ელიზაბეთი, კრისტიან გუარდინოს დედა, ბავშვის დაბადებისთანავე მიხვდა, რომ მის თვალებს რაღაც სჭირდა. ორივე ირხეოდა, აქეთ-იქით გარბოდა და ზევით ტრიალდებოდა. ხან კი ცალი თვალი შიგნით, ცხვირისკენ გაურბოდა. როდესაც აჭმევდა, დედის ნაცვლად, კრისტიანი ყველაზე კაშკაშა სინათლეს აშტერდებოდა, თუ ოთახში იყვნენ – ნათურას, თუ გარეთ – მზეს.

პირველმა თვალის ექიმმა, რომელმაც კრისტიანი გასინჯა, ოჯახი სასწრაფოდ გადაამისამართა სპეციალისტთან, ნიუ-იორკის მაუნტ-სინაის ჰოსპიტალში. იქ ბავშვს ელექტრორეტინოგრამა (ERG) გადაუღეს. ამ პროცედურისას თვალზე მოთავსებული პაწაწინა ელექტრონული სენსორი ზომავს ბადურას რეაქციას სინათლის გაელვებებზე. ჯანმრთელი ბადურა ელექტრულ სიგნალს გადასცემს მხედველობის ნერვს, რაც ERG-ის სურათზე გრაფიკი ჯერ ღრმა ვარდნას, ხოლო შემდეგ მაღალ პიკს აჩვენებს. კრისტიანის ERG-ზე მსგავსი არაფერი მომხდარა: მხოლოდ სუსტი ტალღები დაფიქსირდა.

ექიმმა ელიზაბეთს უთხრა, რომ კრისტიანს ბადურას დაავადება ლებერის თანდაყოლილი ამავროზი (LCA) ჰქონდა. მისი მხედველობა მნიშვნელოვნად აღარასდროს გაუმჯობესდებოდა. ბიჭუნა ცუდად დაინახავდა და მთელი ცხოვრება ხელჯოხით ივლიდა.

2012 წელს კრისტიანი 12 წლის იყო, როცა პირველად მოხვდა კლინიკაში, რომელიც პენსილვანიის უნივერსიტეტის Scheie Eye-ს ინსტიტუტს ეკუთვნოდა. მაშინ მას მართლაც სჭირდებოდა ხელჯოხი და მიმართულების მიმცემი დედის ხელი. თუმცა წელს, იანვარში მან ინსტიტუტის მთავარ შენობაში ხელჯოხის გარეშე გაიარა. მოზარდი ხუმრობდა, გაუთავებლად ტიკტიკებდა და ისე მიგვიძღოდა ვრცელ მოსაცდელ დარბაზში მე და მედიცინის დოქტორების, მკურნალი ექიმებისა და ლაბორანტების ამალას.

„შეჩერდით!“ – თქვა მან, როცა შენობიდან გასასვლელს მივუახლოვდით. ჩვენ წინ უზარმაზარი მბრუნავი კარის გიგანტური ფრთები ტრიალებდნენ. კრისტიანი დამოუკიდებლად მიდიოდა; არც შეყოვნებულა, ისე მშვიდად გაიარა და ნაბიჯიც არ შეუნელებია, როცა მინის ერთი კედელი მის უკან დაიხურა, მეორე კი რბილად შებრუნდა და გზა გაუთავისუფლა. კრისტიანი მზის სინათლეზე გავიდა!

კრისტიან გუარდინო ხედავდა! ყველაფერი, რაც მანამდე დაბრკოლებას უქმნიდა – სინათლე და სიბნელე, ფოლადი და მინა, მოძრავი თუ უძრავი საგნები, ახლა ახარებდა.

„გჯერათ ეს ყველაფერი?“ – მკითხა ელიზაბეთმა. ჩვენ წინ კრისტიანი ჯინ ბენეტთან ერთად მიაბიჯებდა. პენსილვანიის უნივერსიტეტში, ბენეტის ლაბორატორიაში შეიქმნა ის გენეტიკური მასალის შემცველი სითხე, რომელმაც კრისტიანს მხედველობა დაუბრუნა. თვალის პირველი მკურნალობიდან სულ რაღაც სამ დღეში კრისტიანმა დედა დაინახა.

