შავკანიანი გამომგონებლები: ფართო ხედი

ადამიანები გამოგონებებს მიღმა

ამ გამომგონებლების ქმნილებები მხოლოდ ნაწილია იმ მემკვიდრეობისა, რომელიც საკუთარ თემსა და მსოფლიოს დაუტოვეს.

საათის ისრის მიმართულებით, ზედა მარცხენა კუთხიდან:

სარა ე. გუდი (1850-1905) ითვლება, რომ პირველი აფროამერიკელი ქალია, რომელმაც პატენტი მიიღო. მან გამოიგონა გასაშლელი საწოლი, რომელიც უჯრებიან მაგიდად შეგიძლიათ გადააქციოთ.

ჯეიმს ფორტენი (1766-1842) ჯერ იალქნების მწარმოებელ ფილადელფიურ კომპანიაში შეგირდი იყო, შემდეგ კი – კომპანიის მფლობელი. იგი ასაქმებდა როგორც შავკანიან, ისე თეთრკანიან კადრებს უფლებათა თანასწორობის წასახალისებლად.

ლონი ჯონსონი (დ. 1949) ასზე მეტ პატენტს ფლობს და 20 პატენტის მიღებას ელოდება.

ჯორჯ ვაშინგტონ კარვერმა (დაახლ. 1864-1943) ჩამოაყალიბა „აგრარული ვაგონი“. იგი ფერმებს სტუმრობდა, რათა სამხრეთელი გლეხებისთვის სოფლის სამეურნეო მეთოდები და საუკეთესო პრაქტიკა ესწავლებინა.

ლუის ჰოვარდ ლატიმერი (1848-1928) ბოსტონის საპატენტო იურიდიული კომპანიის დამხმარე იყო, როდესაც დამოუკიდებლად ხაზვა ისწავლა. ის მხაზველად დააწინაურეს და ალექსანდერ გრეიამ ბელმა ახალი გამოგონებებისთვის გეგმების დასახაზად დაიქირავა; ლატიმერმა ტელეფონის ნახაზების დასრულება ისე სწრაფად მოახერხა, რომ ბელმა შეძლო, კონკურენტზე უფრო ადრე შეეტანა განაცხადი პატენტზე.

ყოველ თებერვალში აშშ-ში შავკანიანთა ისტორიის თვე აღინიშნება და ჩვენც გამოჩენილი აფროამერიკელების ამბებს ვიხსენებთ. ცნობილი ადამიანებისა და მათი ქმნილებების სია შავკანიანთა გამომგონებლობის დიდ უნარზე მეტყველებს, ამ ჯგუფში კი აფროამერიკელ მეცნიერებსა და გამომგონებლებს განსაკუთრებული ადგილი უჭირავთ.

მე, როგორც აფროამერიკული ისტორიისა და მეცნიერების ისტორიის გადაკვეთების მკვლევარს, ეს თემა განსაკუთრებით მაინტერესებს. ისინი თავიანთ ეპოქაშიც გამოირჩეოდნენ. XIX და XX საუკუნეების ამერიკაში მეცნიერებასა და ტექნოლოგიებში წარმატების მიღწევით, თანაც რასობრივი ჩაგვრის პირობებში, შავკანიანი გამომგონებლები ინტელექტუალური წარმატების განსახიერებად იქცნენ.

