შუა საუკუნეების ბურჯი
სვანეთში კავკასიონის ქედის შორეულ სოფლებს თავდაცვის მიზნით ნაგები საუკუნოვანი კოშკები დაჰყურებს.
გარიჟრაჟზე მამაკაცები კოშკთან იკრიბებიან და დაკოჟრილ ხელებში დანებს ათამაშებენ. წუხელ პირველი თოვლი მოვიდა, დილა სუსხიანი და გამჭვირვალეა. სოფელ ჭოლაშში, უძველესი 21-მეტრიანი კოშკების უკან, თქვენ თვალწინ 4500-მეტრზე ცისკენ აჭრილი მწვერვალების რიგი გადაიშლება: ერთ-ერთი უკანასკნელი და ჯერ კიდევ ცოცხალი შუა საუკუნეების კულტურის უტყვი მცველები ასწლეულების განმავლობაში.
ირგვლივ გამეფებულ მდუმარებას ყოფილი მოკრივე ზვიად ჯაჭვლიანი არღვევს. იგი ეზოსკენ მოუძღვის სოფლის მამაკაცებს და თან გაჯიუტებულ ხარს ექაჩება. ეზო ოდნავ დათოვლილ ველს გადაჰყურებს. დღეს ზვიადის ბებიის ორმოცია. კაცებმა იციან თავისი საქმე. საქონლის შეწირვა, გლოვის ნიშნად მოშვებული წვერის მოჭრა, სისხლის აღება უკვე ათასწლეულზე მეტია ცხოვრების ჩვეული წესია საქართველოს ამ უძველეს კუთხეში. „დროება იცვლება, მაგრამ ჩვენი ტრადიციები ყოველთვის იცოცხლებს. ის ჩვენი გენეტიკის ნაწილია”, – ამბობს 31 წლის ზვიადი, სამი შვილის მამა.
ჯაჭვლიანი ხარს პირით აღმოსავლეთისკენ აბრუნებს, სადაც სვანეთის დედოფალ თეთნულდს მზე გვირგვინივით ადგას. ქრისტიანობის შემოსვლამდე დიდი ხნით ადრე, სვანები მზეს სცემდნენ თაყვანს. მზესა და მისგან ბოძებულ ცეცხლს მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს სვანურ რიტუალებში. დანიანი კაცები ზვიადის წინ იკრიბებიან. ის, ბებიის პატივის მისაგებად, მიწაზე ერთ ჭიქა შინნახად არაყს აქცევს, მისი მოხუცი ბიძა ლოცვას წარმოთქვამს, ბიძაშვილს ანთებული სანთელი ხართან მიაქვს და მის შუბლს, წელსა და ბეჭებს ცეცხლით ადებს ნიშანს: სრულდება ჯვრის გამოსახვის რიტუალი.
დალოცვის შემდეგ კაცები ხარს უკანა ფეხებს უკრავენ, წინა ფეხებზე დაჩოქილს გაჭირვებით მიათრევენ და ვაშლის ხის ტოტზე აბამენ. ზვიადი რქებით იჭერს, ამ დროს მისი თანასოფლელი ქარქაშიდან ალესილ ხანჯალს იღებს და ხარს კისრის არტერიას ისე უსინჯავს, გეგონება, ეალერსებაო.
საუკუნეების განმავლობაში მრავალი ძლევამოსილი იმპერიის, მათ შორის: არაბეთის, მონღოლეთის, სპარსეთისა და ოსმალეთის მეომრები დათარეშობდნენ ევროპისა და აზიის გზის გასაყარზე მდებარე საქართველოში, მაგრამ კავკასიონის ხეობებში ჩამალული მიწის ეს ნაგლეჯი ვერავინ დაიმორჩილა. მე-19 საუკუნის შუა წლებში თავისუფალი სვანეთის დაპყრობა მხოლოდ რუსეთის იმპერიამ მოახერხა. ამ კუთხის უნიკალურობასა და ისტორიულ ღირებულებას სწორედ მისი მდებარეობა განაპირობებს. განსაცდელის ჟამს ბარში მცხოვრები ქართველები ხატებს, ძვირფასეულობასა თუ ხელნაწერებს სვანეთის ეკლესიებსა და კოშკებში მალავდნენ. ამგვარად, სვანეთი საქართველოს კულტურის საცავად იქცა. სვანები მათთვის მინიჭებულ მცველის ფუნქციას ღირსეულად ეკიდებოდნენ: ხატის ქურდს სოფლიდან მოკვეთა ან ბევრად მძიმე სასჯელი – ღვთის რისხვა ემუქრებოდა.
