მას შემდეგ, რაც ჩემი ცხოვრების უკანასკნელი 10 წელიწადი დედამიწაზე ფეხით მოგზაურობას მივუძღვენი, ზოგჯერ მეკითხებიან: „როგორია უბრალო მოგზაურის თვალით დანახული ჩვენი დროის გლობალური პრობლემები?“ ან, „შეცვალა თუ არა მოგზაურობამ თქვენი შეხედულებები მიმდინარე მოვლენების შესახებ?“ ან, უფრო მარტივ კითხვას, ხშირად, სკოლის მოსწავლეები მისვამენ: „რამე სიურპრიზი ხომ არ შეგხვედრიათ?“

ზოგიერთ კითხვაზე მარტივად შემიძლია პასუხის გაცემა: მსოფლიოს გარშემო 25 მილიონი ნაბიჯის, იგივე 19 000-ზე მეტი კილომეტრის გავლის შემდეგ, პასუხები მეტრონომივით მიკაკუნებენ ძვლებში.

Homo sapiens-მა იმდენად მკვეთრად შეცვალა ჩვენი პლანეტის ეკოლოგია, რომ მასობრივი უძილობა უნდა გვტანჯავდეს – არა მხოლოდ სინდისის ქენჯნის, არამედ გულწრფელი შიშის გამო. რა არის ყველაზე დამანგრეველი უსამართლობა, რომელსაც უშუალოდ შევსწრებივარ თითოეულ კულტურაში? პასუხი მარტივია: ბორკილები, რომლებითაც მამაკაცები სასტიკად და თვითნებურად ზღუდავენ ქალთა პოტენციალს (ვინ არის ყოველთვის ნაკლებ ანაზღაურებადი? ვინ არის, როგორც წესი, ნაკლებად განათლებული? ვინ იღვიძებს პირველი დილით სამუშაოს შესასრულებლად? ვინ ისვენებს ბოლოს?). ამავდროულად, კლიმატური პრობლემები ყველა შემხვედრს აწუხებს, დაწყებული ყაზახი ფერმერი ბებიებით და დამთავრებული შეიარაღებული ქურთი პარტიზანებით.

თუმცა არის კიდევ ერთი მოულოდნელი და ალბათ, არანაკლებ მტკივნეული ადამიანური ფენომენი, რომელსაც ჩემი პროექტის, „ედემიდან გამოსვლის“ ფარგლებში შევხვედრივარ – ათასწლეულების მანძილზე ადამიანის შრომით შექმნილი ლანდშაფტების გაქრობა.

აქ ვგულისხმობ დედამიწის დასახლებული ნაწილის გაქრობის პირას მყოფ იმ კუთხეებს, რომლებიც ჩვენი მექანიზებული საზოგადოების საჭიროებებს ჯერ კიდევ არ დაუმორჩილებიათ ან არ გარდაუქმნიათ. ვუწოდოთ მათ „ხელნაკეთი სამყარო“.

პარადოქსულია, მაგრამ ეს არქაული საზოგადოებრივი გეოგრაფია ხშირად იმდენად შეუმჩნეველია თუნდაც ახლოდან, რომ მის არსებობას მხოლოდ მაშინ მივხვდი, როდესაც მისი არარსებობის შემჩნევა დავიწყე. როგორც განსაკუთრებული სივრცე, ის მაშინ გაჩნდა ჩემს ცნობიერებაში, როდესაც მოგზაურობას შევუდექი დედამიწის ყველაზე ჰიპერინდუსტრიულ საზოგადოებაში, ჩინეთში, ჩემი მარშრუტის მე-18 ქვეყანაში და ე. წ. მსოფლიოს ქარხანაში.

