ზუსტი რაოდენობა უცნობია, მაგრამ საუკუნის წინ ოსმალეთის იმპერიაში დაახლოებით ერთ მილიონამდე სომეხი გაჟლიტეს.

ერევანში აღმართულია ქვის კენოტაფი, ამ ტრაგიკული მოვლენის ძეგლი. „მეჟ იეჯენი“ – დიდი კატასტროფა – 24 აპრილს დაიწყო. მას შემდეგ ეს თარიღი ყოველ წელს აღინიშნება. ათასობით პილიგრიმი ამ მემორიალთან მისაახლებლად წიწერნაკაბერდზე, ქალაქის ბორცვზე იკრიბება. ისინი მწკრივებად უახლოვდებიან კენოტაფს, ყვავილებით რთავენ და მარადიულ ცეცხლს უცქერენ. აქედან ჩრდილო-დასავლეთით კი, თურქეთის საზღვრის გაყოლებაზე, სომხების ისტორიის კიდევ უფრო მტკივნეული ძეგლის – ანისის ნანგრევებია მიმოფანტული.

ანისი – შუასაუკუნეებში ეთნიკური სომხების ძლევამოსილი სამეფოს დედაქალაქი, აღმოსავლეთ ანატოლიის გული; დღეს – თურქეთის ძირითადი ნაწილი; ნახევარკუნძული, რომელიც აბრეშუმის გზის ჩრდილოეთ განშტოებებს მიუყვება. ერთ დროს მდიდარი მეტროპოლია, 100 000 მოსახლითა და მჩქეფარე ყოველდღიურობით. ოდესღაც მაღალი გალავნით გარშემორტყმული ქალაქის ბაზრებზე უწყვეტად მოედინებოდა ბეწვეულის, სანელებლებისა თუ ძვირფასი ლითონების ნაკადი. „1001 ეკლესიის ქალაქი“, – ასე მოიხსენიებდნენ ანისს, რომელიც კონსტანტინოპოლსაც კი ეცილებოდა დიდებას. დღეს, აყვავებული სომხური კულტურის სიმბოლო ნანგრევებადაა ქცეული და შორეულ, მზით გადამწვარ პლატოზე ძევს. ჩამოშლილი ტაძრები, უსულო ქუჩები, გაყვითლებული ბალახი, უდაბური და ქარით მოხვეტილი ნანგრევები. ქალაქში გავიარე. მთელ მსოფლიოში ასე დავეხეტები. ჩვენს უძველეს წინაპართა ბილიკებს მივუყვები, აფ-რიკა რომ მიატოვეს და სამყაროს შესაცნობად გამოემართნენ. ჩემი მოგზაურობის განმავლობაში, არსად მინახავს ანისის მსგავსი სილამაზე, არსად მიგრძვნია ამგვარი სევდა.

„სომხების ხსენებაც არაა”, – გაკვირვებულია ჩემი ქურთი მეგზური მურატ იაზარი.

ასეა. ანისში გაკრულ ტურისტულ აფიშებზე ვერსად ამოიკითხავთ ქალაქის აღმშენებელთა სახელებს. ეს მხოლოდ შემთხვევითობაა? ქალაქში აღარ დარჩნენ სომხები. ანისის სომხური წარმომავლობის შესახებ ცნობები თურქეთის ოფიციალური საისტორიო წყაროებიდანაც კი გაქრა. წიწერნაკაბერდი მახსოვრობის სიმბოლოდ აღმართულა, ანისი კი დავიწყების მონუმენტად ქცეულა.

მომწამვლელი გესლი, შუღლი და ჩიხი. ნაციონალური ექსტრემიზმით გამსჭვალული თაობები. სომხეთი და თურქეთი წლებია ამ რეალობაში ცხოვრობენ. ეს ერთ-ერთი უძველესი და დაუსრულებელი პოლიტიკური კონფლიქტი, შესაძლოა, მეტად სადავო ტერმინით განისაზღვროს – გენოციდი. ამ სიტყვის განმარტებას ბევრი ბუნდოვანება, ალტერნატიული მნიშვნელობა და სამართლებრივი უთანხმოება ახლავს. გაეროს განმარტებით, გენოციდი ერთ-ერთი უმძიმესი დანაშაულია: ეთნიკური, რასობრივი, თუ რელიგიური ჯგუფის სრული განადგურების მცდელობა. მაინც რა ტიპის მოვლენა უნდა მოვნათლოთ გენოციდად? რამდენი ადამიანი უნდა გაიჟლიტოს?

