დაკარგული სამყარო
როდესაც ჩვენი საყვარელი ადგილები იცვლება, ჩვენი ემოციური ტკივილი
„ძალიან ჰგავს სამშობლოს მონატრებას“


დაკარგული სამყარო
როდესაც ჩვენი საყვარელი ადგილები იცვლება, ჩვენი ემოციური ტკივილი „ძალიან ჰგავს სამშობლოს მონატრებას“
ქვანახშირის მაღაროები ბზარებივით რომ გავრცელდა ავსტრალიის ჰანტერ-ველიზე, გლენ ალბრეხტის ოფისში ტელეფონმა წკრიალი დაიწყო. ეს 2000-იანი წლების დასაწყისი იყო, ალბრეხტი კი, გარემოს დაცვის პროფესორი, ადგილობრივ დასახლებებზე სამთო მრეწველობის ემოციური გავლენით იყო დაინტერესებული. თაობების განმავლობაში რეგიონი ცნობილი იყო იონჯის მდელოებით, რანჩოებითა და ვენახებით. ქვანახშირის მაღაროები დიდი ხნის განმავლობაში მონაწილეობდა ადგილობრივ ეკონომიკაში, თუმცა, რაღაც მომენტში, ეს ინდუსტრია უცებ აფეთქდა ამ ველზე და სამთო საქმიანობის ახალი ტალღა გამოიწვია.

ალბრეხტის კვლევის შესახებ ხმა გავარდა და შეწუხებულმა ადგილობრივმა მოსახლეობამ თავისი ამბების გაზიარება მოინდომა. ისინი აღწერდნენ მიწის შემარყეველ აფეთქებებს, ტექნიკის მუდმივ გრუხუნს, ინდუსტრიული განათების საშინელ ელვარებას, რომელიც ღამის ცას აბრდღვიალებდა, შავ მტვერს, მათ სახლებში რომ იჭრებოდა და შენობებს მთლიანად, შიგნიდან და გარედან ფარავდა. ისინი წუხდნენ ჰაერზე, რომელსაც სუნთქავდნენ და წყალზე, რომელსაც სვამდნენ. მათი საცხოვრებელი ნადგურდებოდა და ნგრევის წინაშე ისინი თავს უძლურად გრძნობდნენ.
რეგიონის ზოგიერთმა მცხოვრებმა მაღაროების გაფართოების შესაჩერებლად სამართლებრივი ბრძოლაც წამოიწყო, თუმცა ბევრ ადამიანს ის სამუშაო სჭირდებოდა, რომელიც მათ სამთო საქმის წყალობით იშოვეს. საბოლოოდ ფულმა გაიმარჯვა. ამან შეიწირა გარემოც და მასზე დაფუძნებული თემისა და ტრადიციების უმეტესი ნაწილიც.

მაღაროების გავრცელებასთან ერთად ალბრეხტმა დაბლობის მოსახლეობაში ერთმანეთის მსგავსი ემოციური რეაქცია შეამჩნია. მათ იცოდნენ, რომ მათი წუხილის მიზეზი მაღაროები იყო, თუმცა ემოციების გამოსახატად სიტყვებს ვერ პოულობდნენ. „თითქოს ისინი სამშობლოს მონატრების მსგავს გრძნობებს განიცდიდნენ, – ამბობს ალბრეხტი, – მიუხედავად იმისა, რომ არცერთ მათგანს სახლი არ მიუტოვებია“.
აი, რა ხდებოდა ალბრეხტის აზრით: ლანდშაფტის ფიზიკური დეგრადაცია აქ მცხოვრებ ადამიანებს ნუგეშს ართმევდა. ალბრეხტმა იმ ემოციას, რომელსაც აქაურები გამოხატავდნენ, „solastalgia“ – „სოლასტალგია“ („ნუგეშალგია“) შეარქვა, რაც მან მშობლიური გარემოს დაკარგვის უნუგეშო ტკივილად განმარტა.
ჩუკოტკის ზღვის მონაკვეთი ციმბირსა და ალასკას შორის ზაფხულში. ზღვის ყინულის საშუალო მოცულობამ 2019 წელს უდაბლეს მაჩვენებელს მიაღწია მას შემდეგ, რაც 1978 წელს მასზე სატელიტებით დაკვირვება დაიწყეს. ყინულის გარეშე სანაპირო სოფლებს არ შეუძლიათ ინადირონ ბევრ იმ ცხოველზე, რომლებითაც თაობების განმავლობაში თავს ირჩენდნენ.
