნოვანი შუალედის მქონე ანაქრონიზმით უფრო აღშფოთებულნი ჩანდნენ, ვიდრე მათი წითური პატრონები.  

ხევსურების სამოსს ჯვარი ამშვენებს და ეს მსოფლიოში ყველაზე რელიგიური ხალხია, მათი რწმენა კი ტრადიციული ქრისტიანობისა და წარმართობის უცნაური ნაზავია. ერთმა ძველმა ფრანგმა მოგზაურმა საფუძველი ჩაუყარა გადმოცემას, რომ ისინი შთამომავლები იყვნენ ფრანკი ჯვაროსნებისა, რომელთაც ქართველი ქალები შეუყვარდათ და ქართული სიყვარულით თავდავიწყებულებს, წმინდა გრაალი დაავიწყდათ; თუმცა, ეს გადმოცემა ერთმა ერუდირებულმა თბილისელმა სწავლულმა გამიქარწყლა.

ეკლესიაში, რომელიც იმ ადგილასაა აგებული, სადაც გოლგოთიდან ერთი ებრაელის მიერ ჩამოტანილი ქრისტეს კვართი უპოვიათ, ამაყი, თუმცა ბედკრული ქართველი მეფეები განისვენებენ. მათ შორისაა უკანასკნელი მონარქი, გიორგი XII, რომელმაც საკუთარი მიწა რუსეთს დაუთმო და გულდამძიმებული მალევე გარდაიცვალა – ნამდვილი მეთაური, რომელმაც გამარჯვება ვერ შეძლო და ერთადერთ გამოსავლად სიკვდილი დარჩა.

ამ ადგილას პირველი ქრისტიანული ეკლესიის აშენებიდან 16 საუკუნე გავიდა; მის უკან სამარხში კი რკინის ხანის ადამიანების დიდრონი თავის ნაშთებია, რომელთან შედარებითაც ერეკლე, თამარი, გურამიანები და ფარნავაზიანები სრულიად არარომანტიკული თანამედროვეები არიან. მათ ის დრო ახსოვთ, სანამ ყაზბეგის მთაზე პრომეთეს მიაჯაჭვავდნენ და სანამ იასონი ოქროს საწმისის საძიებლად ესტუმრებოდა აქაურობას. მცხეთა უძველესია, თუმცა ერთი გზისპირა გაჩერებაა ისტორიის გრანდიოზულ გზატკეცილზე, რომელიც მთიან ბარიერზე ევროპისა და აზიის დამაკავშირებელ ხიდადაა გადებული.

საქართველოსა და რუსეთის ურთიერთობა ამერიკელების განსაკუთრებულ ცნობისმოყვარეობას უნდა აღვიძებდეს, რადგან კახეთის მეფემ ივანე III-ს პროტექცია სწორედ იმ წელს სთხოვა, როდესაც კოლუმბი ამერიკის სანაპიროს მიადგა და ჩვენი პილიგრიმი მამები მაშინ გაეშურნენ კლდოვანი სანაპიროსაკენ, როდესაც სპარსეთის მიერ შეწუხებულმა საქართველომ დასაცავად მიხეილ რომანოვს მიმართა. როდესაც ჩვენი პირველი ფედერალისტები კონსტიტუციის პირველ ვარიანტს ადგენდნენ, ერეკლე II-მ თავი რუსეთის ვასალად გამოაცხადა.