მანამდე ჩინეთში არასოდეს ვყოფილვარ. ბევრის მსგავსად, მეც მქონდა გამოტენილი თავი ჰიპერაქტიური მეგაპოლისების, ჩქაროსნული მატარებლების, გადანათებული სავაჭრო ცენტრების და რობოტიზებული პორტების კლიშეების ნაზავით: დაუღალავი, მანქანებით მართული საზოგადოება, რომელმაც მთლიანად მიუძღვნა თავი მობილური ტელეფონების, პლასტმასის სათამაშოების, ტანსაცმლის და სხვა მასობრივი სამრეწველო პროდუქციის მიმართ კაცობრიობის გიგანტური მადის დაკმაყოფილებას.

„ბეტონის სკის“ ამ სტერეოტიპის დიდი ნაწილი, რა თქმა უნდა, სიმართლეა. ბუნება და მის სიახლოვეს მცხოვრები ადამიანები წაგებულნი აღმოჩნდნენ ჩინეთის ეკონომიკური ბუმის წლებში. სწორედ ამიტომ, როდესაც 2021 წლის ოქტომბერში მხარზე ზურგჩანთა მოვიგდე იუნანის პროვინციაში და ფეხსაცმელი ჩრდილოეთისკენ, მიანმის (ყოფილი ბირმა) საზღვრისკენ მივმართე, რათა ჩინეთის შუა სამეფოდან რუსეთისკენ 5950 კილომეტრი ფეხით გამევლო, გაოგნებული დავრჩი: აღმოვაჩინე, რომ შუა საუკუნეების ჩინური გრაგნილებიდან გაცოცხლებულ, ხეობებითა და ფერდობებით გამოძერწილ ლანდშაფტში დავეხეტებოდი, რომლის მასშტაბის აღქმა მხოლოდ ადამიანის სხეულის ზომით შეიძლებოდა და ჯერაც ხელოსნების შექმნილი ეკონომიკა აუჩქარებელ ცხოვრებას განაპირობებდა.

„ჩინეთის საუკეთესო ნაწილიდან იწყებ“, – აღფრთოვანდა მეგობარი ალპინისტი მეგაპოლის ჩენგტუდან, როდესაც შეიტყო, რომ ჩემს სასტარტო ხაზს იუნანის მთიანი დასავლეთ ნაწილი წარმოადგენდა. „ამის შემდეგ პეიზაჟები ბევრად უფრო მოსაწყენია“.

ის აღმოსავლეთ ჰიმალაის ყინულოვან მწვერვალებს გულისხმობდა. თუმცა სასაზღვრო პროვინცია იუნანში ჩემზე ყველაზე დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა არა ხელუხლებელმა ბუნებამ, არამედ თითქმის სრულიად საპირისპირომ: ეს იყო იშვიათი კომპრომისი ადამიანსა და ლანდშაფტს შორის, ადამიანისა და ბუნების მჭიდრო ჰარმონიული თანაარსებობის თითქმის მივიწყებული შესაძლებლობა.

პირველი გზა, რომელიც იუნანში გავიარე, ხელით იყო შექმნილი. ის ომის მიზეზით დააგეს.

იუნან-მიანმის საზღვრის სიახლოვეს, სოფელ იუსანში, წინსაფრიან მამაკაცებსა და ქალებს ჩავუარე. ყვითელ ხავერდას კრეფდნენ მრავალ ჰექტარზე. მათ ყვავილებს ეთერზეთებისთვის იყენებენ. ტრილიონობით ჩამოცვენილ გვირგვინის ფურცელს გზა ოქროსფრად შეეღება. ეს იყო ძველი თენგჩუნგის გზის ჩინური მონაკვეთი, ავადსახსენებელი „ბირმის გზის“ განშტოება, რომელიც აშენდა 200 000 იუნანელი მამაკაცის, ქალისა და ბავშვის უმძიმესი შრომის ფასად II მსოფლიო ომის ხოცვა-ჟლეტის დროს.

86 წლის წინ, კვირაში შვიდი დღე დაუღალავი მუშაობით, ამ სამოქალაქო არმიამ 1154-კილომეტრიანი სატვირთო მარშრუტი გაჭრა დედამიწის ყველაზე წვიმიან, კლდოვან და მალარიით ყველაზე მეტად ინფიცირებულ რელიეფზე, რათა ომით დაქცეული ჩინეთისთვის სასიცოცხლოდ საჭირო საბრძოლო მასალა, საკვები და მედიკამენტები მიეწოდებინათ ბრიტანეთის მიერ მართული ბირმის გავლით.