მთებით გარშემორტყმულ ციტადელში ამ ხალხმა კიდევ უფრო ძველი, სვანური კულტურა შემოინახა. ძვ. წ. პირველი საუკუნისთვის სვანებს მძვინვარე მეომრების რეპუტაცია ჰქონდათ, რაც ბერძენი გეოგრაფის – სტრაბონის ნაშრომებით დასტურდება. ის აღწერს, ასევე, სვანეთის მდინარეებში ცხვრის ტყავით ოქროს მოპოვების ხერხს და ამით ეხმაურება ვარაუდს, რომ ოქროს საწმისი სწორედ აქ ინახებოდა. ქრისტიანობას (დაახლოებით, VI ს-ში) სვანეთში მძლავრად ფესვგადგმული კულტურა დახვდა, საკუთარი ენით, პოლიფონიური მუსიკით, ასევე, რაინდობის, სისხლის აღებისა და მთელი რიგი სათემო სამართლის კოდექსებით.
სვანურ კულტურას IX-XIII საუკუნეებში ნაგები ორასი კოშკიც ეყოფოდა საამაყოდ, მაგრამ ეს არ არის დაკარგული ცივილიზაციის სიმბოლო. სვანური კოშკები დღესაც იმ კულტურის ორგანული ნაწილია, რომელმაც სასწაულებრივად გაუძლო დროს. ზემო სვანები ჯერ კიდევ ცხოვრობენ კავკასიონის რამდენიმე ყველაზე მაღალმთიან და შორეულ სოფლებში, სათუთად ინახავენ სიმღერის, გლოვისა თუ სხვადასხვა დღესასწაულის ტრადიციებს. განსაკუთრებული რუდუნებით იცავენ ოჯახის ღირსებას. „სვანეთი ცოცხალი ეთნოგრაფიული მუზეუმია. სხვაგან ვერსად იპოვით ადგილს, სადაც ევროპული შუა საუკუნეების ჩვეულებები და რიტუალები ისევ ცოცხალია”, – ამბობს რიჩარდ ბარუგი, ნორვეგიელი მეცნიერი, რომელმაც სვანეთში პატარა სახლი აიშენა და საკუთარი წვლილი შეაქვს სვანური ზეპირმეტყველების შენარჩუნებაში. არაერთი მეცნიერი სვანურს მის მონათესავე ქართულ ენაზე ბევრად ძველ ენად მიიჩნევს.
მაგრამ რა ხდება, როცა შუა საუკუნეები თანამედროვე სამყაროს უპირისპირდება? საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ ათასობით სვანი გადასახლდა ბარში. ისინი სიღატაკეს, კონფლიქტებს, სტიქიურ უბედურებებსა და კრიმინალურ ბანდებს გაურბოდნენ. 1996 წელს, როდესაც UNESCO-მ სვანეთის უმაღლეს წერტილში მდებარე სოფლების ჯგუფს – უშგულს მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლის სტატუსი მიანიჭა, სვანეთისკენ მიმავალ ერთადერთ გზას ყაჩაღები „აკონტროლებდნენ”, ამიტომ მოგზაურობასაც ბევრი ვერ ბედავდა. 2004 წელს უშიშროების სამსახურებმა ყაჩაღური დაჯგუფებები გააუვნებელყვეს. დღეს საქართველოს მთავრობა შუა საუკუნეების ამ უნიკალურ მხარეში ცდილობს ტურისტების მოზიდვას.
