ტყეებზე სიცოცხლეა დამოკიდებული

კუნძული ვანკუვერი, ბრიტანეთის კოლუმბია, კანადა

ერთი ძირძველი კვიპაროსის (Callitropsis nootkatensis) ტანში დედა დათვს ბუნაგი მოუწყვია: 2000 წლის ხე გამოუშიგნავს და ყოველ წელს მოდიოდა რბილ ნაფოტებზე გამოსაძინებლად თუ სამშობიაროდ.

როგორც ჩანს, ათი წლის წინ თვითონაც ამ ბუნაგში დაიბადა – ფეირი-კრიკის სათავეებთან, კუნძულ ვანკუვერზე.

იქაურობას გარემოს დამცველ რამდენიმე აქტივისტთან ერთად ვესტუმრე. ოპონენტები მათ რადიკალებად და ეკოტერორისტებადაც კი მოიხსენიებენ, აქტივისტები კი საკუთარ თავს ტყის დამცველებს უწოდებენ და ცდილობენ განდევნონ ხეტყის  გადამამუშავებელი კომპანია, რომელიც ამ ტყის მთლიანად გაჩეხვას აპირებს. ექვსიოდე ახალგაზრდა კაცი და ქალი შემეგება და ამ ძირძველი ხისაკენ მიმავალ ახალგაკვალულ გზაზე გამიძღვა. აღტკინებულები მიყვებოდნენ, როგორ შეხვდნენ კვიპაროსის ვარჯებში მობუდარი ბუები (Megascops kennicottii) და გვაჯები (Megascops kennicottii), მაჩვენეს ლიქენებით (Pseudocyphellaria rainierensis) დაფარული ვერცხლისფერი სოჭის ქერქი. ეს ფრინველები, ლიქენები და საფრთხეში მყოფი სხვა სახეობები 325-ზე მეტი მცენარის, წყალმცენარის, ხავსის, ძუძუმწოვრისა და უთვალავი სოკოსა და მიკრობის საზოგადოებაში თანაარსებობენ.

ტყის დამცველებმა იცოდნენ, რომ ამ ხეების გარეშე ვერც დათვის ბელები დაიბადებოდნენ, ვეღარც ლიქენები დაიჭერდნენ მთის ნისლს და ვეღარც უძველესი სოკოები დააკავშირებდნენ `დედა ხეებს“ თავიანთ შთამომავლობასთან. ბუნაგში თავმოყრილი ტყის დამცველები მოსალოდნელ შემოდგომის წვიმებზე ღელავდნენ და გულის სიღრმეში იმედი ჰქონდათ, რომ ნაადრევი თოვლი ტყის გაკაფვას შეაფერხებდა.

ბრიტანეთის კოლუმბიის ტყეებში გავიზარდე. ჩემი პაპა და ბიძები შერჩევით, ალაგ-ალაგ ჭრიდნენ ხეებს და ცხენებით ეზიდებოდნენ მორებს – ვერც შეამჩნევდი, სად. პაპამ მაზიარა ტყის მშვიდ, შემაკავშირებელ ბუნებას და იმას, თუ როგორ იყო ჩვენი ოჯახი მასში ჩაქსოვილი.

მე პაპის კვალს გავყევი. მეტყევეობა ვისწავლე და კანადის სატყეო სამსახურსა და ხეტყის მრეწველობაშიც დავსაქმდი. მალევე მოვხვდი კომერციული მეტყევეობის სათავეში მყოფი გავლენიანი ადამიანების გარემოცვაში. ჩეხვის მასშტაბი საგანგაშოდ მეჩვენებოდა და ამაში ჩემი ჩართულობა მაწუხებდა. გარდა ამისა, გამაოგნებელი იყო კომერციულად უფრო ღირებული ფიჭვისა და სოჭისთვის ადგილის დასათმობად ვერხვისა და არყის ხის შეწამვლა და ჭრა. თითქოს ვერაფერი შეაჩერებდა ამ უმოწყალო ინდუსტრიულ მანქანას. 

ამიტომ ისევ უნივერსიტეტს მივუბრუნდი, რომ სატყეო მეცნიერება შემესწავლა. მკვლევრებს ახალი აღმოჩენილი ჰქონდათ, რომ ფიჭვის ერთი ნერგის ფესვს შეეძლო ნახშირბადი სხვა ფიჭვის ფესვისთვის გადაეცა – თუმცა ეს ლაბორატორიაში ხდებოდა. დავინტერესდი, ტყეში თუ შეიძლებოდა ასე მომხდარიყო?