ათზე მეტი წლის შემდეგ ამ უჩვეულო სიტყვას კიდევ ერთხელ მოვკარი ყური, როდესაც გვალვაზე ფილმს ვუყურებდი. მოვიძიე და „გუგლმა“ ათობით ათასი ბმული მიჩვენა: აკადემიური სტატიები, კონფერენციები და ახალი ამბები. ამ კონცეფციას ხელოვნებაშიც შეეღწია. რა აღარ ვიპოვე: ქანდაკება ნიუ-ჯერსის გამოფენაზე, პოპ-ალბომი ავსტრალიაში, კლასიკური კონცერტი ესტონეთში – და ამ ყველაფრის შთაგონების წყარო სწორედ ალბრეხტის სიტყვა იყო.
მივხვდი, რომ „სოლასტალგიის“ კონცეფცია ჩვენი და გარემოს ურთიერთობის ახალ საზღვარს აღნიშნავდა. ის აღიარებდა ემოციების იმ უცნაურ ნაზავს, რომელსაც უფრო და უფრო მეტი ადამიანი გრძნობდა მაშინ, როდესაც მათთვის ნაცნობი ლანდშაფტები სახეს სრულიად იცვლიდა. ყველამ ვიცით, რომ ადამიანები პლანეტას გარდაქმნიან, თუმცა ამ ახალ სიტყვაში ასახულია, როგორ გარდაგვქმნის ჩვენივე შეცვლილი გარემო.

„რატომაც არ შევქმნათ სიტყვა, – მითხრა ალბრეხტმა, როდესაც მას ჰანტერ-ველიზე ვესტუმრე, – რომელიც ადამიანის ემოციას შეესაბამება?“ მით უმეტეს, თუ ეს ემოცია „ძლიერი და აშკარაა და მრავალ კონტექსტში, მთელ მსოფლიოში არსებობს და, სავარაუდოდ, მსგავს გარემოებებში ათასობით წელი გვიგრძნია“.
ეს ლოგიკური შეკითხვა იყო. ისტორიის მანძილზე წყალდიდობების, ხანძრების, მიწისძვრებისა და ვულკანების – ისევე როგორც მზარდი ცივილიზაციებისა და ომების – წყალობით არაერთხელ შეცვლილა ძვირფასი ლანდშაფტი და დანგრეულა საზოგადოებები. ეს განიცადეს მკვიდრმა ამერიკელებმა, როდესაც ევროპელებმა ჩრდილოეთ ამერიკა გარდაქმნეს. „ეს მიწა ჩვენს მამებს ეკუთვნოდათ“, – ამბობს სატანტა, კიოვის ტომის ბელადი XIX საუკუნეში. „მაგრამ როდესაც მდინარესთან [არკანზასი] ჩავდივარ, მის ნაპირზე დაბანაკებულ ჯარისკაცებს ვხედავ. ეს ჯარისკაცები ჭრიან ჩემს ხე-ტყეს, კლავენ ჩემს ბიზონს და გული მიჩერდება“.
ლორინო, რუსეთი
65.50°N, 171.70°W
„ბოსტნეული ვერ მოგვყავს. იმით ვსაზრდოობთ, რასაც ზღვა გვაძლევს. ჩვენს წინაპრებს გამოუვლიათ დათბობისა და სიცივის პერიოდები. მაგრამ ჩვენთვის მაინც რთული გასაგებია, რა ხდება დღეს .“ – ალექსეი ოტოი, მონადირე
„ბოსტნეული ვერ მოგვყავს. იმით ვსაზრდოობთ, რასაც ზღვა გვაძლევს. ჩვენს წინაპრებს გამოუვლიათ დათბობისა და სიცივის პერიოდები. მაგრამ ჩვენთვის მაინც რთული გასაგებია, რა ხდება დღეს .“ – ალექსეი ოტოი, მონადირე
სამრეწველო რევოლუციამ მზარდი ქალაქების, რკინიგზისა და ქარხნების გავრცელებასთან ერთად ლანდშაფტებს კიდევ უფრო ფართომასშტაბიანი ცვლილებები მოუტანა. როდესაც ნიუ-იორკის ჰუდსონის ხეობა გაწმინდეს, რათა ადგილი სოფლის მეურნეობისთვის დაეთმოთ, XIX საუკუნის მხატვარმა თომას კოულმა თავისი საყვარელი ტყეების განადგურებაზე დაიჩივლა. „არ შემიძლია, არ გამოვხატო ჩემი მწუხარება იმის გამო, რომ ასეთი ადგილების სილამაზე ასე წამიერად ქრება“, – წერდა იგი.