2012 წელს მთავრობის მიერ დამონტაჟებული ელექტროგადამცემი ხაზებით ყველაზე შორეული სოფლებიც განათდა. გზაზე, რომელიც ზემო სვანეთის სოფლების უმეტესობას ერთმანეთთან აკავშირებს, მალე მთლიანად, უშგულამდე დაიგება საფარი. გამალებულმა მშენებლობამ მთვლემარე რეგიონული ცენტრი, მესტია შვეიცარიის საკურორტო ქალაქს დაამსგავსა, ხით მოპირკეთებული კოტეჯებით, ქალაქის ორივე ბოლოში სუპერთანამედროვე სამთავრობო შენობებითა და ფუტურისტული აეროპორტის ტერმინალით. თეთნულდის კალთებზე კი საქართველოში ერთ-ერთი უდიდესი სათხილამურო კურორტი შენდება.
ეს ცვლილებები, ალბათ, გადამწყვეტ როლს შეასრულებს სვანეთის ცხოვრებაში. მთები და ქვის კოშკები, საუკუნეების განმავლობაში მომხვდურთათვის აუღებელ ზღუდედ აღმართულნი, ახლა მათ ეპატიჟებიან.
რას ელის სვანეთი? – გადარჩენას თუ დაღუპვას?
სოფელ ადიშის მკვიდრი, ოჯახის უფროსი, ბავჩი ქალდანი, დაბალი, ხრინწიანი ხმით ლაპარაკობს. მაგრამ მის სვანურ მეტყველებაში დიდი ძალაა: „თუ შევჩერდი, მოვკვდები!” დღესაც, 86 წლის მხრებში მოხრილი მოხუცი თავისი დაკოჟრილი ხელებით კვლავ სვანური სოფლის ჯაფას შესჭიდებია: შეშას მძიმე ნაჯახით აპობს, სათიბში დადის და ოჯახის კუთვნილი კოშკის აღდგენაზე ზრუნავს.
ბავჩი მაჩუბში (ტრადიციული სვანური ქვის სახლის ქვედა სართული) გაიზარდა, სადაც ოჯახთან ერთად საქონელიც იზამთრებდა. მოხუცს ახსოვს სიცოცხლით სავსე 60-კომლიანი ადიში შვიდი ეკლესიით. მთელი სვანეთიდან მოდიოდნენ ცხენებით მახვშები, 897 წელს ეტრატზე დაწერილი ადიშის ოთხთავზე სალოცავად. სტიქიური კატასტროფების მიუხედავად, ბავჩი თავდაუზოგავად შრომობდა და სარჩოს იმარაგებდა (ზამთარში ადიში დანარჩენ სვანეთს მთლიანდ წყდება), მაგრამ 1987 წლის დამანგრეველი ზვავებისთვის მომზადება შეუძლებელი აღმოჩნდა. ბავჩიმ ოჯახი საკუთარი კოშკის სარდაფში გადამალა. იმ ზამთარს ათეულობით ადამიანი დაიღუპა. სვანეთიდან „გამოსვლაც” სწორედ მაშინ დაიწყო.
სვანების ბარში გადასახლებამ ადიში მკვდარ ქალაქს დაამსგავსა. ერთხანს იქ მხოლოდ ოთხი ოჯახი ცხოვრობდა, მათ შორის, ბავჩი და მისი ცოლი, სოფლის ბიბლიოთეკარი. ქალდანის ვაჟიშვილებმა მშობლები დაარწმუნეს, ერთი ზამთარი მათთან ცხელ ბარში გაეტარებინათ. ბავჩიმ იქ მხოლოდ ოთხი თვე გაძლო: „12 საუკუნეზე მეტია ჩემი გვარი აქ ცხოვრობს, როგორ დავუშვებ ჩემი სოფლის გადაშენებას!”