ითვლება, რომ XIX საუკუნის პირველ ნახევარში ფილადელფიელმა ჯეიმს ფორტენმა გამოიგონა მოწყობილობა, რომელიც გემის მართვას აუმჯობესებდა. იგი ასევე ხელმძღვანელობდა იალქნების წარმატებულ ბიზნესს. საკუთარ ქონებას მონობის გასაუქმებელ კამპანიაზე ხარჯავდა. XXI საუკუნის დასაწყისისთვის ინჟინერი ლონი ჯონსონი მუშაობდა აშშ-ის საჰაერო ძალების „სტელსის~ ტიპის (რადარებისათვის უხილავი) ბომბდამშენების პროგრამასა და NASA-ს მისიებზე სატურნსა და იუპიტერზე. მას რამდენიმე ათეული პატენტი ჰქონდა მოპოვებული – მათ შორის Super Soaker წყლის თოფისთვის. ამ ორი გამომგონებლის მოღვაწეობის პერიოდებს შორის შავკანიანმა ამერიკელებმა არაერთი აღმოჩენით შეიტანეს წვლილი ამ ქვეყნისა და ამერიკელი ხალხის ჩამოყალიბებაში.

ამ პიონერებს რთულ პერიოდში რთული ცხოვრება ხვდათ წილად. და მაინც, იმის გამო, რომ პატივის მიგება გვინდა, ძალიან ხშირად მათ გამოგონებას უფრო დიდ მნიშვნელობას ვანიჭებთ, ვიდრე მათ ადამიანობას. წარმოიდგინეთ, რამდენად უფრო ფასეული იქნება ჩვენთვის, თუ ამ ხალხს გავიცნობთ როგორც სრულად რეალიზებულ ადამიანებს და არა – როგორც მათივე გამოგონებების ნაკრებს. ამ უკანასკნელზე ყურადღების გამახვილება ერთი საუკუნის წინ კარგი განზრახვებით დაიწყეს, მაშინ, როდესაც აფროამერიკელების მიღწევების აღიარებას შეეცადნენ.

1900-იანი წლების პირველ ათწლეულებში ბევრი რამ მოხდა: პირველი მსოფლიო ომის დასასრული, „ხმაურიანი ოციანების~ სიხარბე და სიუხვე და აფროამერიკელების წინააღმდეგ ვიჯილანტე ძალადობის აღზევება. დევიდ უორკ გრიფითის 1915 წლის ფილმმა – „ერის დაბადება~, რომელიც სეგრეგაციასა და თეთრკანიანთა უპირატესობის მოძრაობას აქეზებდა, აშშ-ში რასობრივი შიში გააღვივა. ის კუ-კლუქს-კლანის აღზევების ერთგვარ საფუძვლად იქცა, რომელიც აფროამერიკელ ხალხს ტერორში აგდებდა და სისასტიკეს თესავდა. კუ-კლუქს-კლანელები უკიდებდნენ ცეცხლს და კლავდნენ შავკანიან მოქალაქეებს. მიუხედავად ამისა, ფილმი ორჯერ აჩვენეს თეთრ სახლში ვუდრო უილსონის პრეზიდენტობისას.

დამონებისა და სისასტიკის ფონზე აფროამერიკელებს შთაგონების წყარო სჭირდებოდათ – სამაგალითო, წარმატებული ადამიანები, რომელთაც მიბაძავდნენ. შავკანიან ლიდერებსაც სურდათ, რომ ამერიკელებს შთამაგონებელი ფიგურები დაენახათ, რაც გრიფითის მსგავსი ადამიანების გავრცელებულ სტერეოტიპებს დაამსხვრევდა. ეს მისია ისტორიკოსმა კარტერ გ. ვუდსონმა იკისრა და 1926 წელს შავკანიანთა ისტორიის კვირა დააარსა.
ვუდსონი ფიქრობდა, რომ ამერიკის ისტორიაში აფროამერიკელებისთვის დადებითი როლის დაბრუნებით თეთრკანიანთა რასობრივი უპირატესობის იდეას შეეწინააღმდეგებოდა, აფროამერიკელები კი ირწმუნებდნენ, რომ მათაც შეუძლიათ, იყვნენ პროდუქტიულნი და ფასეულნი საზოგადოებაში, რომელიც მათ წარმატებას გასაქანს ჯერაც ვერ აძლევდა.