სომხური ვერსია: 1915 წელი. I მსოფლიო ომი 9 თვის დაწყებულია. ევროპა თავის ახალგაზრდა თაობას ცეცხლის ხაზისკენ მიერეკება. მსოფლიოში ყველაზე ძლიერი მუსლიმური სახელმწიფო, ვრცელი და მულტიკულტურული ოსმალეთის იმპერია გერმანიასთან ერთიანდება. თურქეთის ტერიტორიაზე მცხოვრებ უმცირესობას – ქრისტიან სომხებს ადანაშაულებენ ამბოხში. მათ რუსეთის მხარეზე გადასვლა ბრალდებათ. „სომეხთა პრობლემას“ თურქები მათი დახოცვითა და დეპორტაციით წყვეტენ. თურქი სამხედროები და ადგილობრივი ქურთებისგან შემდგარი პოლიციის ქვედანაყოფები ცეცხლს უხსნიან სომეხ მამაკაცებს, მასობრივად აუპატიურებენ ქალებს, ძარცვავენ სომხურ სოფლებს და ისაკუთრებენ მათ ქონებას. მდინარეებსა და ჭებში დაუმარხავი ცხედრები ყრია. იხრწნება ქალაქი. ბინძურდება წყალი. გადარჩენილებს, უსუსურ ქალებსა და ბავშვებს, ხიშტის წვერებით მიერეკებიან მეზობელი სირიის უდაბნოსკენ (დღეს სომხეთში მხოლოდ 3 მილიონი სომეხი ცხოვრობს; დიასპორა კი რვიდან ათ მილიონამდე ადამიანს ითვლის). ოსმალეთის იმპერიაში დრამატულად მცირდება სომეხი მოსახლეობა – 2 მილიონიდან 500 ათასამდე. ესაა თანამედროვე მსოფლიოს პირველი ნამდვილი გენოციდი, ასე თვლის ისტორიკოსთა უმრავლესობა.

„დარწმუნებით შემიძლია ვთქვა, რომ ამგვარი შემზარავი ეპიზოდი კაცობრიობის მთელ ისტორიას არ ახსოვს“, – წერდა ჰენრი მორგენთაუ, იმ დროს კონსტანტინოპოლში წარგზავნილი აშშ-ის ელჩი.

როდის სრულდება გენოციდი? რა ეტაპზეა მასობრივი ანიჰილაციის აქტი დასრულებული, დოკუმენტირებული და გადაჭრილი?

„ეგრეთ წოდებული გენოციდის“ თურქული ვერსია: ქარტეხილების ეპოქაა, სამოქალაქო ომის პერიოდი. სომხები იტანჯებიან, ეს მართალია. მაგრამ, ეს ის პერიოდია, როდესაც ოსმალეთის იმპერია დიდ ომშია ჩაბმული, შიგნიდან იბზარება და იხლიჩება. ეს მწვავე პროცესები მტკივნეულად შეეხო არა მარტო სომხებს, არამედ ყველა ეთნოსის წარმომადგენელს, რომელიც მაშინ ოსმალეთის იმპერიაში ცხოვრობდა – ბერძნებს, იეზიდებს, ებრაელებს, თვით თურქებსაც კი მძიმე დრო უდგათ. სისხლი ყველა მხარეს იღვრება. კონკრეტულად ეთნიკური სომხების სისტემური განადგურების არავითარი გეგმა არ არსებობს. დაღუპულ სომეხთა რიცხვიც გადაჭარბებულია და ის 600 ათას ადამიანზე ნაკლებია. უფრო მეტიც, ბევრი სომეხი მართლაც მოღალატეა. ათასობით სომეხი ოსმალეთის იმპერიაში შემოჭრილ ერთმორწმუნე რუსეთის არმიას შეუერთდა.