XX საუკუნის შუა წლებში ამ გრძნობის მსუბუქი ვერსია დედაჩემმაც განიცადა. იგი კუნძულ ლონგ-ბიჩზე გაიზარდა – ნიუ-ჯერსის ერთ წვრილ, ქვიშიან სანაპიროზე. ამ ხელუხლებელ ჭაობიან ადგილას მან სიცოცხლის ბოლომდე შეიყვარა ბიოლოგია და ზღვა. 1950-იან წლებში უძრავი ქონების მშენებლობა განვითარდა, როდესაც მატერიკიდან ჩამოსულმა მდიდარმა სტუმრებმა აქ მიწის შესყიდვა და აგარაკების აშენება დაიწყეს. „მაშინვე მივხვდი, რა ხდებოდა, – ამბობდა დედაჩემი, – ძალიან გავბრაზდი. დავდიოდი და მშენებლობების ნიშნებს ვაძრობდი“.
პარადისი, კალიფორნია
39.75°N, 121.61°W
„რუკაზე თუ მოძებნი, იპოვი პარადისს, კალიფორნიას, საფოსტო კოდით 95969, მაგრამ ის მთლიანად შეცვლილია… საკუთარ ქალაქში თავს დაკარგულად გრძნობ. და ამის გადახარშვა ძალიან რთულია”. – კაილა კოქსი, დიასახლისი
„რუკაზე თუ მოძებნი, იპოვი პარადისს, კალიფორნიას, საფოსტო კოდით 95969, მაგრამ ის მთლიანად შეცვლილია… საკუთარ ქალაქში თავს დაკარგულად გრძნობ. და ამის გადახარშვა ძალიან რთულია”. – კაილა კოქსი, დიასახლისი
ლანდშაფტის საკუთარი საჭიროებებისა და სურვილისამებრ გარდაქმნა ჩვენი დინამიკური სახეობის მახასიათებელია, თუმცა XXI საუკუნეში ტრანსფორმაციის უპრეცედენტო მასშტაბსა და ტემპს მივაღწიეთ. ჩვენი პოპულაცია სწრაფად უახლოვდება 8 მილიარდს, ადამიანები კი პლანეტას ახლა უფრო მეტად გარდაქმნიან, ვიდრე ამას ისტორიის ნებისმიერ სხვა ეტაპზე აკეთებდნენ. ჩვენ ვაგრძელებთ ტყეების ჩეხას, ნახშირორჟანგის გამოყოფას და მიწასა და წყალში ქიმიკატებისა და პლასტმასის ჩაყრას. შედეგად ჩნდება გამანადგურებელი გვალვა, ხანძარი, ქარიშხალი და სხვა ფორმის ეკოლოგიური კატასტროფები, დნება მყინვარები, მატულობს ზღვის დონე. ეს ყველაფერი პოლიტიკურ, ლოგისტიკურ და ფინანსურ პრობლემებს იწვევს. ეს, ასევე, ხშირად უგულებელყოფილ ემოციურ გამოწვევებსაც აჩენს.
გუნდი, რომელსაც მასაჩუსეტსის ტექნოლოგიური ინსტიტუტისა და ჰარვარდის მეცნიერები ხელმძღვანელობდნენ, 2002-2012 წლებში იკვლევდა კლიმატის ცვლილების გავლენას აშშ-ის შემთხვევითად შერჩეულ თითქმის ორ მილიონ მოსახლეზე. სხვა მიგნებებთან ერთად, კვლევამ დაადგინა, რომ სიცხესა და გვალვასთან შეხება ზრდიდა სუიციდის რისკს და ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში ვიზიტების რაოდენობას. გარდა ამისა, ადამიანებში, რომლებიც ტროპიკული ციკლონისა და წყალდიდობის მსხვერპლნი გახდნენ, გაზრდილი იყო პოსტტრავმული სტრესული აშლილობისა და დეპრესიის ალბათობა.
კოლკეპუნკუს მყინვარი, პერუ
13.54°S, 71.23°W
„ეს წუხილის ნამდვილი შეგრძნებაა, რადგან ჩვენ წყალი ვართ, არა? ადამიანები წყლისგან შევდგებით. ამას სკოლიდან მოყოლებული გვიჩიჩინებენ. ის, რომ მყინვარები ქრება, გვეუბნება, რომ რაღაც გზით ჩვენც გავქრებით.” – კლარკ ასტო, კისპიკანჩელი მოცეკვავე
„ეს წუხილის ნამდვილი შეგრძნებაა, რადგან ჩვენ წყალი ვართ, არა? ადამიანები წყლისგან შევდგებით. ამას სკოლიდან მოყოლებული გვიჩიჩინებენ. ის, რომ მყინვარები ქრება, გვეუბნება, რომ რაღაც გზით ჩვენც გავქრებით.” – კლარკ ასტო, კისპიკანჩელი მოცეკვავე
მათთვის, ვინც ლანდშაფტის დაკარგვის ტრავმას განიცდის, ემოციების გამოხატვა შეიძლება მტკივნეული იყოს. „მიწის დაკარგვის ტკივილი სრულიად განსხვავდება სხვა ტკივილისგან, რადგან მისი გაზიარება რთულია“, – მეუბნება შანტალ კომარდელი, როდესაც მის დასახლებას ვსტუმრობ ლუიზიანის სანაპიროზე, სადაც ზღვის დონე საგანგაშო ტემპით მატულობს და მიწას ტბორავს. კომარდელი დაიბადა ილ-დე-ჟან-შარლზე, კუნძულზე, რომელიც ნელ-ნელა პატარავდება – 1955 წლიდან მან მიწის 98 პროცენტი დაკარგა. დასახლება დანაწევრდა. „ეს არ ჰგავს საყვარელი ადამიანის ან რამის დაკარგვით გამოწვეულ ტკივილს, რაც სხვა ადამიანებს მარტივად ესმით“, – ამბობს იგი.
