სპილოთა საიდუმლოებანი

„ყველა გასაჭირშია“, – ამბობს კენიელი გარემოს დამცველი პოლა კაჰუმბუ. „ყველა სპილო ძალიან დიდ გასაჭირშია“.

სპილოს სამივე სახეობის პოპულაციათა რიცხოვნობა შემცირდა. ესენია: სავანის სპილო – დედამიწაზე ხმელეთის ყველაზე დიდი ცხოველი, რომელიც სუბსაჰარულ აფრიკაში დააბიჯებს, მისი სწორეშვიანი ნათესავი – ტყის სპილო, რომელიც აფრიკის ეკვატორული ტყეების ჩრდილში დაეხეტება და მომცროყურებიანი აზიური სპილო – რომლის დაახლოებით მესამედი ტყვეობაში ცხოვრობს.

ეს ჩვენი დანაშაულია. ჩვენ მათ ტერიტორიაზე შევიჭერით, სახლები ავაშენეთ და გზები გავიყვანეთ, ტყეები გავჩეხეთ და კულტურული მცენარეები დავთესეთ. სპილოების მიმართ ადამიანის სისასტიკე სპილოს ძვლის ნაკეთობებისკენ (ამზადებენ მკვდარი სპილოს ეშვებისგან) ლტოლვამ უფრო გაამძაფრა. მართალია, სპილოების დათვლა ძნელია, მაგრამ, ერთ-ერთი შეფასებით, XIX საუკუნის დასაწყისში აფრიკის კონტინენტზე სავარაუდოდ 26 მილიონი სპილო ბინადრობდა. შემდეგ ეს რიცხვი მკვეთრად და სახიფათოდ შემცირდა უკანასკნელი ხუთი ათწლეულის განმავლობაში ბრაკონიერობის ზრდის გამო. ამჟამად აფრიკაში მხოლოდ 415 000 სპილოა, აზიაში კი, ველურ ბუნებაში, სულ 50 000-მდე ინდივიდი ბინადრობს. 

ბრაკონიერობა არა მხოლოდ ცხოველებს ანადგურებს, არამედ ძირს უთხრის საზოგადოებასაც, ამბობს კაჰუმბუ, კენიის საკონსერვაციო ორგანიზაცია WildlifeDirect-ის აღმასრულებელი დირექტორი და National Geographic-ის მკვლევარი. სწორედ ამიტომ ადევნებდა მისი ორგანიზაცია თვალყურს ბრაკონიერობის საქმეებს კენიის სასამართლოებში; კენიის მაშინდელ პირველ ლედისთან, მარგარეტ კენიატასთან ერთად WildlifeDirect-მა ასევე წამოიწყო კამპანია „ხელები შორს ჩვენი სპილოებისგან“. ეს ორგანიზაცია ბავშვებს ველური ბუნების ფასეულობის შესახებაც ასწავლის. კაჰუმბუს უმთავრესი და გადაუდებელი მიზანია შეცვალოს „ეროვნული ცნობიერება კონსერვაციის შესახებ“.

თავისი გზავნილი მას ახლა საერთაშორისო არენაზე გამოაქვს National Geographic-ის და Disney+-ის არხებზე ოთხნაწილიანი სერიალით „სპილოთა საიდუმლოებანი“, რომელიც იკვლევს სპილოს ცხოვრების ფარულ ნიუანსებს ოთხ ჰაბიტატში – აზიაში, აფრიკის ტყეებში, აფრიკის სავანებსა და აფრიკის უდაბნოებში, ასევე გვაცნობს ამ ცხოველების გადასარჩენად მებრძოლ ადამიანებს.

ერთ-ერთი მათგანია აფრიკული სპილოს ქცევის შემსწავლელი წამყვანი სპეციალისტი, ეთოლოგი ჯოის პული. National Geographic-ის ეს მკვლევარი ხუთი ათწლეულის განმავლობაში აგროვებდა სპილოების კომუნიკაციის ვიდეო- და აუდიოჩანაწერებს (ყურების ქნევით დაწყებული, თავის დარტყმით დამთავრებული) და მათ ინახავდა „სპილოების ეთოგრამაში“, რომელიც სპილოების ქცევის აღმწერი საჯაროდ ხელმისაწვდომი ციფრული ბიბლიოთეკაა.

რაც უფრო მეტს იგებენ მეცნიერები სპილოების შესახებ, მით უფრო ეფექტურ საშუალებებს იყენებენ მათ დასაცავად. კაჰუმბუ აღნიშნავს, რომ ძირითად მაგისტრალებზე ითვალისწინებენ სპილოების გადასასვლელებს, რათა არავის მიადგეს ზიანი.