ამ ოფიციალურ დასკვნაში ეჭვის შეტანა დღემდე სახიფათოა თურქეთში. განსხვავებული აზრის დევნა შემსუბუქდა, თუმცა, თურქული სასამართლო ტერმინ „გენოციდს“ პროვოკაციად და ქვეყნის შეურაცხყოფად მიიჩნევს. ნობელის პრემიის ლაურეატსა და თურქულ საზოგადოებაში დიდად პატივცემულ ორჰან ფამუქსაც კი ცილისწამების ბრალდება წაუყენეს, საპირისპირო მოსაზრების გამო. თურქეთი ყოველთვის მწვავედ და უკომპრომისოდ რეაგირებს ამ საკითხზე.

„ჩვენ დიდი იმედი გვაქვს და გვჯერა, – განაცხადა 2014 წელს პრემიერ-მინისტრმა რეჯეფ თაიფ ერდოღანმა, – რომ უძველესი და გამორჩეული გეოგრაფიის ორი ხალხი, საზიარო ტრადიციებითა თუ წეს-ჩვეულებებით, წარსულზე მშვიდობით ლაპარაკს მოახერხებს და ერთად, კრძალვით გაიხსენებს საკუთარ დანაკარგს“.

ასეთი რა ძალა აქვს სიტყვა „გენოციდს?“

სომეხთა დიასპორა ათწლეულების განმავლობაში აფინანსებდა კამპანიებს, რომლებიც მსოფლიო მთავრობებისგან ითხოვდა სომეხთა გენოციდის აღიარებას. დიარბაქირში, აღმოსავლეთ თურქეთის ერთ ქურთულ ქალაქში ვიმყოფები და ახალგახსნილ სომხურ ეკლესიაში ინტერვიუს ვიღებ. მოულოდნელად, ვიღაც კაცი მიტევს.

„აღიარებ გენოციდს?“ – მეკითხება დაჟინებით. სომეხია. ღელავს. თვალს თვალში მიყრის.

ცოტა რ იყოს შევცბი. ახლა ვმუშაობ-მეთქი, ვეუბნები.

„არ მაინტერესებს. აღიარებ თუ არა გენოციდს?“

კალამს მაგიდაზე ვდებ. ის კითხვას მიმეორებს, ერთხელ, ორჯერ… და ამბობს: „მე არ ვარ მოჩვენება“.

არასდროს დაივიწყო! მაგრამ, რა თქმა უნდა, ვივიწყებთ. ბოლოს ჩვენ ყოველთვის გვავიწყდება…

„ათასობით წლის განმავლობაში იბრძოდნენ ადამიანები, – წერს პოლონელი ჟურნალისტი და მწერალი რიზარდ კაპუჩინსკი, – მაგრამ, ყოველ ახალ ომს პირველ შემთხვევასავით აღიქვამენ და მის მოგვარებას გამოუცდელი ბავშვებივით ცდილობენ“.

ერევანთან ერთ დასახლებას ვსტუმრობ. დაჩიავებული მოხუცი დივანზე მიწოლილა. ნამდვილად არ ცივა, მაგრამ ხოსროვ ფრანგიანი საბანში გახვეულა. გახუნებული ჟაკეტი აცვია, თავზე ნაქსოვი ქუდი ახურავს, დანაოჭებულ ხელებზე კი ხელთათმანებივით ჩამოუცვამს წინდები. ხოსროვ ფრანგიანი 105 წლისაა, ერთ-ერთი უკანასკნელი, სომეხთა ხოცვა-ჟლეტას რომ გადაურჩა და დღემდე ცოცხალია. ეს დაუძლურებული მოხუცები ეროვნულ გმირებად ჰყავთ შერაცხული სომხეთში. ისინი 1915 წლის დანაშაულთან უკანასკნელ ხელშესახებ კავშირს ამყარებენ. სწორედ ამ მოხუცთა მოგონებებია მტკიცებულება. თავიანთი ისტორიები იმდენჯერ მოუყო-ლიათ, რომ მათი თხრობა უკვე ყოველგვარი ემოციისგან დაცლილია.

„ხუთი წლის ვიყავი, თურქები რომ დაგვესხნენ, – ჟანგიანი ხმით ამბობს ფრანგიანი, – მთას მივაშურეთ, დაგვედევნენ“.