სასწაული ადვილად არ მომხდარა. ის ბენეტისა და მისი თანამშრომლების 20-წლიანი დაუღალავი შრომის შედეგი იყო. მათ შეძლეს იმ გენეტიკური მუტაციის იდენტიფიცირება, რომელმაც კრისტიანის ბადურა დააზიანა. შემდეგ გაარკვიეს, თუ როგორ შეეპარებინათ ამ გენის ჯანსაღი ასლი მის თვალში. ამ თერაპიისთვის ბენეტმა ცდები მხოლოდ იმ იმედით დაიწყო, რომ „გაუმჯობესების რაღაც მცირე ნიშანს მაინც აღმოაჩენდა“. ცხრა წლის შემდეგ, ის თვითონაც განცვიფრებულია ამ წარმატებით.

ბენეტი სულაც არ ცდილობს საკუთარი შრომის განდიდებას, გააზრებული აქვს, რომ შემდგომი წინსვლის გზაზე უამრავი დაბრკოლებაც დახვდება. მიუხედავად ამისა, კრისტიანსა და სხვა პაციენტებთან მიღწეული შედეგები ფრთხილ იმედს აძლევს, რომ, შესაძლოა, გენის ჩანაცვლების ეს მეთოდი სიბრმავის სხვა ფორმებისთვისაც გამოდგეს. სჯერა, რომ მისი მეთოდოლოგიის ვარიაციები მოკლე ხანში ექიმებს მსგავსი გენეტიკური დეფექტების აღმოჩენასა და გამოსწორებაში დაეხმარება; შესაძლოა, ბავშვის მუცლადყოფნის პერიოდშიც კი, რათა თვალის დაზიანების პროცესის შეჩერება ან პრევენცია მოესწროს.

დაახლოებით, ბოლო ათწლეულის განმავლობაში ღეროვანი უჯრედებისა და ბიოსამედიცინო, ანუ „ბიონიკური“ იმპლანტატების სფეროში ჩატარებულმა მუშაობამ, გარკვეული დოზით, ასევე დაუბრუნა მხედველობა უსინათლო ადამიანებს. ღეროვანი უჯრედები სულ უფრო მეტად იძლევიან იმედს ბადურის იმ დეფექტური უჯრედების ჩანაცვლებისა თუ აღდგენის თვალსაზრისით, რომლებიც სიბრმავის მრავალი მიზეზის საფუძველია. ბიონიკური ბადურების პირველი თაობა (მიკროჩიპები, რომლებიც ბადურას უჯრედებს ჩაანაცვლებენ სინათლის შეგროვებით თუ გაძლიერებით) დაბალი რეზოლუციის მხედველობის ვარიანტს სთავაზობს უსინათლო ადამიანებს.

ამ მიღწევების გამო, დღეს შეგვიძლია ვისაუბროთ იმაზე, რაზეც 10-20 წლის წინ ფიქრიც წარმოუდგენელი იყო: ადამიანის სიბრმავის დასრულებაზე – თან უახლოეს მომავალში.

არის ეს ოდნავ მაინც რეალური? ზოგიერთი მხარდამჭერი და სპონსორების მომძიებელი ვარაუდობს, რომ ასეა. ბიზნესმენმა სენფორდ გრინბერგმა გლაუკომის გამო, მხედველობა კოლეჯში სწავლის დროს დაკარგა. მან დააარსა მოძრაობა „დავასრულოთ სიბრმავე 2020 წლისთვის“, რომელიც სამ მილიონ დოლარს ოქროთი სთავაზობს მათ, ვინც 2020 წლისთვის ყველაზე მეტ წვლილს შეიტანს სიბრმავის დამარცხებაში. თვალის ეროვნული ინსტიტუტი დიდი გრანტებით აფინანსებს თვალის კვლევებს; ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციისა და საერთაშორისო სააგენტოს (Prevention of Blindness’s Vision 2020 initiative) მიზანია: „2020 წლისთვის ისეთი სიბრმავის აღმოფხვრა, რომლის თავიდან აცილება შესაძლებელია“.

და მაინც, მეცნიერთა უმეტესობამაც იცის, რომ სიბრმავის დამარცხება არაა ადვილი საქმე. მაგალითად, ჯინ ბენეტმა იცის, რომ გენური თერაპია, რომელმაც მხედველობის უნარი შესძინა კრისტიანს, განსაკუთრებულია, რადგან ის ერთგვარი გარდატეხაა იმედგაცრუების, დანებებისა და მარცხის ხანგრძლივ ისტორიაში.