სერიალის გადაღებისას კაჰუმბუ შეძრწუნებული იყო ზოგიერთი სპილოს მდგომარეობით. „შეხედეთ მათ სახეებს. ძალიან სევდიანი იერი აქვთ, საერთოდ არ გამოიყურებიან კარგად“, – ამბობს იგი. ეს განსაკუთრებით შესამჩნევია აზიაში, სადაც სპილოები და ადამიანები ერთმანეთთან უფრო ახლოს ცხოვრობენ. აფრიკულ სპილოებზე ათწლეულების განმავლობაში ტარდებოდა კვლევები, აზიური სპილოების კვლევა კი ჩამორჩებოდა, ამიტომ  ჩვენი სტატია ამ სახეობაზე იქნება ფოკუსირებული. – რეიჩელ ჰარტიგანი

ტალახში მივაბიჯებდით და ნისარ აჰმედ მ.კ.-მ უეცრად ჩაიმუხლა. სრული სიმწვანიდან ტბორთან აღმოვჩნდით, სადაც რამდენიმე ახალგაზრდა სპილო ყირაზე გადადიოდა. დაახლოებით 20 სპილოსგან შემდგარი ჯოგის დანარჩენი ნაწილი კი მათ ყავის პლანტაციიდან აკვირდებოდა ჰასანში (სამხრეთი ინდოეთი).

ჩვენ უკან პლანტაციებში დასაქმებულთა საცხოვრებლებია. აქაურ ბინადრებს ხშირად უწევთ შეხვედრა ამ რამდენიმეტონიან, სქელკანიან არსებებთან. 2021-დან 2022 წლამდე სპილოებმა 12 ადამიანი შეიწირეს 1,8-მილიონიან ქალაქ ჰასანში. ამავე პერიოდში დაიღუპა ოთხი სპილო. მათ შორის ერთს ესროლეს, ერთს დენმა დაარტყა, ერთს კი მატარებელი დაეჯახა. ნისარის თქმით, რეგიონში მობინადრე დაახლოებით 65 სპილოდან, უმეტესობას კანზე კოპები აქვს, სავარაუდოდ, ცეცხლსასროლი იარაღით მიყენებული ჭრილობების გამო. ეს რთული თანაცხოვრებაა.

სწორედ ამიტომ იყენებენ ნისარი (არაკომერციული ორგანიზაციის – ბუნების დაცვის ფონდის საველე კოორდინატორი) და მისი კოლეგები ადრეული შეტყობინების სისტემას, რათა დაეხმარონ ადამიანებს, თავი აარიდონ სპილოებს. როდესაც ცნობილი ხდება, რომ რაიონში ცხოველები გამოჩნდნენ, ამის შესახებ საგზაო კვანძებზე არსებული მანიშნებლები გვამცნობენ. ინთება შუქურები და მოსახლეობა ტელეფონზე შეტყობინებებს იღებს. მაგრამ, ასე მარტივად არ გამოდის.

იმავე დღეს, უფრო ადრე, როდესაც ნისარი თავისი ჯიპით გრუნტიან გზაზე ნელა მიემართება რადიოსაყელურიანი ცხოველის ადგილსამყოფელის დასადგენად, ქოლგების და საწვიმარი ლაბადების კაშკაშა გროვას ამჩნევს: ადამიანებს წარმოდგენაც არ აქვთ, რომ მათ სპილოებისგან ყავის ნარგავების მხოლოდ რამდენიმე რიგი აშორებთ.

ის ბუზღუნებს და მანქანას აჩერებს, რათა ქალი ჩაისვას სასკოლო ფორმაში გამოწყობილ სამ ბავშვთან ერთად. ქალის თქმით, მან მიიღო შეტყობინება სპილოების გამოჩენის შესახებ, მაგრამ ბავშვები სკოლიდან ჰყავდა წამოსაყვანი, ტრანსპორტზე კი წვდომა არ ჰქონდა.

ასეთია რეალობა ინდოეთის, შრი-ლანკისა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის გარკვეულ ნაწილებში, სადაც სპილოები და ადამიანები ტერიტორიისთვის იბრძვიან მზარდად ხალხმრავალ ლანდშაფტში. ოდესღაც ეს უაღრესად სოციალური ცხოველები მთელ აზიაში ბინადრობდნენ, ჩინეთის ჩათვლით და დასავლეთით მდინარე ევფრატამდეც კი. ამჟამად გადაშენების საფრთხეში მყოფი სახეობა – აზიური სპილო – მისი ისტორიული არეალის მხოლოდ 5%-ს მოიცავს. ქალაქების გაფართოებამ და ინფრასტრუქტურამ დაანაწევრა მათი ჰაბიტატი, ხოლო ინვაზიური მცენარეები, რომლებიც მათ საკვებ მცენარეებს ავიწროებენ, შეიძლება დამატებით საფრთხეს წარმოადგენდეს. მიუხედავად იმისა, რომ ზუსტი რიცხვის დადგენა რთულია, ველურ ბუნებაში შესაძლოა 50 000-ზე ნაკლები აზიური სპილო იყოს დარჩენილი, მათ შორის 30 000 – ინდოეთში. მკვლევრები და კონსერვაციონისტები თანხმდებიან, რომ ამ სახეობის გადარჩენისთვის ადამიანებმა და სპილოებმა ერთმანეთთან ურთიერთობა უნდა დაალაგონ. წინ კი გრძელი გზაა. 2020-დან 2022 წლამდე შრი-ლანკაში 1100-ზე მეტი სპილო მოკლეს, ხოლო სპილოებთან შეტაკების შედეგად 400-მდე ადამიანი დაიღუპა. ინდოეთში, 2018-დან 2020 წლამდე 300 სპილო და 1400 ადამიანი დაიღუპა ადამიანსა და სპილოს შორის კონფლიქტის გამო.