ამ კორომმა ათასწლეულების განმავლობაში გაუძლო კლიმატურ ცვლილებებს. ხის თესლებსა და წლიურ რგოლებში ჩაბეჭდილი გამოცდილება ხეებს გადაეცემოდა სოკოების მიწისქვეშა ქსელების მეშვეობით. 

ჩემი აზრით, ხეებს ტყეშიც შეეძლოთ მიწისქვეშა გზებით გადაეცათ ერთმანეთისთვის ინფორმაცია. ეს სადავო საკითხი იყო და ზოგი გიჟად მთვლიდა. ამის გამო, კვლევისთვის დაფინანსების მოპოვება ძალიან გამიჭირდა.

„ვერტმფრენები!“ – ჩაილაპარაკა ბუნაგში ჩემ გვერდით მყოფმა ქალმა. გარეთ გამოვედით და ჩვენ თავზე მოზუზუნე მეტალის ნემსიყლაპია დავინახეთ, რომლის დაბურული ფანჯრებიდანაც კაცები დაგვყურებდნენ. მბრუნავი ხრახნის ქვეშ 35-მეტრიანი მატრიარქი კვიპაროსი იდგა და, თითქოს, თავის გარშემო შემოკრებილ ოჯახს იცავდა. 

ამ კორომმა, რომელშიც მრავალი თაობის ხეა თავმოყრილი, ათასწლეულების განმავლობაში გაუძლო კლიმატურ ცვლილებებს, მწერების შემოსევას და ქარიშხლებს. დაგროვილი გამოცდილება ჩაიბეჭდა მათ თესლებში, წლიურ რგოლებში და ეს ინფორმაცია ხიდან ხეს გადაეცემოდა სოკოების მიწისქვეშა ქსელების მეშვეობით. 

მილიონობით წლის განმავლობაში გამომუშავებულმა თავდაცვის მექანიზმებმა ამ ხეებს დააძლევინა ექსტრემალური ტემპერატურები და მოაგერიებინა ბალახისმჭამელი ცხოველები. ასევე, საშუალება მისცა იმდენივე ნახშირბადი (1300 ტონა ერთ ჰექტარზე)  შეეწოვა, რამდენიც ტროპიკულ ტყეებს, თუმცა თავდაცვის ეს მექანიზმი ჯაჭვურ ხერხს ვერ უმკლავდება.

პატარა მოტიტვლებულ ადგილას გადავირბინეთ, სადაც ვერტმფრენი სახელდახელოდ მომზადებულ დასაფრენ მოედანს დასტრიალებდა.

ტყისმჭრელების და დამცველების მსოფლმხედველობათა განსხვავება ცხადად გამოიკვეთა. ეს ხეები ყველას სჭირდებოდა, თუმცა სხვადასხვა დანიშნულებით. ხალხი ერთმანეთს დაუპირისპირდა იმ ინდუსტრიის გამო, რომელსაც უმეტესობისთვის სიკეთე აღარ მოაქვს. ვერტმფრენი მკვეთრად გატრიალდა და ხეობას გაუყვა.

ტყის ამ ველობზე მოჭრილ ვარჯებთან ერთად ჩამოცვენილი ლიქენები ეყარა; უსულოდ დაყრილი გიგანტური ხეების ქერქზე სხვა მომაკვდავი ლიქენებიც ვიხილეთ, რომლებიც კანადის ამ პროვინციაში მოწყვლად სახეობად მიიჩნევა, თუმცა კანონი იმდენად უძლურია, რომ მათ ვერ იცავს.

ხეებისაკენ მიმავალ ბილიკზე კოჭებამდე სიმაღლის მოყვავილე მცენარეები შევამჩნიეთ. ჩემი ვარაუდით, ყველა სახეობა იქნებოდა დაკავშირებული უძველესი სოჭების სოკოების ქსელთან, საიდანაც საკვებ ნივთიერებებს უნდა იღებდნენ ასეთ უმზეო ადგილას გადასარჩენად. სანაცვლოდ ეს იშვიათი მცენარეები სოკოებს მიაწვდიდნენ დამატებით ნახშირბადს.

მილიონობით წლის განმავლობაში გამომუშავებულმა თავდაცვის მექანიზმებმა ამ ხეებს დააძლევინა ექსტრემალური ტემპერატურები და მოაგერიებინა ბალახისმჭამელი ცხოველები, თუმცა ჩეხვას ვერ უმკლავდება.