ხშირად ყოვნდება და მისი ისტორიაც ფრაგმენტებად იშლება. ფრანგიანი ერთ ზღაპრულ ინცი-დენტზე ყვება. იმ ავბედით ჟამს, 6 სომხური სოფლის (დღევანდელი სამხრეთი თურქეთი) 4700-მდე მცხოვრები მთაში გაიქცა. მთას მუსა-დაღი ერქვა და სანაპიროს მიუყვებოდა. მის წვერზე მოექცნენ, ქვები დააგორეს და თურქი მდევრები შეაკავეს. იქ 40 დღე გაძლეს. სასოწარკვეთილი ხალხი ალამს აფრიალებდა და ხმელთაშუა ზღვის სანაპიროსთან ჩავლილ გემებს უხმობდა. „ქრისტიანები ხიფათში ვართ! გვიხსენით!“ – ეწერა ბაირაღზე. მოხდა სასწაული: ისინი ფრანგულმა სამხედრო გემმა შენიშნა და ეგვიპტეში გადაიყვანა.

ფრანგიანის წაბლისფერი თვალები წყლიანი და კუთხეებში ჩაწითლებულია. მაგრამ, ხმა არ ებზარება, როგორც იმ მოვლენების ბევრ თვითმხილველს ემართება. პირიქით, უფრო ომახიანად განაგრძობს და თავისი დაკარგული სოფლის ბაღს იგონებს: „ბაღები! პაპაჩემს ლეღვის ხეები ედგა, თითოეული 50 მეტრის სიმაღლის. ახლაც მინდა მათი ბანანის ჭამა! მინდა, რომ სულ მახსოვდეს ის ბანანები!“ ფრანგიანის ქალიშვილი თავს აქნევს და ბოდიშს იხდის, მოხუცი ცოტა არეულიაო. სულაც არა! მე ვიყავი მის მშობლიურ სოფელში (ჰათაის პროვინცია, თურქეთი) და ფრანგიანის ხეხილის ბაღიც მოვინახულე. ბანანი არა, მაგრამ უამრავი ხილი, მანდარინი, ლიმონი… მართლაც სუბტროპიკული სამოთხე დამხვდა. იმ მთაზეც ავედი და იმავე ლურჯ ზღვას გადავხედე, სამხედრო გემმა რომ ღუზა ჩაუშვა.

მართალია, საუკუნის წინ, ფრანგულმა ხომალდმა ფრანგიანი და მისი ოჯახი იხსნა, თუმცა, თვით ფრანგი მეზღვაურებიც ადამიანები იყვნენ ყველა ადამიანური სისუსტით. სად უნდა ვეძიოთ ხსნა ჩვენივე სიბნელისგან?

მე წამოვედი აფრიკიდან. ქვის ხანის წინაპართა ნაკვალევს გამოვყევი. სადაც ისინი გამოჩნდნენ, სხვა მობინადრე ჰომინინები გაუჩინარდნენ.

აღმოსავლეთ თურქეთში ვარ და სომეხთა მიტოვებულ სამეურნეო მიწებზე დავბორიალებ. ნანგრევებიდან ამოწვერილი ყლორტები ხეებად ქცეულან… ღია ცის ქვეშ დარჩენილი ოთახები. ჩავუარე ძველ სომხურ ეკლესიას. ის ახლა მეჩეთია. მივწექი იმ ადამიანების ხელით დარგული კაკლის ხის ჩრდილში, სიკვდილის მარშს რომ ემსხვერპლნენ.

„ჩვენ შევებრძოლეთ სომხებს და ბევრი დაიღუპა“, – ამბობს სალეჰ ემრე, ჭაღარაწვერა მაიორი ერთი ქურთული სოფლიდან. უცებ, ხმა ურბილდება, – „მგონი, არასწორად მოვიქეცით. ისინი ამ მიწის ნაწილი იყვნენ“.

მუსლიმ ქურთებს საკმაოდ უცნაური ადგილი აქვთ აღმოსავლეთ თურქეთის ისტორიაში. საუკუნის წინ სასაზღვრო ჟანდარმერიის ძირითად კორპუსს სწორედ ქურთები შეადგენდნენ და ოსმალთა შავ სამუშაოსაც ისინი ასრულებდნენ. დღეს კი, ეთნიკური უმცირესობა არიან, რომელიც თანამედროვე თურქეთის საზღვრებში პოლიტიკური უფლებების გაფართოებას ითხოვს. მსხვერპლის ფსიქოლოგია ქურთებს დიდი ხნის წინ გადასახლებულ სომეხ მეზობლებთან აახლოებს.