შავკანიანთა ისტორიის ჩამოყალიბების პერიოდში წარმატებული აფროამერიკელები განზრახ დაიყვანეს თავიანთ მიღწევებამდე – პატენტები, გამოგონებები და წვლილი, რომელსაც ფართო საზოგადოება მარტივად გადახარშავდა. ერთი ასეთი მაგალითია ჯორჯ ვაშინგტონ კარვერი.

კარვერი მონათა ოჯახში დაიბადა სამოქალაქო ომის მიწურულს და შექმნა მიწის თხილის, ტკბილი კარტოფილისა და სოიის მარცვლის გამოყენების ასობით გზა, წვლილი შეიტანა სამხრეთის აგრარული ეკონომიკის განვითარებაში, მიიღო საკუთარი შრომის საერთაშორისო აღიარება და ქვეყნის წამყვან პოლიტიკოსებს სოფლის მეურნეობის საკითხებზე არაერთი კონსულტაცია გაუწია. და მაინც, კარვერს, ალბათ, ყველაზე მეტი ადამიანი მიწის თხილის კარაქის გამომგონებლად იცნობს (არადა, ეს კარაქი მის გამოგონებებს შორის არ ყოფილა). როდესაც კარვერს უბრალოდ მისი გამოგონებების ნაკრებად წარმოვადგენთ, უგულებელვყოფთ იმ გაკვეთილებს, რომლებსაც მისი ცხოვრება გვასწავლის.

ანალოგიურად, ქარიზმატული მადამ სი ჯეი უოკერი პირველ რიგში თმის პროდუქტების გამოგონებით იყო ცნობილი, შემდეგ კი – დაგროვილი ქონებით. 1919 წლისთვის, მისი გარდაცვალებისას, პროდუქციისა და ბიზნესში წარმატების გარდა უკვე ფილანთროპიისა და პოლიტიკური აქტივისტობითაც იხვეჭდა სახელს.

არაერთი მოვლენა გვაფიქრებინებს, რომ XXI საუკუნეში შავკანიან გამომგონებლებსა და მეცნიერებს ახლებურად წარმოაჩენენ ფართო საზოგადოებაში. ისტორიკოსები ახლა იუწყებიან, რომ გრანვილ ვუდსი, რომელიც თავიდანვე დიდ აფროამერიკელ გამომგონებლად შერაცხეს, სინამდვილეში ავსტრალიის მკვიდრი იყო და საკუთარ თავს სულაც არ მიიჩნევდა „ზანგ ამერიკელად” (მაშინდელი ენით რომ ვთქვათ). მისი მემკვიდრეობა ახალ შეკითხვებს აჩენს რასობრივ და ეთნიკურ იდენტობასა და იმაზე, თუ ვის მივაგებთ პატივს შავკანიანთა ისტორიის თვეში.

წიგნით „ჰენრიეტა ლაქსის უკვდავი სიცოცხლე ავტორმა რებეკა სკლუტმა, როგორც იქნა, ჩვენი ყურადღება იმ შავკანიან პაციენტზეც მიაპყრო, რომლის სიმსივნური უჯრედებიც საკვანძო აღმოჩნდა ბიოტექნოლოგიის ბუმსა და ბიომედიცინის მეცნიერებების თანმდევ განვითარებაში. მარგო ლი შეტერლის ცნობილი ეკრანიზებული წიგნი „დამალული ფიგურები NASA-ს შავკანიანი ქალი „გამომთვლელების~ გუნდზე ამახვილებს ყურადღებას, რომლებიც საკვანძო როლს თამაშობდნენ აშშ-ის კოსმოსის კვლევაში ცივი ომის დროს. Netflix-ის მინისერიალი კი მადამ უოკერის ცხოვრებაზე გვიამბობს მისი შვილიშვილის შვილის, ალელია ბანდლზის წიგნის მიხედვით.