ბენეტს გენური თერაპიის მარცხის უამრავი შემთხვევა უნახავს. მაგალითად, მის მიერ კრისტიანის თვალში შეყვანილი გენი-RPE65, კარგად ესადაგება მოდიფიცირებულ, კეთილთვისებიან ვირუსს, რომელსაც ის უჯრედში ამ გენის შესაყვანად იყენებდა – მაგრამ სხვა გენები, რომლებიც LCA-ს იწვევენ, დიდი ზომის არიან და არ ესადაგებიან. გარდა ამისა, სხვა მავნე LCA მუტაციების უმეტესობა ზიანს სიცოცხლის ბევრად უფრო ადრეულ პერიოდში იწვევს ან გენის ჩასანაცვლებლად ნაკლებად შესაფერის თვალის ნაწილებში გვხვდება, ამიტომ პრობლემა ამჟამად არსებული ვირუსებით სათანადოდ ვერ აღმოიფხვრება.

დედამიწაზე დაახლოებით, 200 ადამიანიდან ერთი (სულ – 39 მილიონი) ვერ ხედავს. კიდევ 246 მილიონს ცუდი მხედველობა აქვს – ისეთი ხარისხის, რომელიც ზომიერ ან მძიმე შეზღუდვებს განაპირობებს. მხედველობის დაკარგვა ასევე ასობით მილიონ სხვა ადამიანზეც ახდენს გავლენას, უმეტესად, უსინათლოებზე მუდმივად მზრუნველ ნათესავებზე.

მხოლოდ ჩამოთვლილი პრობლემებიც კმარა მკურნალობის ახალი მეთოდების საძიებლად. ამასთან, თვალს სულ უფრო მეტი ყურადღება ეთმობა იმის გამო, რომ ის უსაფრთხო და ხელმისაწვდომი ადგილია მკურნალობის ისეთი მეთოდების ტესტირებისთვის, რომლებიც შემდეგ ორგანიზმის სხვა ნებისმიერ ნაწილზეც შეიძლება გამოვიყენოთ.

დავიწყოთ იმით, რომ მკვლევრებს შეუძლიათ პირდაპირ ჩაიხედონ თვალში და ნახონ, რა პრობლემაა და აქვს თუ არა შედეგი მკურნალობას. ამასთან, თვალის პატრონიც ხედავს, ან ვერ ხედავს საკუთარი თვალით, რაც თვალის ფუნქციონირების სწრაფი და სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი საზომია. თვალი ისეთ რეაქციასაც იძლევა, როგორიცაა გუგის გაფართოება და ელექტროიმპულსის აღძვრა მხედველობის ნერვში. გარდა ამისა, მკვლევარს, რომელიც ერთ თვალზე ატარებს ექსპერიმენტულ მკურნალობას, ჩვეულებრივ, შეუძლია, მეორე თვალი საკონტროლოდ გამოიყენოს.

თვალი გამძლეცაა. მისი იმუნური სისტემა იმგვარად იზღუდავს თავს, რომ თვალი ხდება „იმუნოპრივილეგირებული“ და ნაკლებად რეაგირებს უცხო აგენტებზე, რომლებმაც, შესაძლოა, არასასურველი ანთებითი პროცესები გამოიწვიონ. ეს ნიშნავს, რომ ისეთი სამკურნალო საშუალების გამოცდა, როგორიცაა გენური თერაპია, თვალზე უფრო უსაფრთხოა, რადგან სხვაგან, შესაძლოა, ქაოსი გამოიწვიოს.

ნეირობიოლოგებს უყვართ თვალი, რადგან „ეს ერთადერთი ადგილია, სადაც ტვინის დანახვა შეიძლება ხვრელის გაკეთების გარეშე“. გუგის მიღმა ხილული ბადურა, არსებითად, თავის ტვინთან მხედველობის ნერვით მიერთებული ნეირონების ჭურჭელია; თვალი მთლიანობაში „ტვინის გამონაზარდია“, რომელიც ემბრიონული განვითარების დროს მისგან „იშვება“. თვალის მსგავსად, ტვინსაც გააჩნია იმუნური პრივილეგია და თვალის მკურნალობის მეთოდები იოლად შეიძლება იყოს გამოყენებული თავის ან ზურგის ტვინზე.

ეს უპირატესობები დამატებით მნიშვნელობას იძენს, რადგან ამჟამად თვალზე ორიენტირებულმა ექსპერიმენტებმა მომავალში, შესაძლოა, მთელი ორგანიზმის ახლებურ მკურნალობას მისცეს სტიმული. გენური თერაპია იმ დეფექტური გენების „შეკეთების“ იმედს იძლევა, რომლებიც ყველა სახის დაავადების გამომწვევია. ღეროვან უჯრედებს კი მთელი ქსოვილოვანი სტრუქტურის ჩანაცვლების პოტენციალი გააჩნიათ; ბიონიკურმა იმპლანტატებმა, შესაძლოა, ჩაანაცვლონ დაზიანებული ორგანოები. ამიტომ, თვალი საუკეთესო ორგანოა თერაპიული მეთოდების შესაძლებლობებისა და შეზღუდვების გამოსაცდელად.