ასეთ გონიერ და იოლად შემგუებელ ცხოველთან მშვიდობიანი თანაარსებობა მისი სოციალური სტრუქტურის საფუძვლიან გააზრებას მოითხოვს. მიუხედავად იმისა, რომ დიდი ცოდნაა დაგროვილი, აზიური სპილო მეცნიერებმა გაცილებით ნაკლებად შეისწავლეს აფრიკულთან შედარებით, განსაკუთრებით ველურ ბუნებაში. ასე რომ, უკანასკნელი ორი ათწლეულის განმავლობაში, მკვლევართა სპეციალური ჯგუფი ცდილობდა ამ ინფორმაციული ნაპრალების ამოვსებას.

ერთ-ერთი მათგანია პრითივირაჯ ფერნანდო, რომელიც 30 წელზე მეტია შეისწავლის ამ სახეობას, კერძოდ შრი-ლანკაში, სადაც დაახლოებით 6000 სპილოს ჰაბიტატის თითქმის 70% ადამიანებთან საზიარო აქვს. აღნიშნული კუნძულის არაერთი დიდი წყალსაცავი მშრალ სეზონზე წარმოქმნის მობიბინე მინდვრებს, რომლებიც ამ უზარმაზარ არსებებს იზიდავს. „აზიური სპილო ტყის მიღმაც კარგად გრძნობს თავს“, – ამბობს ფერნანდო.

სექტემბრის შუადღეა. კაუდულას ეროვნული პარკის (ჩრდილო-ცენტრალური შრი-ლანკა) წყალსაცავში წყლის დონემ დაიკლო და მოზრდილი ფართობი დატოვა, სადაც ახლად ამოსულ ბალახს 23 სპილო შეექცევა. ჯენიფერ პასტორინი, რომელიც მეუღლესთან, ფერნანდოსთან ერთად მართავს „კონსერვაციისა და კვლევის ცენტრს“, ჯოგის უამრავ ფოტოს და ვიდეოს იღებს, რომლებზეც სპილოების სხეულის მდგომარეობაა აღბეჭდილი. ეს მონაცემები ცხოველების ერთმანეთთან ურთიერთობაზე დაკვირვების საშუალებასაც იძლევა.

აზიური სპილოს სოციალური ურთიერთობების შესწავლა ადვილი არ არის. ჯერ ერთი, ძნელია ცხოველებზე მუდმივი დაკვირვება ტყეებსა თუ ბუჩქნარში, ხოლო როდესაც ისინი ერთად არიან, პასტორინის თქმით, „ძირითადად არ აქცევენ ერთმანეთს ყურადღებას“. კაუდულაში დღის უმეტეს ნაწილს სპილოები კვებას უთმობენ. აზიური სპილო დღეში დაახლოებით 16 საათს უთმობს ბალახის, ფოთლებისა და ქერქის ჭამას. ამგვარი კოლოსალური რაციონი – 100 კილოგრამზე მეტი დღეში – მოითხოვს დიდ ტერიტორიას, რის გამოც აზიური სპილოს არეალი შეიძლება ასობით კვადრატული კილომეტრიც იყოს.

შებინდებისას ზრდასრული მდედრი და მისი ნაშიერი ჩვენკენ მოემართებიან. გზაზე სამი ზრდასრული მდედრისა და ორი ნაშიერისგან შემდგარი ჯგუფი ხვდებათ. როდესაც წყვილი ჯგუფს უახლოვდება, პასტორინი ამბობს: „ვნახოთ, შედგება თუ არა ურთიერთობა“. ასეც ხდება, როდესაც ისინი თავს იყრიან და ხორთუმებით ეხებიან ერთმანეთს. ეს შეიძლება კავშირის განმამტკიცებელი ჟესტი იყოს.

მეცნიერები დიდი ხნის მანძილზე თვლიდნენ, რომ აზიური სპილოების სოციალური სტრუქტურა აფრიკული სავანის სპილოების მსგავსია. ერთი შეხედვით, ეს ასეც იყო: ორივე დღეგრძელი სახეობა ზრდასრული მდედრებისა და ნაშიერებისგან შემდგარ ჯოგებად ერთიანდება, მამრები კი ჯგუფს მოზარდობის ასაკში, 8-დან 13 წლამდე პერიოდში  ტოვებენ. მაგრამ, აფრიკული სავანის სპილოების საზოგადოებისთვის დამახასიათებელი ყველაზე ცნობილი ასპექტი (ყველაზე ხანდაზმული მდედრი – მატრიარქი, ყველაზე დომინანტია), როგორც ჩანს, აზიურ სპილოებს არ ეხება. აზიური სპილოები უფრო მცირე, ნაკლებად იერარქიულ და შედარებით თავისუფალ ჯგუფებად ცხოვრობენ, რომლებიც დროთა განმავლობაში შეიძლება დაიშალოს და გაერთიანდეს. მცირე ჯგუფები ზოგჯერ მსხვილ კლანებთანაც ერთიანდებიან, რომლებიც უფრო შორეულ ნათესავებს მოიცავს.

