გაღიზიანების მეცნიერება

თავი აეროპორტის გადაჭედილ ჩასასხდომ გასასვლელში წარმოიდგინეთ. თქვენი ფრენა 20 წუთით აგვიანებს, განათებული ნიშანი კი მაინც უთითებს: „დროულად“.

თქვენგან მარცხნივ მდგარი ქალი რაღაც საზიზღარსა და სუნიანს ჭამს, თანაც ხმამაღლა. დიდ ეკრანზე ცნობილ ადამიანთა ჭორების შესახებ შოუა ჩართული. მამაკაცი (თქვენგან მარჯვნივ) კვლავაც ტელეფონზე ლაპარაკობს…

თუკი წმინდანი არ ხართ, ამ ჩამონათვალიდან, სავარაუდოდ, ბევრი რამ თქვენც გაგაღიზიანებდათ. მაინც, რა ხდის რაღაცას გამაღიზიანებლად სამეცნიერო თვალსაზრისით? ზოგი რამ საყოველთაოდ გამაღიზიანებელია, ზოგი კი – კონკრეტულ ადამიანებზე მოქმედებს.

სრულიად შესაძლებელია, რომ გაღიზიანება ადამიანურ ემოციებს შორის ყველაზე ფართოდ გავრცელებული და ყველაზე ნაკლებად შესწავლილი იყოს. დაახლოებით ათი წლის წინ ჩემმა მეგობარმა, ფლორა ლიხტმანმა და მე ეს თვალსაზრისი გამოვთქვით წიგნში „გამაღიზიანებელი: მეცნიერება იმაზე, რაც თავს გვაბეზრებს“ – და ამ ხნის განმავლობაში არავინ შეგვდავებია; ამ თემასთან დაკავშირებით მეცნიერები დუმილს ამჯობინებენ.

ვერ ვიტყვით, რომ ჩვენი ნერვების მომშლელმა ფაქტორებმა უკანასკნელი ათი წლის განმავლობაში იკლო. სწორედ რომ პირიქით. ავიღოთ, მაგალითად, ტვიტერის ნახტომისებური ზრდა: ეს ოდესღაც უწყინარი სოციალური მედიის პლატფორმა ახლა არსებობის ყველა სფეროშია შეჭრილი და იმ თემების განხილვისკენ გვიბიძგებს, რომლებიც, წესით, არ უნდა გვაინტერესებდეს. ამას დაამატეთ სოციალური მედიის ე.წ „ინფლუენსერების“ პანდემია, ავტომატიზებული სატელეფონო ზარების არასასურველი სიუხვე და პერსონალიზებული და ამომხტარი რეკლამების აგრესიული თავდასხმა. ასევე უნდა ვახსენო ამჟამად ჩემი „რჩეული“ ელექტროსკუტერები, რომლებიც მოძრაობისას ფეხით მოსიარულეებს უქმნიან საფრთხეს, ხოლო ტროტუარზე გაჩერებულს კი შეიძლება ფეხი წამოკრათ და ძირს დაენარცხოთ. ეს სია უსასრულოდ გრძელდება.

რატომ შეიძლება რამე გამაღიზიანებელი იყოს? ჩვენმა ანალიზმა სამი მახასიათებელი დაადგინა, რომლებიც, როგორც ჩანს, არსებითია.

პირველი: ის მავნე უნდა იყოს, მაგრამ არა ფიზიკურად საზიანო. ოთახის ბუზი თავზემოთ რომ დაგბზუის, უსიამოვნოა, თუმცა ეს ხმა არ მოგკლავს.

მეორე: ის არაპროგნოზირებადი და წყვეტილი უნდა იყოს. მაღვიძარის ხმამაღალი წიკწიკი ან კატის ტუალეტის სუნი თავიდან შეიძლება გამაღიზიანებელი იყოს, მაგრამ დროთა განმავლობაში ის აღარ იგრძნობა. გამღიზიანებლებზე სულ უფრო ნაკლებ რეაგირებას, ფსიქოლოგიური ტერმინოლოგიით, შეჩვევა ეწოდება, მაგრამ როდესაც არასასიამოვნო ხმა ან სუნი ჩნდება და ქრება, ის ყოველ ჯერზე გამაღიზიანებელია.