როდის მთავრდება გენოციდი ოფიციალურად? რა ეტაპზეა მასობრივი ანიჰილაციის აქტი დასრულებული, დოკუმენტირებული და გადაჭრილი? როდესაც ცეცხლი წყდება? არა, ერთმნიშვნელოვნად არა! ჯერ ძალიან ადრეა! მაშინ, როცა მსხვერპლი მეხსიერების ჯაჭვიდან დასხლტება? თუ, როდესაც ბოლო დაცლილი სოფელი თავიდან შეიძენს ახალ მოსახლეობას, ენასა და სახელს? მაშინ ხომ არა, დამნაშავე რომ თავის ქმედებას გააცნობიერებს და მოინანიებს?

მე და ჩემი გიდი ჩრდილოეთით მივიწევთ, შეყვითლებულ სტეპებს ვკვეთთ. წინ მგლები გადარბიან, წამიერად ჩერდებიან, გვაკვირდებიან და სწრაფადვე მიდიან თავის გზაზე; არარატის მთას გავდივართ – აღმოსავლეთით აზიდული 5137-მეტრიანი მწვერვალი, თოვლში გახვეული თვალისმომჭრელად მბზინავი კალთებით. ბიბლიაში მინიშნებაა ამ მთისა და ნოეს კიდობნის კავშირზე. ეს ლამაზი ვულკანური მასივი სომხებისთვის საკრალურია.

ვამიკ ვოლკანის (პოლიტ-ფსიქოლოგი) აზრით, „არჩეული ტრავმა“ იდეოლოგიაა, რომლის თანახმად დარდი იდენტობის ბირთვად იქცევა. „არჩეული ტრავმა“ მოიცავს, როგორც მთელ ერს, ასევე ინდივიდებს. ის მასობრივი ძალადობით გამძვინვარებულ საზოგადოებებს ადუღაბებს. მაგრამ, ამ მდგომარეობამ, შესაძლოა, საკუთარ ნაციონალიზმშიც ჩაგკეტოთ.

შეუპოვრად მივიწევ მცირე კავკასიონზე და თურქეთიდან საქართველოსკენ მივემართები. გარკვეული ხნით თბილისში ვჩერდები და ღამის მატარებლით ერევანში მივდივარ. 24 აპრილია, სომხების გენოციდის 100 წლისთავი.

დედაქალი ბილბორდებითაა სავსე. ზოგზე გამოსახულია იატაგანი (ორმაგად გაღუნული თურქული ხმალი), შაშხანა, ხანჯალი თუ ყულფი, რომლებსაც 1915 წელს იყენებდნენ. გლოვის ყველაზე ნაკლებად ძალადობრივი სიმბოლო უკიდურესად მომწამვლელია: „დამივიწყე მე და არა ყვავილები!“ ერევნის პარკები და ცენტრალური ქუჩები მოფენილია იისფერი ყვავილის მილიონობით პოსტერით. გვირგვინები ბანერებზე, სტიკერებზე, გულსაბნევებზე: გენოციდის ყვავილობა. „მე მახსოვს და მოვითხოვ!“ – ასე ჟღერს სამახსოვრო სლოგანი.

მაგრამ, რას ვითხოვთ?

ეს არის მთავარი კითხვა, რომელსაც სომხები საკუთარ თავს უსვამენ. წარსული მეგზურია? თუ მახე?

გიუმრიში ეპისკოპოსმა მიხაილ აჯაფარიანმა მითხრა: „სომხეთი არ მტრობს თურქეთს. რიგით თურქებთან არავითარი შუღლი არ გვაქვს. მაგრამ, თურქეთმა უნდა გააკეთოს ყველაფერი, ყველაფერი, რომ ეს იარები მოშუშდეს“.

ქალთა უფლებების დამცველმა ელვირა მელიცეტიანმა ასეთი რამ თქვა: „რა გვინდა, თვითონ არ ვუწყით. თუკი ყველაფერს წარსულ ტკივილთან მივყავართ, მაშინ ხომ მომავალს დავკარგავთ? მსხვერპლის სინდრომი კი გლახაკებად გვაქცევს“.