აზიური სპილოები, მეტად მოქნილები არიან, ამბობს ნიშანტ შრინივასაია, „საზღვრისპირა სპილოების პროგრამის“ ხელმძღვანელი ბენგალურუში (ინდოეთი). დოქტორანტურაში შრინივასაიამ კარნატაკის შტატის დედაქალაქ ბენგალურუს გარეუბანში მობინადრე მამრი სპილოები შეისწავლა. მან აღმოაჩინა მსხვილი, სტაბილური, მხოლოდ მამრი ინდივიდებისგან შემდგარი ჯგუფები, როგორიც აქამდე არასოდეს შეუმჩნევიათ ამ მხარეში. დაცულ ტყეებში მამრი სპილოები, როგორც წესი, მარტოდ მყოფები უნახავთ, სამი-ოთხი მამრისაგან შემდგარ მცირე ჯგუფებად, ან დროებით გაერთიანებულები მდედრების და ნაშიერების ჯგუფთან. ეს ახალგაზრდა მამრები კი ერთად იყვნენ და ხშირად ეძებდნენ გამოცდილი ხანდაზმული სპილოების კომპანიას, რათა უკეთ გადალახონ გზატკეცილები, ღობეები, რკინიგზის ლიანდაგები და ელექტროგადამცემი ხაზები.

უკანასკნელი რამდენიმე ათწლეულის განმავლობაში მამრი სპილოების ამ ჯგუფებმა აითვისეს ხარისხიანი კვების მაღალრისკიანი სტრატეგია: სახიფათო, პოტენციურად სასიკვდილო ურთიერთობა ადამიანებთან, რაც გამოიხატება საკვებად სასოფლო-სამეურნეო კულტურების მოხმარებაში – კვების ეს სწრაფი წყარო აუმჯობესებს მათ ჯანმრთელობას და ფიზიკურ მდგომარეობას, რაც ბონუსია პარტნიორის ძებნისას. მოსავლის ეს მამრი „მძარცველებიც“ ტყეში მობინადრე სპილოების პოპულაციის წარმომადგენლები არიან, რომლებიც მარტო ან მცირე ჯგუფებად ბინადრობენ. „ის, რისი მოწმენიც აქ ვართ, არის კულტურული ევოლუცია“, – ამბობს შრინივასაია.

აზიური სპილოების შესწავლისას, სულ უფრო მეტად იკვეთება ცხოველი, რომელსაც ადამიანებისა და პრიმატების მსგავსად, უამრავი კოგნიტიური შესაძლებლობა აქვს.

2005 წელს ჯოშუა პლოტნიკი (ახლა უკვე `კონსერვაციის შედარებითი შემეცნების ლაბორატორიის“ ხელმძღვანელი ნიუ-იორკის ჰანტერის კოლეჯში) იმ ჯგუფის წევრი იყო, რომელმაც სარკეში საკუთარი თავის ცნობის ტესტი ჩაუტარა ბრონქსის ზოოპარკის ბინადარ აზიურ სპილო „ჰეპის“. ტესტი ადგენს, იცის თუ არა ცხოველმა, რომ სარკეში საკუთარ თავს ხედავს და არა სხვა ცხოველს. „ჰეპიმ“ ტესტი წარმატებით გაიარა და აზიური სპილო იმ სახეობათა მოკლე სიას დაემატა, რომელშიც დელფინები და შიმპანზეები შედიან.

სარკის ტესტის შემდეგ, პლოტნიკმა და მისმა კოლეგებმა დაადგინეს, რომ დატყვევებულ აზიურ სპილოებს შეუძლიათ გააცნობიერონ, როდის უშლით ხელს საკუთარი სხეული დავალების შესრულებაში. ეს უნარი, სარკის ტესტთან ერთად, მიუთითებს „თვითშემეცნების მკაფიო შეგრძნებაზე“, – ამბობს პლოტნიკი. მსგავსი კვლევები აფრიკულ სპილოებზე ჯერ არ გამოქვეყნებულა.

ადრეული გაფრთხილების სისტემა საგზაო ნიშნებით, შუქურებით და ტელეფონზე ტექსტური თუ ხმოვანი შეტყობინებების გაგზავნით ეხმარება ადამიანებს სპილოებისთვის თავის არიდებაში.

დაახლოებით 10 წლის წინ, პლოტნიკი დაესწრო შეხვედრას ტაილანდში. იგი გააოცა სოფლის მცხოვრებთა ნაამბობმა იმის შესახებ, თუ როგორ ხსნიდნენ სპილოები წყლის ონკანს ან გვერდს უვლიდნენ ღობეებს. ამის შემდეგ გადაწყვიტა მან, რომ დატყვევებული სპილოების სენსორული და შემეცნებითი შესაძლებლობებისკენ მიმართული კვლევები ველურ ბუნებაში მცხოვრებ სპილოებზეც ჩაეტარებინა ტაილანდში. „თუ აპირებთ გზების გამოძებნას, როგორ დაეხმაროთ სპილოებსა და ადამიანებს თანაარსებობაში, უნდა გაითვალისწინოთ, როგორ აზროვნებენ ადამიანები და როგორ აზროვნებენ სპილოები“, – ამბობს იგი.