„ბირმის გზა“ კაცობრიობის ისტორიაში ყველაზე სისხლიანი კონფლიქტის ერთ-ერთი უდიდესი საინჟინრო მიღწევა იყო.

თავის მემუარებში „ბირმის გზის მშენებლობა“, ინჟინერი თან ფეი-ინგი წერდა, თუ როგორ საგულდაგულოდ, ადამიანის ხელით დაიგო 7 მეტრი სიგანისა და 965 კილომეტრზე მეტი სიგრძის, ხელით დაფხვნილი ხრეშის „ხალიჩა“ იუნანში, სამი ველური ქედის გასწვრივ. „ამ მილიონობით სათითაოდ დაგებულ ქვაში უკვდავყოფილია მშენებლობაში მონაწილე ასობით ათასი უსახელო მუშის უზარმაზარი ძალისხმევა“. მუშათა ბრიგადები კირქვის უზარმაზარ გორგოლაჭებს მიათრევდნენ სავალი გზის ატალახებულ ფერდობებზე. ზოგჯერ მოუსრიალდებოდათ და დაგორებული 4,5-ტონიანი გორგოლაჭები ქვევით ხალხს მოიყოლებდა ხოლმე. იმ დროისთვის, როდესაც აშშ-ის არმია გამოჩნდა ბულდოზერებით დამატებითი გზების დასაგებად, სოფლის სულ ცოტა 2300 მცხოვრები იყო დაღუპული პროექტზე მუშაობისას.

„ძალიან მძიმე იყო“, – მითხრა სიუ პენ ჭენმა, სკოლის ყოფილმა მასწავლებელმა სავაჭრო ქალაქ თენგჩუნგთან მდებარე სოფლიდან.

100 წლის ასაკშიც კი სიმპათიური სიუ, თოვლივით თეთრი თმით, ერთ-ერთი უკანასკნელი ცოცხლად დარჩენილი მუშა იყო, რომელსაც ცნობილი „ბირმის გზის“ დაგებაზე უმუშავია. 17 წლის ასაკში ის იმ მოქალაქეების ლეგიონში შეათრიეს, რომლებმაც, მხოლოდ ნიჩბებითა და დაწნული კალათებით შეიარაღებულებმა, ახალი გზა გაიყვანეს, რითაც გვერდს აუვლიდნენ შემოჭრილ იაპონელთა საზღვაო ბლოკადებს.

ამჟამად „ბირმის გზის“ უმეტესი ნაწილი მოკირწყლულია. ომისდროინდელი გზა ავტოტრანსპორტით გადატვირთული ბეტონის ჩქაროსნული მაგისტრალების ქვეშაა ჩაძირული, თუმცა თენგჩუნგის ირგვლივ, ვულკანურ მთებზე, ის კვლავ მოცეკვავესავით მიიკლაკნება, კრამიტით გადახურული სოფლების და ბრინჯის ხასხასა მწვანე ზოლების გასწვრივ. გაუყევით ამ გზას უკანასკნელ წერტილამდე და ნახავთ, რომ ადამიანის ხელისგულზე არსებული ხაზებივით, უცებ წყდება, ისე როგორც იუნანის მთელი ადგილობრივი არქიტექტურა.

თავის ასწლოვან გლეხურ სახლთან თაკარა მზეზე მჯდომი სიუ მდუმარებაში ჩაიძირა. კალთაში ჩაწყობილ ხელებს დასცქეროდა, მათ მქრქალ ცისფერ ძარღვებს თუ მზისგან დალაქავებულ კანს, რომელიც ქაღალდივით გათხელებულიყო.

დახედეთ იუნანელი გლეხის ხელებს. სქელი და კოჟრიანია, ჩაქუჩივით და გირაგივით ძლიერი.