წარმოიდგინეთ, მაღალი კონტრასტის და დაბალი გარჩევადობის მბჟუტავი შავ-თეთრი სურათი, რომ დაახლოებით მაინც მიხვდეთ, რას ხედავს რაიან ლუისი თავისი ბიონიკური თვალით. 50 წლის ლუისს აქვს პიგმენტური რეტინიტი – დაავადება, რომლის დროსაც ფოტორეცეპტორები იღუპებიან გენის დეფექტურობის გამო; მხედველობა პერიფერიიდან ცენტრისკენ ბუნდოვანი ხდება და დროთა განმავლობაში ადამიანი სრულიად ბრმავდება.

2015 წლის ივნისში ლუისი ოქსფორდის თვალის ინსტიტუტში წავიდა, მიენდო ნარკოზს და 10 საათის შემდეგ ბიონიკური თვალით გაიღვიძა. ოპერაციის მსვლელობისას, ოქსფორდის გუნდმა ბადურას მგრძნობიარე ფენებს შორის ფრთხილად შეაცურა 1600 მინიატურული ფოტოდიოდით დახუნძლული წერტილისოდენა მიკროჩიპი, სახელად „ალფა“ მაკლარენის კლინიკური ექსპერიმენტი იკვლევს, შეუძლია თუ არა „ალფა“ ჩიპს ლუისის ბადურას ცენტრში მკვდარი ფოტორეცეპტორების ჩანაცვლება, რომლებიც სინათლეს ელექტრულ სიგნალებად გარდაქმნის და ნეირონთა ქსელით თავის ტვინს მიაწვდის.

თუმცა, მიკროჩიპის გააქტიურების შემდეგ ელექტრული სიგნალების ინტერპრეტირება ლუისის ტვინმა ნივთის და სცენის ხატად კი არ მოახდინა, არამედ ძლიერ კონტრასტულ გაელვებად და ციმციმად: „გამოსახულება, როგორც ასეთი, არ იყო. ეს იყო თავისებური გაცნობიერება, რომ განსხვავება არსებობს“. ამის შემდეგ ის უკვე სინათლის ამ ნათებების გონებაში ხატებად გარდაქმნას სწავლობს. ეს მოიცავს მაკლარენის ლაბორატორიის ტესტებით ვარჯიშს. ლუისმა ისწავლა ერთი ტიპის გაელვების ადამიანის ხატად აღქმა, მეორის – ხედ; სულ უკეთ არჩევს კონტრასტს ამ „საშინელ“ ტესტში, რომელსაც „ნაცრისფრის 50 ელფერს“ ეძახის (სინამდვილეში კი ტესტი შვიდია). ჩემს ვიზიტამდე ერთი კვირით ადრე, ლუისმა წლების განმავლობაში პირველად შეძლო გაერჩია შენობის ფანჯრები კედლებისგან.

თუმცა შედეგი მაინც მოკრძალებულია. ლუისი ჯერ ისევ თითქმის ყველაფერს შეხებითა და ბუნებრივი თვალის ბუნდოვანი მხედველობით ახერხებს. „ამგვარი შეზღუდვები მოსალოდნელია პირველი თაობის ბიონიკური თვალის საცდელი პროტოტიპებისგან“, ამბობს გერმანელი თვალის ქირურგის, ებერჰარტ ზრენერი, რომელმაც „ალფა“ ჩიპის შემუშავება 20 წელზე მეტი ხნის წინ დაიწყო. „იდეა იყო არა მხედველობის სრული აღდგენა, არამედ პაციენტის უნარის გაუმჯობესება საგნების ცნობისა და გადაადგილებისთვის. ეს მიღწეულია“.

ლუისის მხედველობა აღარ უმჯობესდება, თუმცა იმედი აქვს, რომ, როცა მარცხენა თვალი სამუდამოდ უმტყუნებს, ბიონიკური თვალი ან მისი გაუმჯობესებული ვარიანტი საშუალებას მისცემს, ისევ აკეთოს ის, რასაც ახლა აკეთებს.