თავზე სვანური ქუდით, ბავჩი სვანური კულტურის სიცოცხლისუნარიანობის განსახიერებაა და ასევე, იმ საფრთხის, რაც სვანურ კულტურას ემუქრება. მოხუცი სვანურ ენას სრულყოფილად ფლობს. ის ასევე ერთ-ერთი უკანასკნელი შუამავალიცაა. წლებია, დავების გადასაწყვეტად იხმობენ ხოლმე, იქნება ეს წვრილმანი ქურდობა თუ გვართაშორის საუკუნოვანი შუღლი – სისხლის აღების საკითხი. ოჯახის ღირსების დაცვის ვალდებულება დღეს რამდენადმე გამარტივებულია. უძველეს სვანურ საზოგადოებაში კი შურისძიების წყურვილი უკიდურესად მძაფრდებოდა ხოლმე. მეცნიერების აზრით, ეს ქვის კოშკები სვანებს არა მხოლოდ მტრისა და ზვავებისგან, არამედ ერთმანეთისგანაც იცავდა.
90-იანი წლების ქაოსში სისხლის აღების ჩვეულებამ ახალი ძალით იფეთქა. „მოსვენება არ მქონდა”, – ამბობს ბავჩი. ზოგჯერ სისხლის საზღაურზე (რაც მკვლელობისთვის, ჩვეულებრივ, 20 ძროხას შეადგენს) მოლაპარაკების შემდეგ, მოსისხლე მტრები ეკლესიაში მიჰყავდა, ხატზე აფიცებდა და ერთმანეთთან ნათელ-მირონით აკავშირებდა. ეს იყო გარანტია, რომ მოსისხლე გვარების 12 თაობა აღარ აიღებდა სისხლს.
ბოლო ათი წლის განმავლობაში სისხლის აღება სვანეთში, ფაქტობრივად, აღარ ხდება, მაგრამ კვლავაც მოქმედებს უძველესი სამართლის კოდექსი, რომელსაც ბავჩი და სხვა შუამავლები იყენებენ. სოფლის სხვა ტრადიციებიც ცოცხალია. ყოველ აგვისტოს თითოეული ოჯახი რიგ-
რიგობით მასპინძლობს ადიშის ყოველწლიურ დღესასწაულს, ლიჩაანიშობას. ამ დღეს ბარში გადასახლებული ადიშელები სოფელში ამოდიან, წყვილები ღმერთს ვაჟის შეძენას შესთხოვენ ან მადლობას სწირავენ ვაჟების მოვლინებისთვის. შესაწირად მოჰყავთ ცხვარი. 2013 წელს ამ დღესასწაულს 500 ადამიანი დაესწრო. გორაკზე, XII საუკუნის წმინდა გიორგის პატარა ეკლესიასთან 32 ცხვარი აკურთხეს და შესწირეს.
ბავჩის 15-მეტრიანი კოშკის სახურავიდან მოჩანს მიტოვებული, ლამაზი ადიში. ჟანგიან დარაბებს ქარი აჭრიალებს. ნახევრად დანგრეული კოშკებიდან ფიჭვები ამოწვერილა. ქვემოთ მდინარეს სოფლისკენ მომავალი გრუნტის გზა გადაურეცხავს. აქამდე მხოლოდ ფეხით ან ცხენით თუ მოაღწევს ადამიანი. და მაინც, ბავჩის სიჯიუტისა და პოპულარული სამთო სამარშრუტო გზის სიახლოვის გამო, ადიშს სიცოცხლე უბრუნდება. ორი წლის განმავლობაში შვიდი ოჯახი დაბრუნდა ძველი სახლების შესაკეთებლად და პატარა საოჯახო სასტუმროების გასახსნელად. სოფლის მუდმივ მაცხოვრებელთა რაოდენობამ ოცდაათს მიაღწია. ბავჩის მეზობლები ცელებს ლესავენ, სათიბში ბოლო გასვლისთვის ემზადებიან. თითქოს, ადიში ხელახლა იბადება.
სიყვარულისა და შურისძიების სიმღერა დაბალი ტონალობით იწყება. მესტიის მთავარი მოედნის შორიახლოს, ერთ ოთახში, უძველეს ჰანგს ერთ ხმაში იწყებენ, მალე რამდენიმე ხმა ერთმანეთს საოცრად ჰარმონიულად ერწყმის, პოლიფონიურობის ზენიტს აღწევს და ერთი მკაფიო, მჭექარე ბგერით ბოლოვდება.