ასეთი, პირველყოფილი ტყეები, ორჯერ მეტ ნახშირბადს ინახავენ, ვიდრე ასწლიანი ტყეები და 6-ჯერ ან კიდევ უფრო მეტს, ვიდრე გაკაფული ადგილები. ასაკის მატებასთან ერთად ხეები განაგრძობენ ნახშირბადის შენახვას თავიანთ ტანში და მის გადაცემას ნიადაგისთვის. დედამიწის ხმელეთზე არსებული ნახშირბადის დაახლოებით 90%-ს მსოფლიო ტყეები და მათ ქვეშ არსებული ნიადაგი ინახავენ.

ცოტა ხანში კიდევ ერთ გაკაფულ ველობზე აღმოვჩნდით, სადაც მზეს პირველყოფილ ტყეზე დამოკიდებული მცენარეების ფოთლები დაეხრუკა. კვლევებმა აჩვენა, რომ პირველყოფილი ტყეების ჩეხვა ატმოსფეროში აფრქვევს ეკოსისტემაში არსებული ნახშირბადის 40-65%-ს. 

ტყის ახალგაზრდა დამცველები უკვე ხრეშიან გზაზე იყვნენ, მე რომ დავეწიე და კანკალმა ამიტანა იმის გამო, რაც წინ გველოდა. პოლიციის ესკორტი უკვე მზად იყო ჩვენს დასაკავებლად. როდესაც მანქანისკენ მივემართებოდი, შევამჩნიე, რომ ახლად გაჭრილ გზაზე გაშიშვლებული იყო შოკოლადისფერი, ნახშირბადით მდიდარი ჰუმუსის შრე – თითქმის 2 მეტრი სისქის. ტყის ნახშირბადის ნახევარი ამ შრეში ინახებოდა, მეორე ნახევარი – ხეებში. ხეტყის საჭრელი მანქანების გადაადგილება ნიადაგის ზედაპირს აშიშვლებს და ნახშირბადის დაახლოებით 60% გამოთავისუფლდება.

პოლიციის მანქანაში გაუჩერებლად ვლაპარაკობდი, რომ არ შეიძლებოდა ტყეების გაკაფვა, რადგან ამით იმაზე მეტი ნახშირბადი გამოიყოფოდა, ვიდრე იქაურობა შთანთქავდა. ბალანსის აღდგენას ათწლეულები დასჭირდებოდა, ჩვენ კი გლობალური დათბობისას დასაკარგი დრო არ გვაქვს.

ბრიტანეთის კოლუმბიაში, ხეობის ძირში, პირველყოფილი ხეების მხოლოდ 3 პროცენტიღა შემოგვრჩა და მის მოჭრასაც ვუმიზნებთ. იგივე ხდება მთელ მსოფლიოში.

ერთი თვის შემდეგ წვიმები დაიწყო და მატრიარქი კვიპაროსი თავის ტყიანად გაკაფეს.

წვიმები დიდხანს გაგრძელდა. კიდევ ერთ თვეში ხეების გარეშე დარჩენილმა ნიადაგმა ეროზია განიცადა, მდინარეები ადიდდა და პროვინციის ზოგიერთი დასახლება დაიტბორა.

რა უნდა ვქნათ, რომ ეს ამბავი ასე აღარ დამთავრდეს?

პირველყოვლისა, უნდა შევწყვიტოთ ბუნებრივი ტყეების გარდაქმნა ინდუსტრიულ პლანტაციებად და სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებად. მთავრობებმა უნდა იმუშაონ 2030 წლისთვის გლობალური გაუტყეურების დასასრულებლად. კორპორაციებმა უნდა აიღონ პასუხისმგებლობა გამოწვეულ ზიანსა და ემისიებზე.

ბუნების მიმართ ექსპლუატატორული დამოკიდებულება უნდა შევცვალოთ მის დაცვასა და აღდგენაზე ზრუნვით.

მეორე – დაუყოვნებლივ უნდა დავიცვათ და აღვადგინოთ პირველყოფილი ტყის ეკოსისტემები.

მესამე – შეგვიძლია მოვითხოვოთ მიწის მართვის ისეთი პოლიტიკის გატარება, რომ პლანტაციები ისევ ბუნებრივ ტყეებად გარდავქმნათ და შერჩევით მოვჭრათ ხეები, ისე რომ შევინარჩუნოთ ბიომრავალფეროვნება, წყლის მარაგი და ნახშირბადის საცავი. ტყის ნახშირბადის ემისიაზე დაწესებული გადასახადი შეიძლებოდა მიგვემართა დაზარალებული მკვიდრი მოსახლეობისთვის კულტურული და სოციალური სამართლიანობის აღსადგენად.   