თვალი ადევნეთ, როგორ აწევს და დაუშვებს თოხს ქალაქ ძველი ტალის ჩრდილოეთით მდებარე ქედის მაღალ მწვერვალზე. რამდენად ხშირად იმეორებდნენ ეს ძლიერი ხელები ამ რუტინულ სამუშაოს? და მაინც, ვანგ ლიუსუეის ყოველი დარტყმა უნიკალური და განუმეორებელია. ის არ არის რობოტი. 50 წლის განმავლობაში მას არასოდეს გამოუყენებია თავისი ინსტრუმენტები ორჯერ ერთნაირად. მისი ნატურალური მეურნეობა იყო არასრულყოფილი, ორიგინალური და ხელნაკეთი.

„პაიძიოუს ქალაქში ვყიდულობთ“, – მითხრა ვანგმა და მზის ქუდის ქვეშ გაიღიმა, როდესაც მისი ოჯახისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი მასობრივი წარმოების პროდუქტი დაასახელა – ქარხნული იაფფასიანი ალკოჰოლური სასმელი, რომელიც შეხებისას ტუჩებს აბუჟებს.

ფერმერი ვანგი ხელოსანი იყო იმ სამყაროში, რომელიც 11 000 წელს ითვლის, იორდანიის ველზე ნეოლითის ხანის სოფლის მეურნეობის გარიჟრაჟიდან დაახლოებით 1840-იან წლებამდე, როდესაც ორთქლის მანქანებმა ადამიანის და ცხოველების შრომის ჩანაცვლება დაიწყო ევროპის მინდვრებში. ბორცვებიანი დასავლეთ იუნანი იმ ხანგრძლივი ეპოქის მიმწუხრია.

შევხვდი მეკალათეებს, მეჯორეებს, ველური სოკოს მკრეფავებს, ფეიქრებსა და ტყისმჭრელებს, რომელთა სპეციალიზაცია ბებერი ფუღუროიანი ხეებიდან სკების ჭრაა. მიხვეულ-მოხვეულ მარშრუტზე ყველგან ხელოსნობა მხვდებოდა.

ვანგი ფიჭვის წიწვებისა და ღორის ექსკრემენტებისგან სასუქს ამზადებდა. გათლილ ჯოხს სიმინდის დამარცვლისთვის იყენებდა. კარტოფილს ხელით დაწნულ კალათებში ინახავდა. მისი მეურნეობის გეომეტრიაც კი აბუჩად იგდებდა ტრაქტორების მიერ დაწესებულ სწორხაზოვან ფორმებს: მისი მინდვრები, მანქანებისთვის ზედმეტად დახრილი, მთის მწვანე ფერდობზე ეშვებოდა.

რატომ შემორჩა ცხოვრების ეს წესი იუნანში, რთული სათქმელია. ნაწილობრივ ახსნას გეოლოგია იძლევა. ინდოეთის და ევრაზიის ტექტონიკური ფილები სამხრეთ-დასავლეთ ჩინეთში ერთმანეთს ეჯახება. ამ ზემოქმედებამ მთის ბარიერები წარმოქმნა, რამაც შეანელა ინდუსტრიალიზაციის ცუნამი, რომელმაც ქვეყნის დანარჩენი ნაწილი გარდაქმნა. ანალოგიურად, დასავლეთ იუნანის დანაოჭებულმა ზედაპირმა ასევე ხელი შეუწყო კულტურების მოზაიკის გაჩენას. ჩინეთის 56 ოფიციალურად აღიარებული ეთნიკური ჯგუფიდან თითქმის ნახევარი კვლავ იუნანში ცხოვრობს. ყოველი ახალი ტყიანი უღელტეხილის გადაკვეთისას სხვადასხვა ენაზე ლაპარაკობდნენ: პაი, ტაი, ლისუ, მანდარინი, ნასი, ტიბეტური, ი. ისტორიულად ხანის მოსახლეობაზე (ეთნიკური უმრავლესობა ჩინეთში) უფრო ღარიბი მთის ხალხი მიჯაჭვული იყო ხელით საქმიანობაზე (ვანგი არის ეთნიკური პაი).