ეს მსოფლიოში ერთ-ერთი უძველესი პოლიფონიური მუსიკაა. მუსიკის რთული ფორმა, რომელსაც ორი ან მეტი მელოდიური ხაზის ერთდროული ჟღერადობა ახასიათებს. სვანეთში ამ მუსიკას საუკუნეების წინ, ქრისტიანობის შემოსვლამდე ასრულებდნენ. შემოდგომის ამ საღამოს კი, ოთახში მსხდომ მომღერლებს შორის, ყველაზე უფროსი 25 წლისაა. მუსიკის გაკვეთილი მთავრდება, ახალგაზრდა გოგო-ბიჭები ჟრიამულით გადიან მოედანზე, ერთმანეთს ჰაეროვან კოცნას უგზავნიან და მობილურებზე ცერა თითებით „მესიჯებს” კრეფენ.
„ყველა ფეისბუკზე ვართ, – ამბობს 14 წლის მარიამ არღვლიანი, – მაგრამ არ იფიქროთ, რომ ჩვენს მემკვიდრეობას ვივიწყებთ”. ის ანსამბლ „ლაგუშედაში” უძველეს სიმებიან ინსტრუმენტებზე უკრავს.
სვანური ენის თანდათანობითი გაქრობის პროცესის პარალელურად, იზრდება სვანური მუსიკის პოპულარობა. აღორძინების მამოძრავებელი ძალა კი არა ხანდაზმული მოსახლეობა, არამედ მესტიის ახალგაზრდობაა. თანამედროვეობისკენ სწრაფვას მთის კალთებზე შეფენილი კოშკების საპირისპიროდ აღმართული პოლიციის ტალღისებური, გამჭვირვალე შენობა ასახავს.
მარიამმა მხოლოდ რამდენიმე სვანური სიტყვა და ფრაზა იცის – „უფრო ლექსები ვიცი, ჩვენი სიმღერების ტექსტები”, – ამბობს გოგონა. ოთხი წლიდან მღერის. თუმცა, მისი ნიჭიც შეიძლებოდა დაკარგულიყო, რომ არა ახალგაზრდული პროგრამა, რომელსაც 13 წლის წინ მამა გიორგი ჩართოლანმა ჩაუყარა საფუძველი.
მამა გიორგი თავისი ეკლესიის გვერდით, სასაფლაოზე ზის და პოსტ-საბჭოთა პერიოდის არეულობას იხსენებს. კომუნისტური ზეწოლა განსაკუთრებულ საფრთხეს უქმნიდა კულტურას. „მძიმე ცხოვრება გვქონდა, – იხსენებს მოძღვარი და წვერზე ხელს ისვამს. მერე საფლავის ქვებს უყურებს, სისხლის აღების გამო დაღუპული ახალგაზრდების პორტრეტებს, – სოფლები ცარიელდებოდა, ჩვენი კულტურა ქრებოდა. რამე უნდა გვეღონა. ეს პროგრამა სიბნელეში შემოჭრილი სინათლის სხივი იყო”, – ამბობს ის.
ახლა ეს სხივი მომავალს ანათებს. იმ საღამოს ახალგაზრდა მუსიკოსები მესტიის მოედანზე ბრუნდებიან: ბიჭებს ღვინისფერი ჩოხა-ახალუხი აცვიათ, ქამარზე ვერცხლის ხანჯლები ჰკიდიათ, გოგონებს შავი გრძელი კაბები ამშვენებთ. მაყურებელი 50 უცხოელი ტურისტია. წარმოდგენაზე დასწრება 10 ლარი ღირს. პირველი ასეთი წარმოდგენა სტუმრებისთვის 2012 წელს, მამაკაცების გუნდმა „კვირიამ” გამართა. ჩართოლანის გაკვეთილებს ახლა ბევრად მეტი ბავშვი ესწრება.
სვანეთში ძველ საგვარეულო მტრობას ხანგრძლივი გამოძახილი აქვს. საუკუნის წინ ჭოლაშში, ზვიად ჯაჭვლიანის დიდმა ბაბუამ მოკლა მეზობელი, რომელმაც ხარი მოუკლა. სისხლის აღება შეწყდა, როცა ჯაჭვლიანებმა მეზობელს ერთი ჰექტარი მიწითა და 20 სული საქონლით „გადაუხადეს”. ეს სისხლის საზღაურია და მისი ძალა დღესაც იგრძნობა სვანეთში.