„ამას შვილებისთვის ვაკეთებ“, – ამბობს ლუისი. ახლა ორივეს კარგი მხედველობა აქვს, მაგრამ დაავადების მემკვიდრული ხასიათის გამო, პიგმენტური რეტინიტის განვითარების მომატებული რისკის ჯგუფში არიან. „შესაძლოა, ეს ყველაფერი მომავალში დაეხმაროს ადამიანებს“.

მაკლარენის თქმით, იმპლანტატების პროექტი სასარგებლო გაკვეთილია. ჯერ ერთი, დემონსტრირება, რომ ფოტოდიოდებს ბუნებრივი ფოტორეცეპტორების ჩანაცვლება შეუძლიათ, უზარმაზარი ნაბიჯია: ეს ხელსაწყო ასევე გვიჩვენებს, რომ პაციენტებს შეუძლიათ ისწავლონ ვიზუალური სტიმულების ახლებური ინტერპრეტირება. გარდა ამისა, როგორც მაკლარენი ამბობს, იმპლანტატები აჩვენებს, რომ „ფოტორეცეპტორების სიკვდილის შემთხვევაში მაინც არსებობს მხედველობის პოტენციალი, რადგან ნერვები ჯერ კიდევ ინტაქტურია“.

მაკლარენი ამბობს, რომ ეს გაკვეთილები უკვე იძლევა წინსვლის სტიმულს ორ სხვა მოწინავე და ინოვაციურ სფეროში: გენურ თერაპიასა და ღეროვან უჯრედებში.

კალიფორნიაში ჯგუფი ექსპერიმენტს ატარებს ღეროვან უჯრედებზე, რომლებიც თითქმის უშუალოდ იმპლანტატისგან განვითარდა. ერთ-ერთი ხელმძღვანელი მარკ ჰუმაიუნია.

მისი პირველი დიდი პროექტია „არგუს-II“-ის გამოგონებაში მონაწილეობა. ეს იყო 2010-იანი წლების დასაწყისში ბაზარზე გასული ბადურას პირველი იმპლანტატი. ზრენერის „ალფას“ მსგავსად, „არგუსიც“ იყენებს ბადურას უკანა ნაწილში ჩამაგრებული ელექტროდების ნაკრებს. მაგრამ, სინათლის შეგროვების ნაცვლად, სულ 60 ელექტროდისგან შემდგარი ეს ქსელი სიგნალებს იღებს თვალის ბროლზე დამონტაჟებული მინიატურული კამერით, რომელიც ჩანთაში ან ქამარზე დამაგრებული, გადამამუშავებელი მოწყობილობით, გადასცემს სიგნალს. მთელი ეს მექანიზმი უფრო მკაცრ შეზღუდვებსა და მოთხოვნებს ქმნის „ალფასთან“ შედარებით. გარდა ამისა, „არგუსის“ გარე კამერა ნიშნავს, რომ „ალფასგან“ განსხვავებით, ის ვერ იყენებს მიკროსაკადების სახელით ცნობილ თვალის მუდმივ მცირე მოძრაობებს, რომლებიც იდუმალ, თუმცა სასიცოცხლო როლს თამაშობენ მხედველობაში.

მიუხედავად ამისა, ამ იმპლანტატის ადამიანების ბადურაზე მორგებამ, შთააგონა ჰუმაიუნი, ემუშავა ღეროვანი უჯრედების ერთგვარ „ხელსაწყოზე“. ის და მისი მეგობარი, კალიფორნიის სანტა-ბარბარას უნივერსიტეტის ღეროვანი უჯრედების ბიოლოგი დენის კლეგი, ამ ხელსაწყოს უბრალოდ ფირფიტას უწოდებენ. ფირფიტის სიგანე 3,5 ხოლო სიგრძე 6,2 მილიმეტრია. მასზე კლეგი ემბრიონული ღეროვანი უჯრედებისგან მიღებულ 120 000 უჯრედს ანაწილებს.

ჰუმაიუნი და კლეგი ამ ფირფიტის გამოყენების რეკომენდაციას იძლევიან ასაკობრივი მაკულოდისტროფიის (AMD) სამკურნალოდ. ამ დაავადებისას სიბრმავის ჩამოყალიბება პიგმენტური რეტინიტის საწინააღმდეგოდ ხდება: შემღვრეული ლაქა ნისლივით ჩამოეფარება თვალის ცენტრს, შემდეგ ნელ-ნელა მუქდება და ვრცელდება პერიფერიებისკენ საბოლოო ფუნქციონალურ სიბრმავემდე. ეს მხედველობის დაკარგვის ყველაზე გავრცელებული უკურნებელი მიზეზია და ყველა ტიპის სიბრმავის ხუთ პროცენტს შეადგენს.