950 კილომეტრზე მეტი გავიარე იუნანის ჰიმალაის მხარეში და დავიწყე ძველებური პროფესიების სიის შედგენა.

ვნახე ქოთნების მოხეტიალე შემკეთებლები კაოლიკუნგის მთებში, ნიგვზის ზეთის მწნეხელები ლუძიანგის ხეობაში, ევკალიპტის ზეთის გამომხდელები მდინარე სალუინის გასწვრივ და წიწაკის მსხვილმკლავიანი დამფქველები. შევხვდი მორიდებულ მეკალათეებს, მეჯორეებს, ველური სოკოს მკრეფავებს, სახლის ეზოში მომუშავე ფეიქრებს და ტყისმჭრელებს, რომლებიც ბებერი ფუღუროიანი ხეებიდან სკებს ჭრიდნენ.

ჩემს დაკლაკნილ მარშრუტზე ყველგან ხელოსნობა მხვდებოდა.

ზემო ძინშას, ანუ „ოქროს ქვიშის“ მდინარის გასწვრივ ქვისმთლელთა დიდმა, დაკუნთულმა ხელებმა აღმართეს ეზოიანი საცხოვრებელი სახლები, რომლებიც ფაქტობრივად საცხოვრებლად ვარგის ქანდაკებებს წარმოადგენდნენ: ყველა კედელი და კუთხე განსხვავდებოდა ერთმანეთისგან და არათანაბარი იყო. კალატოზებს ხშირად იარაღებიც ხელნაკეთი ჰქონდათ. სახლებს შორის დაეგოთ ზუსტად ერთი ადამიანის გაშლილი მკლავების სიგანის, ვიწრო საფეხმავლო გზები. ჩემთვის ბოლომდე ამოუხსნელი მიზეზების გამო, ამ გზებზე სიარული კომფორტული იყო. სახლის კარი ხშირად ბინადრების ზომას ემთხვეოდა. ასეთი არქიტექტურა წარმოაჩენდა თითოეული ინდივიდის ცხოვრებას და არა ერთად აღებულ მილიონობით მოსახლეს.

იუნანის დაბლობებზე თანამედროვე ქალაქებიც მოვიარე.

ეს ის ჩინეთი იყო, რომლითაც ბიუროკრატები ამაყობდნენ. პაოშანში და ნიუ-ტალიში ელექტროველოსიპედის დაქირავება მობილური ტელეფონის ეკრანზე ერთი თითის გასმით არის შესაძლებელი. ბანკომატი 14 წამში გასცემდა თანხას ჩვენი პლანეტის შორეულ მხარეში გახსნილი საბანკო ანგარიშიდან. „სტარბაქსშიც“ კი ვიჯექი. მაგრამ ჩვენი გლობალიზებული ქალაქების ეს ერთგვაროვანი, მინისა და ფოლადის სამყარო უცნაურად დროებითს ჰგავდა დასავლეთ იუნანის მაღალ მთებში ასობით კილომეტრის გავლის შემდეგ. სტანდარტული შენობები ჰოლოგრამად მეჩვენებოდა. ქარხნულად დამზადებული სამყარო ძალიან წარმავალი მოჩანდა.

ეს, რა თქმა უნდა, ილუზია იყო. პოლიმერული ფიჭვის ხეებით შენიღბული ფიჭური კავშირის კოშკურები და მასიური კორპუსები სოკოებივით აღმოცენდებოდნენ იუნანის იმპროვიზებული სოფლების შორეულ სივრცეებში. იუნანის ძველი, მრუდე სამოთხე თანდათან ქრებოდა.

ადგილობრივ მეგზურებთან ერთად მთელს მსოფლიოში ფეხით სიარულისას სხვადასხვა ტიპის უამრავ საცხოვრებელ გარემოში მოვხვედრილვარ. მხოლოდ რამდენიმე იყო ჯერ კიდევ ხელით შექმნილი.