ოჯახს ახლა ერთი ხარი ჰყავს. მეორის მოკვეთილი თავი ჯაჭვლიანების ხის მაგიდაზე დევს. კაცები პირველ კერძს – ცხარე სუნელებით შეზავებულ მოშუშულ გულ-ღვიძლს მადიანად შეექცევიან. მოგვიანებით, რიტუალის დაწყებამდე, ზვიადი და მისი ახლობლები გარდაცვლილის ოთახის გარეთ გროვდებიან, ლოცვას აღავლენენ, სადღეგრძელოებს ამბობენ. მერე ერთ ბღუჯა წვერს იჭრიან და შესაწირის მაგიდაზე აწყობენ, გარდაცვლილის ხელჯოხის გვერდით.
სვანეთში მიცვალებულებს არასოდეს ივიწყებენ. ზვიადი ბებიამისის გარდაცვალების წლისთავსაც აღნიშნავს. აღდგომამდე 70 დღით ადრე, ოჯახი ლამპრობის დღესასწაულისთვის იკრიბება. ეს „სულის მოხსენიების” ცერემონიაა, რომელიც წარმართულ და ქრისტიანულ ელემენტებს აერთიანებს. მამაკაცები, მოგიზგიზე არყის ხის ჩირაღდნებით, დათოვლილ გზას გაივლიან და საფლავთან მივლენ. სადღეგრძელოები და ლოცვები მანამ გაგრძელდება, სანამ ცეცხლი ბოლომდე არ მინავლდება.
ორმოცის შემდეგ სუფთად გაპარსული ზვიად ჯაჭვლიანი ახალ სამსახურში მიდის. გზის მშენებლობაზე დაიწყო მუშაობა. გზა უშგულამდეც მივა. ამ მონაკვეთზე მუშაობა მძიმე ტექნიკას თეთნულდზე მშენებარე სათხილამურო კურორტამდე მიღწევის საშუალებას მისცემს. ჭოლაშის ქვემოთ, შემოღობილ სივრცეში, მომავალი განვითარების დასტურად, საბაგირო ხაზის სავარძლები და კაბინებია ჩამწკრივებული.
ამ ხეობაში მოსალოდნელი გაურკვეველი ცვლილებები და მის სამხრეთში დაგეგმილი ჰიდროელექტროსადგურის კაშხალი სვანების შეშფოთებას იწვევს. რა ეშველება მათ სოფლებს, მიწას, ტრადიციებს? ზვიადი ცდილობს, მომავალს ოპტიმისტურად შეხედოს. სათხილამურო კურორტი, მისი აზრით, საჭირო რესურსებით გაამდიდრებს მათ შორეულ რეგიონს და უკან დააბრუნებს იმ 20 ოჯახის ნაწილს მაინც, რომელიც იძულებული გახდა, სოფელი დაეტოვებინა. „ჩვენ მეტი სამუშაო ადგილი, მეტი პერსპექტივა გვჭირდება”, – დასძინა ბოლოს მან.
ქვრივ დედასთან ერთად სამზარეულოში, კერასთან მჯდომი ზვიადი ჰორიზონტზე მთის სილუეტებს გაჰყურებს. როდესაც მისი დები ბარში გადასახლდნენ, მაშინ ის სვანეთში დარჩა, ოჯახის ბოლო მამაკაცი ვარ და იმიტომო. ახლა, სვანეთის მიტოვება ვერც კი წარმოუდგენია. „ათი წლის მერე ჩამოდით, – გვეუბნება, თან იცინის, რადგან ზურგზე ორი პატარა ქალიშვილი ებღაუჭება, – და ნახეთ, გადარჩენილი დაგხვდებათ თუ არა ჩვენი სოფელი”. სწამს, რომ სვანეთის გადარჩენა მის დიდსა და მდიდარ ისტორიაში ძევს და, რაც მთავარია, დღესაც არიან ადამიანები, რომლებიც კერას არ აციებენ!