მეოთხე – გვჭირდება ისეთი პოლიტიკა, რომელიც ყურადღებას გაამახვილებს ნახშირბადის შემწოვი ტყეების დაცვასა და ტყის ჩეხვით გამოწვეული ემისიების თავიდან არიდებაზე.

ბოლოს, ბუნების მიმართ ექსპლუატატორული დამოკიდებულება უნდა შევცვალოთ მის დაცვასა და აღდგენაზე ზრუნვით.

შეგვიძლია მაგალითი ავიღოთ წყნარი ოკეანისპირა ჩრდილო-დასავლეთის მკვიდრი ხალხებისგან, რომლებმაც იციან, რომ ხეები ჩვენიანები არიან და რომ ტყის სიჯანსაღე გვერდიგვერდ მცხოვრები სხვადასხვა ტომის ჰარმონიული თანაარსებობით ნარჩუნდება. ეს სათემო სულისკვეთება იქნება ის, რაც შეგვაქმნევინებს ჩვენს შემაკავშირებელ ალიანსებს, გაგვაძლიერებს და დაგვეხმარება, მომავალ თაობებს შემოვუნახოთ ტყეები.

რას ნიშნავს „ტყის ქსელი“

როდესაც სიუზან სიმარდმა მეტყევეობის სფეროში დაიწყო მუშაობა, მიღებული თეორია იყო, რომ ხეები დარვინისეულ კონკურენციაში იყვნენ ჩართულნი და ერთმანეთს ეცილებოდნენ წყალს, მზის სინათლეს და საკვებს. სატყეო მეურნეობები რგავდნენ ყველაზე შემოსავლიან სახეობებს და სპობდნენ მათ კონკურენტებს. ეს „პლანტაციური“ მიდგომა უგულებელყოფდა ბუნების ქაოსურ გენიას.

დასავლეთ კანადის ტენიან ტყეებში ინოვაციური ექსპერიმენტების დროს სიმარდმა აღმოაჩინა, რომ ხეები ერთმანეთთან სოკოების ფესვთა ვრცელი სისტემით არიან დაკავშირებულნი, რასაც მიკორიზული ქსელი ეწოდება. ამ მიწისქვეშა „მილსადენით“ ისინი ერთმანეთს უზიარებენ ნახშირბადს, წყალს და საკვებ ნივთიერებებს. სოკოები ხის ფესვებიდან იღებენ შაქრებს, რომლებსაც თავად ვერ წარმოქმნიან და, სანაცვლოდ, ხიდან ხემდე დაატარებენ წყალს და საკვებ ნივთიერებებს.

სიმარდის რევოლუციური მიგნებები 1997 წელს გამოქვეყნდა ჟურნალში Nature, გარეკანზე წარწერით: „ტყის ქსელი“. მიუხედავად იმისა, რომ სიმარდის ნაშრომი მწვავედ გააკრიტიკეს, ის მაინც ამტკიცებდა, როგორ ურთიერთობდა და თანამშრომლობდა კიდეც სხვადასხვა სახეობა, როგორ გადასცემდნენ სიგნალებს გვალვებისა თუ დაავადებების შესახებ და როგორ ცვლიდნენ მინერალებს კომპლექსური ქსელის მეშვეობით, რომელსაც ის ადამიანის ტვინის ნეირონულ ქსელს ადარებდა.

სიმარდმა გამოავლინა „მშობელი ხეები“, რომლებიც ამ ქსელებში ჰაბის როლს ასრულებენ. ისინი თავიანთ ნაშიერებს ცნობენ და შეუძლიათ დამატებითი რესურსები გაუგზავნონ. როდესაც მოხუცები იღუპებიან, ისინი ამ ქსელში „ყრიან“ ნახშირბადს თუ დამცავ ნივთიერებებს და მომავალ თაობებს უტოვებენ საკვებსა და ინფორმაციას. – კერი ბენქსი

ავტორის შესახებ

სიუზან სიმარდი ბრიტანეთის კოლუმბიის უნივერსიტეტის ტყის ეკოლოგიის პროფესორია. იგი ავტორია წიგნისა „მშობელი ხის ძიება: ტყის სიბრძნის აღმოჩენა“. მისი დაწერილია წინასიტყვაობა National Geographic-ის ახალი წიგნისთვის „ტყეში“. ეს წიგნი იყიდება ვებგვერდზე: books.disney.com.