ტაილანდის უკიდურეს ჩრდილოეთ პროვინციაში, ჩიანგრაიში, პლოტნიკი და მისი ჯგუფი ველურ სპილოებზე კვლევის დემონსტრირებას ახდენენ დატყვევებული 31 წლის მდედრი სპილოს, „ჯა ტონგის“ დახმარებით. ის ხეზე დამაგრებულ სამ ფოლადის ყუთთან მიდის; თითოში ჯეკფრუტია მოთავსებული. ეს სათავსები ერთგვარი თავსატეხია, რომელიც სპილოს მიერ პრობლემის გადაჭრის უნარს ამოწმებს.

ნუგბარის მოსაპოვებლად საჭიროა პირველი სათავსის კარის შეღება, მეორის კარის გვერდზე გაწევით გაღება და მესამეზე – ჯაჭვის მოქაჩვა. „ჯა ტონგი“ ყუთებს ხორთუმით და პირით ეხება. როდესაც ორიოდ წუთში პირველი სათავსის კარი იხსნება, ეს გარკვეულწილად შემთხვევითობას ჰგავს. კიდევ ორი წუთი მეორე ყუთის კარის გაწევას სჭირდება. თუმცა, ჯაჭვის მოქაჩვა მესამე ყუთზე, უფრო რთულად გამოიყურება. „ჯა ტონგი“ გაღიზიანებული ჩანს. მომვლელი მას ინსტრუქციების ძახილით ამხნევებს და დაახლოებით 10 წუთში სამივე კარი ღიაა. განმეორებითი მცდელობისას, „ჯა ტონგი“ სამივე თავსატეხს უფრო სწრაფად ართმევს თავს.

ერთ-ერთი მთავარი ფაქტორი იმის დასადგენად, შეუძლია თუ არა სპილოს თავსატეხის ამოხსნა, შეუპოვრობაა, ამბობს სარა ჯეიკობსონი, პლოტნიკის ლაბორატორიის ასპირანტი, რომელიც ტაილანდში ველურ ბუნებაში მობინადრე სპილოების მიერ პრობლემების ინოვაციურ გადაწყვეტას შეისწავლის. დასავლეთ ტაილანდში, სალაკპრას ველური ბუნების ნაკრძალში განთავსებული ფოტოხაფანგებიდან ჯეიკობსონის მიერ მიღებული წინასწარი შედეგები აჩვენებს, რომ ველური სპილოების ნახევარზე მეტმა, რომლებიც თავსატეხ ყუთს მიუახლოვდნენ, გადაწყვიტეს მასთან ურთიერთობა. მათ შორის ნახევარზე მეტმა შეძლო ერთი ყუთის გახსნა მაინც, ხოლო თითქმის მეათედმა – სამივე ყუთის. ეს გვიჩვენებს, სირთულეების გადალახვის უნარებს და იმას, თუ რამდენად ცვალებადია სპილოების მზაობა, სცადონ რამე ახალი.

და მართლაც, სპილოებს აქვთ უნიკალური პიროვნული თვისებები, რომლებსაც პლოტნიკი და მისი გუნდი შეისწავლის ადამიანებთან კონფლიქტების შესამცირებლად. სალაკპრას ზოგიერთი სპილო რეგულარულად გამოდის ტყიდან კასავას ნათესების მოსახელთებლად. მაგალითად, თუ ცნობილია, რომ კონკრეტული სპილო განსაკუთრებით მოხერხებულია, შესაძლოა, ხმებმა ან მოციმციმე სინათლემ ის ღობეზე მეტად დააფრთხოს.

ასეთ გონიერ ცხოველთან მშვიდობიანი თანაარსებობა სოციალური სტრუქტურების გაგებას მოითხოვს. აზიური სპილოები ნაკლებად არიან შესწავლილნი აფრიკულ სპილოებთან შედარებით.

ბენგალურუში, ინდოეთის მეცნიერების ინსტიტუტის ლაბორატორიაში, ბიოლოგი სანჯიტა შარმა პოქარელი მაჩვენებს მიწის მსგავსი მასით სავსე მინის სინჯარებს – სინამდვილეში ეს სპილოს ექსკრემენტია.

ფეკალიების ამ ნიმუშებს შეუძლია გამოავლინოს სტრესის ჰორმონების რაოდენობა სპილოს ორგანიზმში მოცემულ მომენტში. წინა კვლევამ აჩვენა, რომ გახანგრძლივებულმა სტრესმა შეიძლება მრავალი ნეგატიური ზეგავლენა მოახდინოს ცხოველების ჯანმრთელობასა და მათ რეპროდუქციულ უნარზე.