გამაღიზიანებლების მოულოდნელი შეწყვეტა და გამეორება მათ პროგნოზირებასა და, შესაბამისად, მათგან თავდაცვას ართულებს (ან სულაც შეუძლებელს ხდის). თუკი იცი, რომ სატრანსპორტო საცობში მოხვდები, ალბათ შეძლებ, ამას მშვიდად მოეკიდო ან თავშესაქცევი რამ წაიღო თან, მაგრამ როდესაც ტრანსპორტის მოძრაობის შენელება მოულოდნელია, ის გაბრაზებს.

დაბოლოს მესამე: რამე მართლაც გამაღიზიანებელი რომ იყოს, ის დაჟინებით უნდა ზემოქმედებდეს დროის გაურკვეველი მონაკვეთის განმავლობაში. ერთი საათით დაგვიანებული ფრენა შემაწუხებელია, მაგრამ ფრენა, რომელიც გვიანდება, გვიანდება და გვიანდება და თან ახსნა-განმარტება არ აქვს და დაგვიანებას ბოლო არ უჩანს, აუტანლად გამაღიზიანებელია.

მაგრამ შესაძლოა ეს ბოლო აბზაცი რომ წაიკითხეთ, საკუთარ თავს უთხარით – ერთი წუთით, დაგვიანებული ფრენა ასეთი გამაღიზიანებელიც არაა. ერთი კარგი წიგნი და სულ არ დამღლის აეროპორტში ლოდინი. ეს კი გაღიზიანების კიდევ ერთ მთავარ მახასიათებელს ადასტურებს: ის „ძლიერ დამოკიდებულია კონტექსტზე“, – როგორც ამერიკული ფსიქოლოგიური ასოციაციის მთავარი მეცნიერ-თანამშრომელი რასელ შილინგი ამბობს, – „ცალკეულ პიროვნებებსა და კულტურებს შორის დიდი განსხვავებაა“. მაგალითად, ფრენის ზედიზედ გადადება განმარტების გარეშე, რომელიც მგზავრებს შეიძლება აბრაზებდეს, მფრინავის სამუშაოს ჩვეული ნაწილია.

შილინგის თქმით, ინდივიდუალური განსხვავებები ერთ-ერთი მიზეზია იმისა, რომ ასე რთულია გამაღიზიანებლების საყოველთაო თვისებების გარკვევა. მაგრამ ეს ინდივიდუალობა ცალკეულ შემთხვევებში შეიძლება სასარგებლოც იყოს. ჩემი ფსიქიატრი მეგობარი აღნიშნავს, რომ მაშინ, როდესაც მის პაციენტებს თავიანთ პირად შავ-ბნელ აზრებზე ლაპარაკი არ ეხალისებათ, ისინი უპრობლემოდ ილანძღებიან მათი გამაღიზიანებელი ადამიანებისა და გარემოებების გამო. თუ ადამიანებს გავამხნევებთ, რომ გაღიზიანების მიზეზებზე ხმამაღლა გველაპარაკონ, მათ ფსიქიკასაც შეიძლება უფრო მარტივად ჩავწვდეთ.

საინტერესოა, თუ როგორ იცვლება გამაღიზიანებლები დროთა განმავლობაში. ათი წლის წინ ჩვენმა კვლევამ იმ დასკვნამდე მიგვიყვანა, რომ მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე გამაღიზიანებელი რამ მობილურ ტელეფონზე ვინმეს ხმამაღალი ლაპარაკის მოსმენა იყო. ჩვენ ვივარაუდეთ – ის ასეთი გამაღიზიანებელი იყო იმიტომ, რომ ჩვენი ტვინი თავისთავად წინასწარვეა განწყობილი სინამდვილის სრული სურათის დასახატად, მაგრამ როდესაც საუბრის მხოლოდ ნახევარი გესმის, ეს შეუძლებელია.

მაშინ მობილურით ლაპარაკი, როგორც ჩანს, მხოლოდ იმ ხალხისთვის იყო გამაღიზიანებელი, ვისაც არ ურეკავდნენ. დღეს კი უკვე უშუალოდ ზარის ადრესატები ღიზიანდებიან. ამასწინათ ერთმა ახალგაზრდამ მითხრა, რომ მოულოდნელი ზარი, თვით ახლო მეგობრისგანაც კი, გამაღიზიანებელია – რა საჭიროა დარეკვა, როდესაც მიწერაც საკმარისია?