ქალთა საარჩევნო უფლება კავკასიაში

„მე შენ სამჯერ გაგეყრები!“ – აშკარად სერიოზულად განაცხადა აბრეშუმში გამოწყობილმა თათარმა კოხტად გაკრეჭილი წვერით, მის წინ ჩადრჩამოფარებულ სილუეტს კი, წესით, ქმრის დაკარგვისა უნდა შეშინებოდა. თუმცა, ასე არ მომხდარა. ეს გახლდათ ამიერკავკასიის მთავრობის არჩევნებთან დაკავშირებული ერთ-ერთი ინციდენტი, რომელსაც თბილისში შევესწარი იმ დღეს, როდესაც ეს ბედკრული პატარა რესპუბლიკა დაიბადა. თურმე, ერთი გამოჩენილი თათრის ერთ-ერთ ცოლს ქმრის მიერ ნაკარნახევი კანდიდატისთვის არ მიუცია ხმა და მას შემდეგ, რაც ბიულეტენი უკვე საარჩევნო ყუთში იყო საიმედოდ მოთავსებული, ქმრისთვის გამოუცხადებია. ასეთია თანამედროვეობისკენ გადადგმული პირველი ნაბიჯები საქართველოში.

ქალაქის თავზე ხმაურით მფრინავი თვითმფრინავი ხალხის ყურადღებას იპყრობდა. ნათელი და მზიანი დღე იყო, ქუჩები კი გადაჭედილი. ათასობით ადამიანი უყურებდა მფრინავი აპარატის მოძრაობას. მან გადაკვეთა მტკვარი, რომელიც წაგრძელებულ ქალაქს ორად ყოფს, გადაინაცვლა გოლოვინის პროსპექტზე და აღმოსავლეთით გაუხვია ანგარისაკენ.

მოულოდნელად თვითმფრინავიდან თვალწარმტაცი, უზარმაზარი ფიფქები გადმოცვივდა, რომლებიც ქვემოთ მყოფი ხალხის გამოწვდილი ხელებისაკენ ბზრიალ-ბზრიალით ეშვებოდა. შეკრებილ ამომრჩევლებს ბოლშევიკები ბოლშევიკური ლიტერატურით ბომბავდნენ. წინასაარჩევნო კამპანიას თბილისში სანახაობრივი ნაწილის გარეშე არ ჩაუვლია. 

წინა ღამეს თეატრში შეკრებილ, გამოპრანჭულ პუბლიკას პირველი აქტის შემდეგ ზედა იარუსებიდან პროკლამაციები დააყარეს თავსა და კალთებზე. დღის განმავლობაში სხვადასხვა პოლიტიკური პარტიის საარჩევნო ნომრებით გაფორმებული მანქანები დაგრიალებდნენ ქუჩებში და ხმების მოსაპოვებელ კამპანიას აწარმოებდნენ.

პლაკატები ყველგან გაეკრათ, სადაც ხელი მიუწვდებოდათ და, რიგ შემთხვევაში, ერთი პარტიის პლაკატს ზემოდან ჰქონდა გადაწებებული მეორე პარტიის პლაკატი. ძვირფასი მაღაზიების ვიტრინები – ამერიკის დიდი ქალაქების უმრავლესობას რომ შეშურდებოდა – წებოთი იყო დასვრილი და პლაკატებით დაფარული; არჩევნების დასრულებამდე მხოლოდ რამდენიმე მაღაზიის მფლობელს უზრუნია მათ ჩამოფხეკაზე. აქა-იქ ხელით მიეჯღაბნათ სხვადასხვა პარტიის აღმნიშვნელი საარჩევნო ნომერი, რამაც კოლეჯის დრო გამახსენა: პირველკურსელების მიერ ყველგან მიწერილ „1911“-ს ბოლო ციფრს მეორე კურსელები უცვლიდნენ, რათა დაეფიქსირებინათ, 1910-ის კურსი ჯერ კიდევ აქ ვართო.