„მინდოდა შემესწავლა, რა ხდება სპილოს ორგანიზმში“, – ამბობს პოქარელი. მან თავისი სადოქტორო კვლევების დიდი ნაწილი სპილოებთან სიახლოვეს გაატარა. უსაფრთდებოდა ბუჩქებში და დასდევდა მინდვრებსა თუ პლანტაციებში. ამან საშუალება მისცა, შეეგროვებინა ახალი ექსკრემენტები სამხრეთ ინდოეთის ორი ჰაბიტატიდან: დაცული ტერიტორიებიდან და ჰასანიდან, სადაც სპილოები ნათესების სიახლოვეს ბინადრობენ. იგი ელოდა, რომ სპილოები, რომლებიც კულტურული მცენარეებით იკვებებიან, სტრესის მაღალ დონეს გამოავლენდნენ ადამიანებთან ურთიერთობის თანდაყოლილი რისკების გამო. მისდა გასაკვირად, სრულიად საპირისპირო აღმოაჩინა: ამ სპილოებს სტრესის უფრო დაბალი დონე აღენიშნა დაცულ ტყეებში მობინადრეებთან შედარებით. მათი ექსკრემენტების ანალიზმა აჩვენა, რომ კულტურული მცენარეებისგან შემდგარი რაციონი უფრო მდიდარი იყო ცილებით. პოქარელის ვარაუდით, შეიძლება უფრო მაღალი ხარისხის მცენარეული რაციონი გადაწონის მის მოპოვებასთან დაკავშირებულ რისკებს და, მისი კვლევის თანახმად, მოქმედებს როგორც სტრესის შემამსუბუქებელი ფაქტორი.

2022 წელს პოქარელმა და ნაჩიკეთა შარმამ, ამჟამად იაპონიის კიოტოს უნივერსიტეტის პოსტდოქტორანტებმა, გამოაქვეყნეს კვლევა აზიური სპილოების ქცევის შესახებ მკვდარ და მომაკვდავ სპილოებთან მიმართებით. მათ გააანალიზეს ზრდასრული მდედრი სპილოების, სავარაუდოდ, დედების ვიდეოჩანაწერები, რომლებიც თან დაატარებენ მკვდარ ნაშიერებს  – რასაც არასოდეს აკეთებენ ცოცხალ ნაშიერებთან; ვიდეოჩანაწერი უჩვენებს ასევე ლეშთან შეკრებილ სპილოებს, რომლებიც ერთმანეთს ხორთუმით ეხებიან, რაც ძალიან ჰგავს ნუგეშს. პოქარელს და შარმას სჯერათ, რომ სპილოები მწუხარებას განიცდიან, თუმცა ამის მეცნიერული დადასტურებისთვის მეტი მტკიცებულებაა საჭირო.

ადამიანებსა და სპილოებს აზიაში ხანგრძლივი, მჭიდროდ გადაჯაჭვული ისტორია აქვთ. ინდის ცივილიზაციის ბეჭდებზე, რომლებიც 4000-ზე მეტი წლისაა, მოთვინიერებული სპილოებია გამოსახული. ჩვენს წელთაღრიცხვამდე პირველ ათასწლეულში ინდოეთში სამეფოებისა და რესპუბლიკების გამოჩენასთან ერთად, სპილო ცნობილი გახდა, როგორც მებრძოლი ცხოველი – გამოიყენებოდა საბრძოლო პლატფორმად და მტრის რიგებზე თავდასხმისთვის – და ასე რჩებოდა ჯერ კიდევ რამდენიმე ასეული წლის წინ, ამბობს რამან სუკუმარი, ინდოეთის საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა ინსტიტუტის საპატიო პროფესორი. მას შემდეგ, რაც საომრად მათი გამოყენება შეწყვიტეს, სპილოებს ტვირთის გადამზიდავებად იყენებდნენ.

სუკუმარის ვარაუდით, აფრიკული სპილოები შედარებით ნაკლებად ჰყავდათ ტყვეობაში, ნაწილობრივ იმის გამო, რომ ჩრდილოეთ აფრიკაში, სადაც ადრეული სამეფოები წარმოიშვა, არ გვხვდებოდა სპილოთა საკმარისად დიდი პოპულაციები გრძელვადიან ომებში გამოსაყენებლად.

სპილოების როლი აზიურ რელიგიებშიც არის ფესვგადგმული. ბუდისტების რწმენით, ბუდა ოდესღაც განსხეულდა თეთრ სპილოდ ექვსი ეშვით, ხოლო ინდუსები თაყვანს სცემენ სპილოსთავიან ღვთაებას, სახელად განეშას. სპილოები სამხრეთ ინდოეთის, შრი-ლანკის და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის მრავალ ტაძარში ჰყავთ. მაგალითად, დასარის ფესტივალზე 12 მორთული სპილო მარშირებს ქუჩებში, რომელთაგან ერთი ინდუისტური ღვთაების, ჩამუნდეშვარის კერპს ატარებს. მსგავს მსვლელობებში მონაწილე ბევრ სპილოზე წლების განმავლობაში ძალადობდნენ. წარმოდგენებისგან თავისუფალ დროს სპილოები ხშირად მცირე ზომის სივრცეებში ჰყავთ გამოკეტილი.

სპილოების პატივისცემა შეიძლება სწრაფად გაქრეს, როდესაც ფსონზე საარსებო წყარო და ქონებაა. ფერნანდოს თქმით, ველურ ბუნებაში მობინადრე სპილოების შეკავების კონფრონტაციული მეთოდები, როგორიცაა პეტარდების ან ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენება, უბრალოდ არ მუშაობს – მათ შეუძლიათ ზიანი მიაყენონ სპილოებს და ისინი უფრო აგრესიულები გახადონ. მისივე თქმით, ერთადერთი ეფექტური საშუალება ელექტროღობეა.