თუმცა, კლიმატის გლობალური ცვლილების ეპოქაში ეს სულ უფრო მეტ ხალხს ესმის. ილ-დე-ჟან-შარლის დაშლის შემდეგ, კომარდელმა და სხვა ადგილობრივმა ლიდერებმა გადაწყვიტეს, დაკავშირებოდნენ მსგავსი პრობლემის წინაშე აღმოჩენილ ხალხს. „ალასკაში არსებობს დასახლება, რომელიც იმავეს განიცდის“, – დასძენს ის იუპიკების სოფელ ნიუტოკზე, სადაც ასევე ნიადაგის დაჯდომისა და მიწის დაკარგვის პრობლემაა. „გვქონდა შესაძლებლობა, ერთმანეთს შევხვედროდით და გველაპარაკა… თითქმის ზუსტად ერთნაირი გრძნობები გვქონდა, – ამბობს იგი, – ვფიქრობდი, მარტო არ ვარ-მეთქი. ეს ყველაფერი თვითონ არ მომიგონია. ეს ნამდვილი იყო“.
ილ-დე-ჟან-შარლი, ლუიზიანა
29.40°N, 90.49°W
„გეგონება, ყველა ხე მოკვდაო. მინდოდა, აქ მეცხოვრა, თუმცა, რომ გავიზარდე, მივხვდი, რომ ეს შეუძლებელია. ამ ყველაფერს დედა ბუნება ჯერ კიდევ იტანს. ეს სულსაც კი გტკენს. გეგონება, საყვარელი ადამიანი დავკარგეო.” – ვოშონ დარდარი, მეთევზე
„გეგონება, ყველა ხე მოკვდაო. მინდოდა, აქ მეცხოვრა, თუმცა, რომ გავიზარდე, მივხვდი, რომ ეს შეუძლებელია. ამ ყველაფერს დედა ბუნება ჯერ კიდევ იტანს. ეს სულსაც კი გტკენს. გეგონება, საყვარელი ადამიანი დავკარგეო.” – ვოშონ დარდარი, მეთევზე
ბოლო რამდენიმე წელში არაერთ ადგილას მოვხვდი – არქტიკიდან ანდებამდე – სადაც ლანდშაფტმა დიდი ტრანსფორმაცია განიცადა. მინდოდა, უკეთ გამეგო ის, თუ როგორ აისახება ეს ცვლილებები ადგილობრივების ცხოვრებაში. ბევრმა მათგანმა შემაძრწუნებელი განცდა გამიზიარა: ეს ადამიანები ეჭიდებიან როგორც ლანდშაფტის გაუჩინარების გამოწვევებს, ისე სამყაროში საკუთარი ადგილის შეგრძნების დაკარგვის რთულ ემოციურ სტრესს.
დღეს „სოლასტალგია“ ენის – თითქმის ექსკლუზიურად ინგლისურის – საზღვრებში შემოჭრას ცდილობს და ალბრეხტი იმედოვნებს, რომ თავს დაიმკვიდრებს კიდეც. „ესაა სიტყვა, რომელიც არ უნდა არსებობდეს, თუმცა რთული პირობების გამო მისი შექმნა მოგვიწია, – ამბობს იგი, – დღეს ის გლობალური გახდა. ეს ძალიან ცუდია… მოდით, მოვიშოროთ ის. მოვიშოროთ რთული პირობები და ის მამოძრავებელი ძალები, რომლებიც „სოლასტალგიას“ ქმნის“.
ფოტოგრაფ პიტ მალერის ფოტოები, რომლებიც ბიჭების კაცებად გადაქცევას ასახავს მთელ მსოფლიოში, 2017 წლის იანვრის გამოცემაში დაიბეჭდა. ეს პროექტი დაფინანსდა National Geographic Society- ის სტიპენდიით.