მაკულოდისტროფია თვალის ყველაზე უკანა ფენაში, ბადურას პიგმენტურ ეპითელიუმში (RPE) უჯრედების დაშლის გამო ვითარდება. RPE-ს გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს უშუალოდ მის წინ განლაგებულ ფოტორეცეპტორთა ფენისთვის. ჰუმაიუნი და კლეგი იმედოვნებენ, რომ ფირფიტაზე განლაგებული ღეროვანი უჯრედებისგან წარმოქმნილი RPE-ს უჯრედები ჩაანაცვლებენ ამ დაზიანებულ RPE-ს უჯრედებს.

ჰუმაიუნისა და კლეგის მიერ ცხოველებზე ჩატარებულ კვლევებში, უჯრედები ყველაზე ეფექტურად ფოტორეცეპტორთა ფენასთან მაშინ ინტეგრირდებოდნენ, თუ სწორად განთავსებულ ფირფიტაზე იმყოფებოდნენ.

ექსპერიმენტი სულ ახალი დაწყებულია და 2018 წლისთვის უნდა დასრულდეს. თუ ის გაამართლებს, მაშინ მაკულოდისტროფიისა და სიბრმავის სხვა ფორმების სამკურნალოდაც გამოდგება. შესაძლოა, ჰუმაიუნმა და კლეგმა ასევე შეისწავლონ, თუ როგორ უნდა ჩართონ ასეთი უჯრედები სხვა ორგანოების ბიოლოგიურ სტრუქტურებში, რაც გზას გაუკვალავს სხვა უჯრედოვანი ფირფიტების იმპლანტატებს.

ღეროვანი უჯრედების გამოუყენებელი პოტენციალით სხვა მკვლევრებიც დაინტერესდნენ. მათ შორისაა ჰენრი კლასენი (კალიფორნიის უნივერსიტეტი, ირვინი). კლასენმა 30 წელი მიუძღვნა კვლევას, თუ როგორ გამოეყენებინა პროგენიტორი უჯრედები (ყოფილი ღეროვანი უჯრედები, რომლებმაც განვითარება დაიწყეს სპეციფიკური უჯრედის ტიპებად გარდაქმნისკენ) დაზიანებული ბადურას უჯრედების ჩასანაცვლებლად ან სარეაბილიტაციოდ. მან წარმატებით გამოიყენა პროგენიტორი უჯრედები საცდელ ცხოველებში მხედველობის გასაუმჯობესებლად. ახლა ანალოგიური მკურნალობის გამოცდას ატარებს ადამიანებზე, რომლებსაც პიგმენტური რეტინიტის პროგრესული ფორმა აქვთ.

ქირურგს ნემსით სწრაფად შეჰყავს თვალში ნახევარი მილიონიდან სამ მილიონამდე პროგენიტორი უჯრედი, რომლებმაც რამდენიმე როლი უნდა ითამაშონ დაზიანებული ბადურას გადარჩენაში. პიგმენტური რეტინიტის მქონე ზოგიერთი პაციენტი, რომელთაც პროცედურა გაიარეს, მნიშვნელოვნად მეტ სინათლესა და კონტურებს ხედავენ. პიგმენტური რეტინიტის გამო თითქმის სრულიად ბრმა კრისტინ მაკდონალდმა, 2015 წლის ივნისში მკურნალობის კურსი ცალ თვალზე გაიარა. ახლა ის ხედავს მეტ ავეჯს სახლში, ფურგონს ქუჩის გადაღმა და საცურაო აუზში წყლის ფირუზისფერ მკრთალ ანარეკლს, რომელიც ოდესღაც მისთვის მხოლოდ შავ-თეთრი იყო.

ნამიბიელ თვალის ექიმს, ჰელენა ნდუმეს უყვარს ლაპარაკი საკუთარ პაციენტებზე, რომელთაც მრავალი წლის სიბრმავის შემდეგ, მხედველობის უნარი შეიძინეს. იგი მიამბობს კაცზე, კინაღამ სპილოს რომ დაეჯახა. ნდუმეს მკურნალობის შემდეგ კი, მოხეტიალე ცხოველების დანახვა შეუძლია; ქალზე, რომელიც მკურნალობის შემდეგ, გულმოდგინედ ასუფთავებს თევზს ფხებისგან; კიდევ ერთმა 46 წლის ქალმა კი, ბოლოს და ბოლოს დაინახა თავისი ახალგაზრდა ვაჟი.