„სპილოებისა და ადამიანების თანაარსებობის ხელშეწყობისთვის უნდა გაითვალისწინოთ, როგორ აზროვნებენ ადამიანები და როგორ აზროვნებენ სპილოები“.  
– ჯოშუა პლოტნიკი, ჰანტერის კოლეჯი 

„თანაარსებობა არ ნიშნავს იმას, რომ ბაღში სპილო გყავდეს“, – ამბობს ფერნანდო. ამიტომ მისი ორგანიზაცია მხარს უჭერს ხშირ შემთხვევაში მზის ენერგიაზე მომუშავე ორი სახის ელექტროღობის კარგად დაგეგმილ გამოყენებას: სოფლის ღობე და სეზონური ღობე, რომელიც სპილოს ზიანის მიყენების გარეშე ურტყამს იმპულსურ დენს. სოფლის ღობე აკრავს ადამიანთა დასახლებას და არ უშვებს სპილოებს სახლებსა და ბაღებში. სეზონური ღობე დროებითია, იდგმება მხოლოდ მაშინ, როდესაც მოსავალს სჭირდება სპილოებისგან დაცვა, სხვა დროს კი აღნიშნული ტერიტორია სპილოებისთვის თავისუფალია. „კონსერვაციისა და კვლევის ცენტრი“ აწვდის მასალებსა თუ რეკომენდაციებს ღობეების დამონტაჟებისთვის, ხოლო სოფლის მოსახლეობისგან ითხოვს სამუშაო ძალას და იმედოვნებს, რომ ისინი წვლილს შეიტანენ ღობეების მოვლაში. ამ გზით, ფერნანდოს თქმით, ადამიანები თავს ღობეების მფლობელებად გრძნობენ.

თუმცა სპილოები მუდმივად ამოწმებენ თავიანთ შესაძლებლობის საზღვრებს. ხორთუმებით იკვლევენ ელექტრომავთულს ან აწვებიან ხეებს ღობეებისკენ, მერე კი ჩამოყრილ მავთულებს შორის აბიჯებენ. ფერნანდო მიხვდა, რომ ღობეები ადამიანებთან ახლოს უნდა გაკეთდეს, რათა სპილოები უფრო ფრთხილად იყვნენ მათი მწყობრიდან გამოყვანის მცდელობისას.

ცოტა ხნის წინ ფერნანდო იმყოფებოდა სოფელ სათსურუგამაში, სამხრეთ შრი-ლანკაში, დაკიდებული ღობის შესამოწმებლად, რომელიც მისი ორგანიზაციის დახმარებით დაამონტაჟეს სოფლის პერიმეტრზე: ის შედარებით გაუმჯობესებულია და შედგება მავთულის ჩამოშვებული ფარდისგან, რომელიც ვერტიკალურად კიდია ოთხი მეტრის სიმაღლეზე განივად გაჭიმული მავთულიდან, რაც სპილოებს მის ჩამოგდებას ურთულებს. მიმდებარე სოფელმა თავდაპირველად უარი თქვა ღობეზე, რადგან მას არაეფექტურად თვლიდა, მაგრამ, როგორც ფერნანდო ამბობს, ახლა, მას შემდეგ, რაც ნახეს, თუ როგორ მუშაობდა ის სათსურუგამაში, თვითონაც მოითხოვეს.

ელექტროღობეები კონფლიქტების მოგვარების „სამუშაო მოდელია“, – ამბობს სუმიტ პილაპიტია, შრი-ლანკის საპრეზიდენტო კომიტეტის თავმჯდომარე, რომელიც ადამიანებსა და სპილოებს შორის კონფლიქტის დარეგულირებაზე მუშაობს. წლევანდლიდან მთავრობა უკვე იყენებს „კონსერვაციისა და კვლევის ცენტრის“ მიერ შედეგების შერბილებისთვის შემუშავებულ შემოღობვის პრაქტიკას შრი-ლანკის სამ რაიონში, სადაც კონფლიქტის დონე მაღალია.

ბენგალურუდან დაახლოებით 50 კილომეტრში, ქალაქ რამანაგარას მახლობლად, სპილოები მიდიან ადამიანებით დასახლებულ ადგილებში, რადგან ირიგაციის გაუმჯობესებული მეთოდების წყალობით მოსავალი მთელი წლის განმავლობაში მოდის. შრინივასაია, რომელიც სრულად მამრებით დაკომპლექტებულ ჯოგებს შეისწავლიდა, თავის ჯგუფთან, მთავრობასთან და ადგილობრივი სოფლების წარმომადგენლებთან ერთად მუშაობს ელექტროღობეების დამონტაჟებაზე მანამდე, სანამ კიდევ უფრო მეტი სპილო გამოჩნდება; „არა მათ შესაჩერებლად, არამედ ადამიანების შესაძლებლობების გასაძლიერებლად“. „საზღვრისპირა სპილოების პროგრამა“ ასევე მხარს უჭერს თემის მიერ ინიცირებულ შემოღობვის მეთოდებს გარკვეული ცვლილებებით. როდესაც მეცნიერებმა შენიშნეს, თუ როგორ ამოწმებდნენ სპილოები მათ ღობეებს, სასოფლო-სამეურნეო კულტურების ვიწრო ზოლი დარგეს ღობის გარეთ, რაც ფაქტობრივად, უფასო საკვების შეთავაზებას ნიშნავდა. როგორც ჩანს, ეს მეთოდი მუშაობს, ამბობს შრინივასაია: ჯერჯერობით არცერთი ღობე არ დაუმტვრევიათ.