მილიარდელი ფილანტროპი რუბენ ვარდანიანი: „100 წლის შემდეგ, ჩვენ გამარჯვებულები ვართ. ჩვენ გადავრჩით, ძლიერები ვართ. ასე რომ, მოდით, მადლობა გადავუხადოთ ჩვენ გადამრჩენელ ადამიანებს, თავად თურქების ჩათვლით. ეს უნდა იყოს სომხეთის მომდევნო ნაბიჯი. ზოგიერთი თურქის ბებია-ბაბუა ხომ დაეხმარა 100 წლის წინ ჩვენს ბებია-ბაბუას? მსგავსი ისტორიები უნდა გავიხსენოთ და არა ძალადობრივი ფაქტები“.

მსვლელობა ჩირაღდნებით, ფოტოგამოფენები, კონცერტი, რომელზეც ლოს-ანჯელესიდან ჩა-მოსული სომხური როკ-ჯგუფი გამოდის. წიწერნაკაბერდი, თავისი მარადიული ცეცხლით, სავსეა დიპლომატებით, აკადემიკოსებით, აქტივისტებითა თუ რიგითი მოქალაქეებით. გენოციდის პრევენციის კონფერენციაზე ერთი ამერიკელი ისტორიკოსი გამოვიდა სიტყვით და მშრალად ისაუბრა, როგორ უნდა გამოასწოროს სიტუაცია თურქეთმა; „შემოთავაზება არც აბსურდულია და არც უმნიშვნელო. თურქეთმა ისტორიულად სომხური ექვსი სოფელი უნდა დათმოს“ (გერმანიამ 70 მილიარდი დოლარის ოდენობის კომპენსაცია გადაიხადა ნაცისტურ ქმედებათა გამო).

სომხეთში სტუმრობისას ყველაზე ამაღელვებელ ისტორიას ერთი ახალგაზრდა ჯარისკაცისგან, არა კემალიანისგან ვისმენ.

„სულ პატარა ვიყავი, შესაძლოა, ერთი წლისაც. ვკვდებოდი. ფიქრობდნენ, პნევმონია მქონდა. ექიმები ვერაფერს მშველოდნენ. დედაჩემი ტიროდა. მისი ცრემლი შეამჩნია ერთმა თურქმა მეანმა, მიუახლოვდა დედას და სთხოვა, თქვენს შვილს დავიჭერო. ხალათი შეიხსნა, ხელი მუხლებზე მომავლო, თავდაყირა დამიჭირა და მუცელთან ჩამატარა. მშობიარობის იმიტაციას ცდილობდა. კვლავ და კვლავ. მოძრაობა შვიდჯერ გაიმეორა. თან ლოცულობდა და გაიძახოდა – სიცოცხლე ამ ბავშვს!“

არა კემალიანი ამ ამბავს მაშინ მიყვებოდა, როდესაც სანგარში ვიწექით და შორიდან სროლის ხმა გვესმოდა. ერევანთან სულ 250 კილომეტრი გვაშორებდა. ქვიშა, ბუღი, თეთრი მზე. დაჟანგული კონსერვის ქილები მავთულხლართებზე – ასეთი პრიმიტიული საგანგაშო სისტემა მოუფიქრებიათ მზვერავთა გამოსავლენად. კემალიანი 38 წლისაა და ბოლო 20 წელია მთიანი ყარაბაღისთვის იბრძვის. ეომება სხვა ქვეყნის ჯარისკაცებს – თავის ყოფილ მეგობრებსა თუ მეზობლებს, რომლებიც აზერბაიჯანის მხარეზე დგანან. 1980-იანი წლებიდან მოყოლებული 30 ათასამდე ადამიანი შეეწირა ყარაბაღის კონფლიქტს, ასობით ათასი – იძულებით გადაადგილებულ პირად იქცა. ამ საშინელ, თითქოს მცირე ომს (თუმცა, საკმარისია კავკასიის პარალიზებისთვის) არაფერი აქვს საერთო ოსმალეთის იმპერიაში დატრიალებულ ტრაგედიასთან, მაგრამ მაინც, კემალიანი ამგვარი სიტყვებით მოიხსენიებს მის მხსნელ, ეთნიკურად აზერბაიჯანელ მეან ქალს: მტერი „თურქი“. მეანი მართლაც აზერბაიჯანელი გახლდათ, მაგრამ მუსლიმობის გამო, სომეხი ჯარისკაცი მას „თურქს“ ეძახის. 1915 წლის მოვლენებმა მთლიანად დაიპყრო მისი გონება. არამ ამბის მოყოლა დაასრულა.