ბოლო 20 წლის განმავლობაში ნდუმემ ბევრი ასეთი ისტორია შეაგროვა, რადგან ის სიბრმავის დასამარცხებლად საკუთარ ექსპერიმენტს ატარებს. ექსპერიმენტის შედეგები, გარკვეული აზრით, ერთმნიშვნელოვანია: ოც წელიწადში დაახლოებით 30 000 პაციენტმა გაიარა მკურნალობის კურსი და დაახლოებით ამავე რაოდენობას დაუბრუნდა მხედველობა. მკურნალობა აშკარად შედეგიანია. და მაინც ეს მკურნალობა (მარტივი, დიდი ხნის აპრობირებული კატარაქტის ოპერაცია) არ არის ის, რასაც ნდუმეს ექსპერიმენტი ცდის. ისიც და სხვებიც, ვინც ანალოგიურ სამუშაოს ეწევა, ამოწმებენ შემდეგს: როცა ამის შესაძლებლობას მოიპოვებს, შეძლებს თუ არა მსოფლიო, უმკურნალოს ყველას, ვისაც სჭირდება.

კატარაქტა, ე. წ. ღარიბების დაავადება, დედამიწაზე ყველა სახის სიბრმავის ნახევრის მიზეზია. როგორც წესი, განვითარებულ სამყაროში კატარაქტის მქონე ადამიანებს მაშინვე მკურნალობენ, როგორც კი ტელევიზორის ყურებისას პრობლემები უჩნდებათ. განვითარებად ქვეყნებში კი, კატარაქტიანი ადამიანები ბრმავდებიან. მკურნალობა ყველგან მარტივია: ექიმისა და პაციენტის ერთ ოთახში მოხვედრა, ამ უკანასკნელის საოპერაციოდ მომზადება, 15-20 წუთში შემღვრეული ბუნებრივი ბროლის გამჭვირვალე ხელოვნური ბროლით შეცვლა, პოსტოპერაციული შემოწმება… მორჩა!

ნამიბიისა და აფრიკის სხვა ქვეყნების მთავრობებთან და არაკომერციულ ორგანიზაცია SEE International-თან თანამშრომლობით, ნდუმე ამ პრობლემის მოგვარებას „კატარაქტის ბანაკების“ შექმნის გზით ცდილობს. ამ შეკრებებზე, ადგილებში, სადაც არასაკმარისი სამედიცინო მომსახურებაა, ნდუმე და სხვა ქირურგები კვირაში 500-მდე ადამიანს უკეთებენ ოპერაციას. გასულ წელს გაერომ ნდუმეს „კაცობრიობის სამსახურისთვის“ ნელსონ მანდელას ჯილდო გადასცა.

ეს დიდი დაფასებაა იმ ადამიანისთვის, რომელიც 41 წლის წინ სულ სხვა სიბნელისგან გათავისუფლდა – 15 წლის გოგონა გაექცა სამხრეთ აფრიკის მთავრობის მიერ ნამიბიაში შემოღებულ აპარტეიდს და სამ მეგობართან ერთად გაიქცა ანგოლაში, მივიდა ბანაკში, რომელსაც „ნამიბიის წინააღმდეგობის მოძრაობა“ (SWAPO) აკონტროლებდა. მისვლიდან მოკლე ხანში, ის ტყვიამფრქვევით თავდასხმას გადაურჩა, მამაცურად გადალახა ბეჰემოთებით სავსე მდინარეები და თავი აარიდა პატრულ ვერტმფრენებს, რათა ზამბიაში უსაფრთხოება ეპოვა; SWAPO-ს ამცნო, რომ სამოდელო სკოლაში მოხვედრა სურდა, თუმცა ამის ნაცვლად ლაიფციგის (გერმანია) სამედიცინო სასწავლებელში გაგზავნეს; იქ კი გათხოვდა თანამემამულეზე, რომელიც მოკლე ხანში ანგოლაში მოკლეს. მან მარტომ გააჩინა შვილი, დაამთავრა ოფთალმოლოგიის კურსი, გაიხარა, როდესაც 1990 წელს ნამიბიამ დამოუკიდებლობა მოიპოვა და 1996 წელს სამუდამოდ დაბრუნდა მტკიცე გადაწყვეტილებით – დახმარებოდა მათ, ვინც ვერ ხედავდა.

ნდუმეს ისტორიებიდან ყველაზე მეტად მომწონს ერთი ქალის ამბავი. პირველ წელს ბანაკში, ნამიბიის ჩრდილოეთ საზღვარზე, რუნდუს კლინიკაში, ნდუმესთან მიღებაზე 200-ზე მეტი პაციენტი ჩაეწერა და მხოლოდ 82 მივიდა. ბევრს ეშინოდა თვალების გაჭრა.