საუდის არაბეთის მაგისტრალების სიცარიელისგან თავის დაღწევის შემდეგ, ნემსივით ჩავვარდი უსწორმასწორო გზებზე, რომლებიც 1400 წლის მანძილზე მექაში მიმავალმა ქარავნებმა გამოძერწა მყარ კლდეში, ერთი მეტრის სიღრმეზე. რით განსხვავდება იუნანისგან? საუდის არაბეთის ეს უძველესი შტრიხები უკვე მკვდარი იყო – მუზეუმის არტეფაქტად იქცა.

ამავდროულად, სამხრეთ კავკასიაში პატარა საქართველომ მომაჯადოვა. მისი სასოფლო-სამეურნეო მიწები პრიმიტივისტი მხატვრის ნახატებს ჰგავდა: გოროზი კლდეები და ხეობები. სოფლის ტალახიანი გზები მხოლოდ ადგილ- ადგილ იყო სწორი. უსისტემოდ აგებული სახლები აქეთ-იქით გადახრილიყვნენ. კარის სახელურები მავთულისგან იყო გაკეთებული. ერთ-ერთ გზისპირა წყაროსთან ვიღაცის მიერ ხის ტოტისგან ოსტატურად გამოთლილი ჭურჭელი სიამოვნებას მატებდა წყლის დალევის პროცესს.

ამის საპირისპიროდ, საზღვრის გადაღმა, ნავთობით მდიდარ აზერბაიჯანში სოფლები უფრო მოწესრიგებული, სიმეტრიულად განლაგებული და კარგად მოკირწყლულია. სახლის კარის სახელურები სერიული წარმოებისაა. თავად კარიც იდეალურად ჯდება ქარხნულად დამზადებულ ჩარჩოში. ამ მექანიკურ სრულყოფილებას – ყველა დამუშავებული ზედაპირის დამახასიათებელ ნიშანს – ადამიანური გრძნობების დაბლაგვება ახასიათებს. თითქოს ცხოვრებას ცელოფნით ეხები. საქართველო სჯობდა აზერბაიჯანს? არა, რა თქმა უნდა. ალბათ უფრო განწყობის ამბავია. საქართველომ ცენტრალურ მექსიკაში გატარებული ჩემი ბავშვობისდროინდელი სიმინდის ყანებით შემორაგული, ხელით ნაგები სოფლები გამახსენა. თუმცა, აი რას გეტყვით: მეხსიერებაში აზერბაიჯანი თანდათან იკარგება. მხოლოდ საქართველოში მქონდა შეგრძნება, რომ შემეძლო ხელის გულით შევხებოდი სხვა ადამიანს.

დედა ბუნება მუდმივად თავისი ხელით გადააკეთებს ხოლმე ჩვენს პლანეტას.

ბუნება გატაცებულია ექსპერიმენტებით, ევოლუციის ძველი მოვლენების შეგროვებით, ძვლებისა და მოლეკულების გადამუშავებით. ბუნების „სახელოსნო“ იუნანში განსაკუთრებით არასტაბილურია. მისი მერყეობა დასახლებულ ლანდშაფტებს იშვიათ ინგრედიენტს მატებს: ადამიანის თავმდაბლობას.

კაკლის ბაღებში დაშვების შემდეგ, გავუყევი უძველესი „ჩაის გზის“ შემორჩენილ მონაკვეთებს – ბილიკების მრავალსაუკუნოვან ქსელს, რომელზეც ოდესღაც ნეფრიტით, ჩაით და აბრეშუმით მოვაჭრე ჯორების ქარავნები მიემართებოდნენ იუნანიდან სამხრეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში – დანგრეულ ქალაქ იანგპისკენ. რამდენიმე თვის წინ მომხდარმა მიწისძვრამ სახლები კვერცხის ნაჭუჭივით დაამტვრია. ხალხი ჯერ ისევ კარვებში ცხოვრობდა. იუნანში შემდგომ ბიძგებს პინგ-პონგის ბურთის ზომის სეტყვა მოჰყვა. მუსონური წვიმები შეიძლება საფანტივით ჩამოიქცეს და რეგულარულად წალეკოს გზები, ხიდები და მინდვრები. ნაწილობრივ ამ უმართავობის გამო, იუნანი გვთავაზობს სამყაროს ისეთ ვერსიას, როგორიც ოდესღაც იყო – ბიომრავალფეროვნების საცავს.