ასეთი პოპულარული ნამუშევრები შავკანიანთა ისტორიის ადრეული, მითებით სავსე ამბებისგან განსხვავდება. ისინი გვიამბობს შავკანიანი გამომგონებლების წარმატების ისტორიებს, თუმცა მათი ცხოვრებისა და სირთულეების კონტექსტში, როგორც ადამიანთა რასობრივი და გენდერული ძალადობის, ისე სტრუქტურული სეგრეგაციისა და სამეცნიერო ექსპლუატაციის ჭრილში.

ადამიანთა ისტორიას თავისი ძალა აქვს. შავკანიანთა ისტორიისთვის გმირების ჰუმანიზება მათ შთამბეჭდაობას არ აკნინებს, არამედ პირიქით, გვაახლოებს კიდეც იმ ადამიანებს, რომლებიც ისტორიამ უკან მოიტოვა.

გამოგონებათა დედები

ადრეულ 1900-იან წლებში ორმა აფროამერიკელმა გამომგონებელმა ქალმა, მადამ სი ჯეი უოკერმა და ენი ტურნბო მალოუნმა, რომლებიც სამეცნიერო და ბიზნესგამჭრიახობით გამოირჩეოდნენ, შექმნეს პროდუქტები, რომლებმაც მათ დიდი ქონება მოუტანა.

ქიმიაში გაწაფული ენი მალოუნი 30 წელს იყო გადაცილებული, როდესაც თმისა და თავის კანის მოვლის ფორმულა შექმნა. მისმა პროდუქტებმა მალე მოიპოვა პოპულარობა. ენიმ წარმოება გააფართოვა, შავკანიანთა კოსმეტოლოგიის სკოლა გახსნა და საკუთარი ბრენდი სხვა ქვეყნებშიც გაიტანა. გათხოვების შემდეგ იგი ენი ტურნბო მალოუნის სახელით გახდა ცნობილი.

სარა ბრიდლავმა, ქვრივმა, რომელიც საკუთარი თმისთვის სამკურნალო საშუალებებზე ატარებდა ექსპერიმენტებს, მალოუნის პროდუქციის გამყიდველად სენტ-ლუისსა და შემდეგ კოლორადოში დაიწყო მუშაობა. მალე თმის საკუთარი პროდუქციის გაყიდვა დაიწყო სახელით: მადამ სი ჯეი უოკერი.

1917 წლის ჟურნალ New York Times-ის სტატიამ უოკერი ქალაქის უმდიდრეს შავკანიან ქალად დაასახელა. ის 1919 წელს გარდაიცვალა და მისი ქონება დაახლოებით 600 000 აშშ დოლარს შეადგენდა. მადამ სი ჯეი უოკერის პროდუქცია დღემდე იყიდება.

1920 წელს მალოუნის ქონება, სავარაუდოდ, 14 მილიონ დოლარს აღწევდა. საგადასახადო დავების და განქორწინების გამო ქონების განაწილების შედეგად 1951 წელს მისი კომპანია კრედიტორების ხელში ჩავარდა. იგი ექვსი წლის შემდეგ გარდაიცვალა.

მათი ფილანთროპიული მოღვაწეობა არაერთ სფეროს შეეხო: რასობრივ თანასწორობას, ქალთა ორგანიზაციებს, შავკანიანთა კოლეჯებსა და უნივერსიტეტებს და შავკანიანი თემის მხარდამჭერ საქველმოქმედო ორგანიზაციებს. – ე. ს.

ისტორიკოსი ეზელ სენფორდ III პოსტსადოქტორო მკვლევარია პენსილვანიის უნივერსიტეტის რასის, მეცნიერებისა და საზოგადოების პროგრამაში. მან დაამთავრა ვაშინგტონის უნივერსიტეტი სენტ-ლუისში და პრინსტონის უნივერსიტეტი. იგი მუშაობს წიგნზე „სეგრეგირებული მედიცინა: სენტ-ლუისის ჰომერ ჯ. ფილიპსის საავადმყოფოს ამბავი (1937-1979)“.