ჰასანში განთავსებული ადრეული გაფრთხილების სისტემა ასევე წარმატებული აღმოჩნდა სხვა ადგილებშიც, მათ შორის ვალპარაიში. სამხრეთ ინდოეთის შტატ ტამილნადუში ჩაის პლანტაციების ამ 220 კვადრატული კილომეტრი ფართობის პლატოზე დაახლოებით 70 000 ადამიანი ცხოვრობს და მუშაობს სპილოების გვერდით, რომელთაგან 120-მა შეიძლება გადაკვეთოს ეს ტერიტორია, განსაკუთრებით ზამთრის თვეებში. 2002 წელს პლანტატორმა კომპანიებმა, რომლებიც ყოველწლიურად საშუალოდ 3 ადამიანს კარგავდნენ სპილოებთან კონფლიქტის გამო, ჩარევა სთხოვეს ანანდა კუმარს, ამჟამად „ბუნების დაცვის ფონდის“ უფროს მეცნიერს. კუმარმა და კოლეგებმა შეიმუშავეს თემის მიერ მართული სისტემა ვალპარაიში, რომელიც გულისხმობს სპილოების მონიტორინგს პლატოზე და შემდეგ პლანტაციებში მომუშავეთა გაფრთხილებას ტექსტური თუ ხმოვანი შეტყობინებებით და დისტანციურად კონტროლირებადი შუქურებით. მიუხედავად იმისა, რომ ცხოველები ქონების დაზიანებას განაგრძობენ, ადამიანთა სიკვდილიანობა წელიწადში საშუალოდ ერთამდე შემცირდა, ხოლო ბოლო ორი წლის განმავლობაში გარდაცვალების შემთხვევა არ ყოფილა.

როგორია აზიური სპილოს მომავალი? სუკუმარი თვლის, რომ კლიმატური და ანთროპოგენური ფაქტორების ერთობლიობა ამ სახეობას უფრო იზოლირებულ რაიონებში ყოფნას აიძულებს. გრძელვადიან პერსპექტივაში, მისი თქმით, ამან შეიძლება გამოიწვიოს სპილოების ზომის დაპატარავება. ეს ფენომენი უკვე დაფიქსირდა სპილოების პოპულაციაში ბორნეოზე. ისინი ზომით 30%-ით უფრო პატარები არიან თავიანთ ნათესავებთან შედარებით. სუკუმარი აღნიშნავს, რომ სპილოს უფრო დიდი ზომის სახეობები, რომლებიც გასულ ათასწლეულებში აზიაში ბინადრობდნენ, უკვე გადაშენებულია.

ბუდისტები თვლიან, რომ ბუდა ოდესღაც თეთრ სპილოდ განსხეულდა, ხოლო ინდუსები თაყვანს სცემენ სპილოსთავიან ღვთაებას, სახელად განეშა.

ამ დროისთვის ადამიანთა პატივისცემა სპილოების მიმართ გარკვეულწილად ამცირებს დაძაბულობას, ამბობს მადჰუსუდანი, მედიცინის მეცნიერებათა დოქტორი, დამოუკიდებელი მკვლევარ-კონსერვაციონისტი და ბენგალურუს „ბიომეცნიერებათა ეროვნული ცენტრის“ მოწვეული თანამშრომელი.

„იქაც კი, სადაც ფიზიკური სივრცის ნაკლებობაა, უზარმაზარი კულტურული სივრცეა“, –  ამბობს იგი.

ამ საკითხზე ვფიქრობ მატალას მახლობლად, სამხრეთ შრი-ლანკაში, როდესაც დაახლოებით 30 სპილოსგან შემდგარი ჯოგი გზატკეცილს კვეთს. თავდაპირველად სპილოები ბუჩქებში იცდიან, სანამ გზაზე სიმშვიდე დაისადგურებს. შემდეგ რამდენიმე მანქანა ელოდება, სანამ ისინი მოხერხებულად არ გადააბიჯებენ ბარიკადებს. მეორე მხარეს გადავლენ და ჭამას განაგრძობენ, ამ დროს გამვლელი მანქანა ჩერდება, ფანჯარა ეშვება და იქიდან თავს პატარა ბიჭი ყოფს, სახეზე უდიდესი აღფრთოვანება ეხატება და სინჰალურ ენაზე ყვირის: „სპილო!“

შრინათ პერური მწერალი და მთარგმნელია, რომელიც ინდოეთში – ბენგალურუსა და დჰარამშალაში ცხოვრობს. ბრენტ სტირტონი აშუქებს ველური ცხოველების, მსოფლიო ჯანდაცვისა და გარემოს საკითხებს.