თექვსმეტი პოლიტიკური პარტიის შეჯიბრება ერთ ქალაქში 

თბილისის არჩევნები ყველაზე მძიმე მეეზოვეებისთვის იქნებოდა, ხოლო ყველაზე მომგებიანი – მბეჭდავებისთვის, რადგან ყველა პარტია უკიდურესად მოწადინებული იყო კონკურენტებზე მეტი სარეკლამო ფურცელი მიმოეფანტა ქუჩებსა და საჯარო სივრცეებში. თბილისში, რამდენიმე თვით ადრე, ნებისმიერი წვრილმანის მყიდველს პოლიტიკური კანდიდატების დასახელებით დამშვენებულ ქაღალდში გახვეული საქონელი მიჰქონდა სახლში. თექვსმეტიდან ერთ-ერთმა პარტიამ 2 000 000 სარეკლამო ფურცელი დაბეჭდა ქალაქში, რომელშიც სულ 100 000 ხმა შეგროვდა.

ზოგიერთმა პარტიამ საკუთარი პოზიციის ჩამოსაყალიბებლად ბუკლეტები დაბეჭდა, წინასაარჩევნო პროგრამებს ყველა მხრიდან უფრიალებდნენ ამომრჩევლებს. ხალხს, რომლისთვისაც კენჭისყრა უცხოა და 16 პარტიას შორის უწევს არჩევანის გაკეთება, კრიტიკული აზროვნება მოეთხოვება, თუმცა, როგორც ჩანს, ყველას წინასწარ ჰქონდა გადაწყვეტილი, ვისთვის უნდა მიეცა ხმა, რადგან ვისაც ვკითხე, თექვსმეტივე პარტიის ჩამოთვლა შესაბამისი ნუმერაციით ვერც ერთმა შეძლო.

პირველი ნომრით მონაწილე სოციალ-დემოკრატიული პარტიის მენშევიკურმა შტომ საერთო ხმების თითქმის მესამედი შეაგროვა. მათ მიერ მიღებული ხმების ორი მესამედი მოაგროვა სომხეთის რევოლუციური ფედერაციის [დაშნაკცუთიუნი] პარტიამ და მეორე ადგილზე გავიდა. მათ ოდნავ ჩამორჩნენ ბოლშევიკები, რომელთაც ხმა, ძირითადად, ჯერ კიდევ თბილისში დისლოცირებულმა რუსმა ჯარისკაცებმა მისცეს.

ბოლშევიკების შემდეგ იყვნენ სახალხო თავისუფლების პარტია [რუსული პარტია, რომელსაც ფილიალი საქართველოშიც ჰქონდა] და შემდეგ – კადეტები. სიონისტების პარტიამ 781 ხმა მოაგროვა, მე-14 ნომრით წარმოდგენილმა რუსეთის მუსლიმთა კავშირმა ერთი ხმაც კი ვერ მოიპოვა. ნომერმა 13-მა, ნუგეშად, ერთი ხმა მიიღო.

მამაკაცები და ქალები ერთად აძლევდნენ ხმას, წინასაარჩევნო კამპანიების დროს ერთად ისხდნენ ავტომობილებში და ერთად არიგებდნენ ფლაერებს და, ზოგადად, ამის კეთების სურვილსა და შესაძლებლობაში აბსოლუტურად თანასწორნი იყვნენ. არჩევნებზე აქტიურობა მაღალი იყო – ხმის მისაცემად თბილისის ყოველი მეხუთე მცხოვრები მივიდა.

მაღალი აქტიურობის მიუხედავად, სამდღიან არჩევნებში დიდი მღელვარება არ შეიმჩნეოდა. სამხედროების მიერ დაშინებაზე ლაპარაკობდნენ, თუმცა ამის დამადასტურებელ ფაქტს არ შევსწრებივარ. სამხედროები საარჩევნო უბნების წინ ორატორობით გამოირჩეოდნენ, მე ვინც ვნახე, ყველა კმაყოფილი ჩანდა საკუთარი მჭევრმეტყველებით და ძალისმიერი ზომებისათვის არ მიუმართავს.

ბოლშევიკების მოგროვებული 18 ათასი ხმიდან 12 ათასი რუსი ჯარისკაცებისა იყო. ხმის უფლება პატიმრებსაც ჰქონდათ და 250-დან 246-მა ბოლშევიკებს დაუჭირა მხარი.