მომდევნო წელს ნდუმემ ისევ გამართა ბანაკი რუნდუში. მასთან შევიდა ერთი ქალი, რომელმაც პირველი ბანაკის დროს გაბედა და ოპერაცია გაიკეთა; უხაროდა, სურდა ექიმისთვის ეჩვენებინა თავისი გაფართოებული ფერმა: „ახლა იმდენი რამ მომყავს!“ უთხრა ნდუმეს, შემდეგ ხელი ჩაჰკიდა და კლინიკის კართან მიიყვანა.

„რამდენიმე მეგობარი მოვიყვანე“, თქვა ქალმა. არადა, ბევრნი იდგნენ. მათაც გადაეწყვიტათ ოპერაციის გაკეთება. „ამაზე როგორც სასწაულზე, ისე ლაპარაკობენ“.

იმ კვირაში ნდუმემ ასობით ადამიანს უმკურნალა. როგორც მისმა კოლეგამ, სვენ ობჰოლცერმა აღნიშნა, პაციენტები „შემოდიოდნენ მეორე ადამიანის მხრებზე დადებული ხელებით და დამოუკიდებლად გადიოდნენ“.

ნდუმესა თუ სხვების შრომის მიუხედავად, მსოფლიოში 20 მილიონამდე ადამიანი კატარაქტის გამო, კვლავ ბრმაა. ყველას რომ ვუმკურნალოთ, სიბრმავის ნახევარს გავუმკლავდებით. თუმცა ამას, არა მხოლოდ ბანაკები, არამედ მუდმივი ინფრასტრუქტურა დასჭირდება, რათა მკურნალობა რეგულარული გახდეს. სწორედ ამიტომ, ეროვნული საკალათბურთო ასოციაციის ყოფილმა ვარსკვლავმა დიკემბე მუტომბომ საავადმყოფო ააშენა მშობლიურ ქალაქ კინშასაში, კონგოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში. იქ ბანაკებში ნამუშევარი ნდუმე ჩავიდა და მისთვის კიდევ უფრო ნათელი გახდა საავადმყოფოების აუცილებლობა; დაგეგმილი ხუთი დღის ნაცვლად, შვიდი დღე დარჩა, ჩაატარა ასზე მეტი ოპერაცია და კიდევ ასობით ადამიანი მოლოდინის რეჟიმში დატოვა. „ყველგან ასეა“, მითხრა მან. მის განკურნებულ ყოველ პაციენტზე, ათობით გაუსინჯავი და მხედველობის უუნარო მოდის.

ნდუმესთან სიბრმავის ის მიზეზები ვახსენე, რომლებზეც ამ სტატიაში უნდა მესაუბრა. „ეს სხვა მდგომარეობები, მაკულოდისტროფია, პიგმენტური რეტინიტი – არაფერია კატარაქტასთან შედარებით“, მას არ უგულისხმია, რომ ამ მხრივ მუშაობა უშედეგოა ან არავინ უნდა ეძებდეს მათი მკურნალობის გზებს. ის გულისხმობდა, რომ სიბრმავის დასრულების საკითხში მედიცინის პრობლემა არა მხოლოდ მკურნალობის გზების ძიება, არამედ მათი ხელმისაწვდომობა უნდა იყოს.

იმ დღეს, სადილის დრომდე, ნდუმემ კატარაქტის ცხრა ოპერაცია ჩაატარა. ერთ-ერთს მეც ვესწრებოდი. პირველად ვნახე დანის შესრიალება თვალის გუგაში. ამ სანახაობამ შემაცბუნა – ნაწილობრივ იმის გამო, რომ მივხვდი, არაფერი სიმბოლიზდება ცნობიერებასთან იმაზე მეტად, ვიდრე ფართოდ გახელილი თვალი. აქ კი იყო ქუთუთოების დამჭერი ოფთალმოლოგიური სარკეებით უჩვეულოდ ფართოდ გახელილი თვალი – ჯერ კიდევ სრულიად „გულგრილი“ იმ ფოლადის მიმართ, მრუდე ხაზს რომ ჭრიდა მის რქოვანაზე.

ამის გააზრებამ ცქერა გამიადვილა. ვიცოდი, ანესთეზია მალე დაკარგავდა ძალას და თვალი მაშინვე ცხადად დაინახავდა.

სრული ვერსია წაიკითხეთ სექტემბრის ნომერში.