„მერე?” – ვეკითხები მე.

„გამოვკეთდი. თურქმა გადამარჩინა“ – მპასუხობს არა.

სანამ მივატოვებ ამ აჩრდილთა მიწებს, კვლავ ანისს ვუბრუნდები. შუასაუკუნეების ნანგრევები თურქეთში. შეუგუებლობის მონუმენტი. ამჯერად, სომხეთის საზღვრიდან შევყურებ.

სომხეთ-თურქეთის ჩაკეტილი საზღვარი, ალბათ, მთელ მსოფლიოში ყველაზე უცნაური სასაზღვრო ზოლია. 1993 წელს, თურქეთმა თავისი სახმელეთო გადამკვეთი ხაზები ჩაკეტა, რადგან მთიანი ყარაბაღის ომში აზერბაიჯანს მიემხრო. სომხეთის მხარეც „დალუქული“ რჩება, რასაც მეტწილად მათი დიასპორის ზეწოლა განაპირობებს – თურქეთთან ურთიერთობის ნორმაილიზება დაუშვებელია! შედეგი: აზია-ევროპის გულში გამავალი უძველესი გზები არსაით მიდის. უკვე 22 წელია, რაც საზღვრისპირა სომხურ ვაგზალზე მატარებელი არ ჩამომდგარა. სადგურზე მხოლოდ ერთი მთვლემარე მუშაკია გამწესებული, რომელიც დღეში ერთხელ თუ დახედავს ლპობაშეპარულ ლიანდაგებს. შედეგად, ორივე ქვეყნის ეკონომიკა ზარალდება. ორივე ხალხი გათიშული, იზოლირებული და უბედურია.

საზღვრის სომხურ მხარეს რუსეთის არმია იცავს, რომელიც ორმხრივი თავდაცვის პაქტის ფარგლებში მოქმედებს. აი, ასე ცდილობს მოსკოვი სტრატეგიული რეგიონის გაკონტროლებას. სანახაობა მართლაც სიურრეალისტურია: სომხური მავთულხლართების მწკრივები, რუსული სათვალთვალო კოშკურები და საკონტროლო-გამშვები პუნქტები, რომლებიც თურქეთის ღია ველებს გაჰყურებენ. თურქეთმა კარგა ხნის წინ გამოაცხადა საზღვრის საკუთარი მხარის დემილიტარიზაცია. რუსულ-სომხური არმია თურქ მწყემსებს უთვალთვალებს, მწყემსები კი იქედან ხელს უქნევენ.

„ყოველთვის ვტოვებ შუქს სამზარეულოში”, – ამბობს ვაჰანდუხტ ვარდანიანი. ამ ლოყებღაჟღაჟა სომეხი ქალბატონის მეურნეობა სწორედ ანისის სასაზღვრო მავთულხლართის გაყოლებაზეა. „მინდა, რომ დავანახო თურქებს, – ჩვენ ჯერ კიდევ აქ ვართ“.

პატარა შემაღლებულზე ავდივარ, ამ ადგილას პილიგრიმები მოდიან ავტობუსებით. ეს ხალხი მხოლოდ იმიტომ ჩამოდის, რომ მესერს გადაღმა მოქცეულ თავის უძველეს დედაქალაქს გახედოს. მეც ვიყურები. ზუსტად იმ ადგილს ვხედავ, სადაც ერთი თვის წინ ვიდექი, მაგრამ თურქეთში. ვხედავ, როგორ დაეხეტება ანისის ნანგრევებში ჩემი აჩრდილი. გალავნის ორივე მხარეს, ადამიანებს არაფერი გვხლეჩს ერთმანეთისგან, გარდა ჩვენი ჯიუტი სწრაფვისა მარტოობის უფსკრულისაკენ.

სრული ვერსია წაიკითხეთ აპრილის ნომერში.