საყოველთაოდ გამაღიზიანებელი ფაქტორების ახსნასა და განსაზღვრაში ფსიქოლოგია შეიძლება დაგვეხმაროს. ჩვენ ნაირგვარი რეფლექსი გვაქვს, რომელიც მართლაც სახიფათო გამაღიზიანებლისგან დასაცავად ამოქმედდება ხოლმე. პირღებინებამ შეიძლება თავიდან აგვარიდოს პოტენციურად შხამიანი რაღაცის გადაყლაპვა. ვიღაცის ოდეკოლონის ინტენსიური სუნით გაღიზიანებაც შესაძლოა პირღებინების რეფლექსიდან გამომდინარეობდეს.

გაღიზიანების არსებითი ბუნების ამოსახსნელად იმ ადამიანთა შესწავლაც საჭიროა, ვინც გამაღიზიანებლების მიმართ განსაკუთრებით დაუცველია, მაგალითად, მიზოფონიის – აშლილობის მქონე ადამიანთა შესწავლამ შესაძლოა ის გზები გვაპოვნინოს, რომლებიც გაღიზიანებისგან თავდაცვაში დაგვეხმარება.

წიგნის გამოსვლის შემდეგ სულ ვფიქრობ იმაზე, თუ რა აქცევს ხალხს, საგნებსა და ვითარებებს გამაღიზიანებლად და რა უნდა გავაკეთოთ გაღიზიანების თავიდან ასარიდებლად. სინამდვილეში პასუხი საოცრად მარტივია: უბრალოდ უნდა…

ჩვენი გამაღიზიანებელი გამოკითხვის პასუხები

National Geographic-მა ონლაინ გამოკითხვაში მკითხველებს სთხოვა, ყველაზე უსიამოვნო გამაღიზიანებლები დაესახელებინათ კატეგორიების მიხედვით. გთავაზობთ ზოგიერთ პასუხს.

ყველაზე გამაღიზიანებელი ტექნოლოგიები:
ავტომატიზებული სატელეფონო ზარები
… ამომხტარი რეკლამები … სელფის ჯოხები … სხვისი მობილური ტელეფონები … ელექტროსკუტერები … Captcha-ები (სიმბოლოების აკრეფა იმის დასადასტურებლად, რომ რობოტი არ ხარ) … ვირტუალური თანაშემწეები, როგორებიცაა
„ალექსა“, „ექო“, „სირი“ … „ყველაფერი, რაც ბორბლის შემდეგ გამოიგონეს“.

ყველაზე გამაღიზიანებელი ხმა:
მობზუილე მწერები … მყეფარი ძაღლები … ფოთლების გამფანტავები … ღია პირით ღეჭვა … მანქანის სიგნალიზაცია … საშინლად უსმენოდ მომღერალი ადამიანები … მშენებლობა … პრივილეგირებული ხალხის ყვირილი … თითების ტკაცუნი … ხმაურიანი მეზობლები … „როდესაც „არას“ გეუბნებიან“.

ყველაზე გამაღიზიანებელი ხალხი:
თვალთმაქცები … ტელემარკეტერები, რომლებიც პირველ „არაზე“ არ ჩერდებიან … აეროპორტის უსაფრთხოების თანამშრომლები … რიგის დამრღვევები … ნარცისიზმით შეპყრობილები … ჩუმად მოლაპარაკენი … ცნობილი ადამიანები … ფანატიკოსები.

პოპულარული გამოთქმები:
„LOL“ … „ღადაობ?“ … „კაცი არა ხარ?“ … „ქმედითი“ … „მკიდია“ … „აზრზე მოსული“.

საკვები:
სუნიანი ყველი … ბროკოლი … ანანასიანი პიცა … უალკოჰოლო ლუდი … ქინძი … „ყველაფერი, რასაც გოგრის სანელებელი აქვს“.

ჯო პალკა NPR-ის სამეცნიერო კორესპონდენტია. მას სხვების გაღიზიანების უნიკალური ნიჭი აქვს.

რედაქტორის შენიშვნა: წინამდებარე სტატიის ხელშეკრულებით სიტყვათა მკაცრი ლიმიტი იყო განსაზღვრული. ავტორმა ლიმიტს გადააჭარბა; ჟურნალი თავს ვალდებულად თვლის, უზრუნველყოს ამ პირობის შესრულება. ძვირფასო მკითხველებო, ვწუხვართ, თუ ამან გაგაღიზიანათ.