ბობოქარ ცაში გიგანტური კიდობნის ცხვირივით 4800 მეტრ სიმაღლეზე აღმართული, ჯუნგლებით დაფარული კაოლიკუნგის მთები დედამიწაზე შემორჩენილი მცენარეული დნმ-ის ერთ-ერთი უმდიდრესი საბადოა. მასივის აკორდეონის მსგავს ფერდობებზე თითქმის 5000 სახეობის მცენარეა გაბატონებული.

ტრილიონობით სველ ფოთოლში მივაბიჯებდით: მაგნოლიების, დაფნის, მუხის, გვიმრების, სხვადასხვა სახეობის როდოდენდრონის. ვჩერდებოდით და ძირითადად უხილავ ფრინველებს ვუსმენდით. კოკისპირულმა წვიმებმა იაფფასიანი ქოლგები დაგვიგლიჯა. კაოლიკუნგის ნაკრძალი ჭეშმარიტად ველური ადგილია.

„ერთხელ კაოლიკუნგში გავიჭედე, გადაადგილებას ვეღარ ვახერხებდი“, – მითხრა ჭანგ ცინგ ხუამ, ჩემმა ერთ-ერთმა ახალგაზრდა სალაშქრო პარტნიორმა. მოყვარულმა ნატურალისტმა ჭანგმა ნეტარებით დახუჭა თვალები ამ მოგონებისას. „სალამანდრები იყვნენ. ათასობით. ათიათასობით. ფეხი რომ გადამედგა, მათ დავაბიჯებდი. მთელი ტყე დაფარეს, შესაწყვილებლად რომ გამოვიდნენ“. იგი თითის წვერებზე ჩამოვიდა, მჩქეფარე ნაკადულების კალაპოტების გავლით, ეს ცოცხალი ხალიჩა რომ არ შეეწუხებინა.

თუმცა ეჭვი ნუ გვექნება: ფართობით იაპონიაზე დიდ იუნანის პროვინციაში მცხოვრებმა 47 მილიონმა ადამიანმა, ყველა ჩვენგანის მსგავსად, გაანადგურა საკუთარი გარემო ანთროპოცენის ჩვეული კატასტროფებით. სამრეწველო დაბინძურება. მყინვარების დნობა. უსიცოცხლო ბეტონის ზვირთები. თუმცა იუნანში ბუნება ძლიერ წინააღმდეგობას უწევს ადამიანს.

ადამიანებმა სერიოზულად დაიხიეს უკან კაოლიკუნგიდან. გამოიყო მკაცრი ეკოლოგიური დაცვის ზონები, რამაც ადგილობრივი ფერმერები საკუთარი სავარგულებიდან განდევნა. ბევრი ნებაყოფლობით წავიდა. მათი ნაწილი იმ 220 მილიონზე მეტ ჩინელ მიგრანტს შორისაა, რომელთა ბოლო თაობა სოფლის ცხოვრებას სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებულ „ახალ სოფლებსა“ და ქალაქებში გაექცა. კაოლიკუნგის ეს უკანასკნელი ხანდაზმული სოფლის მეურნეები წყალმომარაგებით და ელექტროენერგიით იყვნენ უზრუნველყოფილნი ხეობებში მექანიზაციის გამოყენებით აშენებულ სახლებში.

მაგრამ ძნელი იყო, რომ კომშის ძველ ბაღში, დაუკრეფავი ხილით სავსე ხის ქვეშ დასვენებისას, არ გეფიქრა კომპრომისებზე ერთ დაცარიელებულ სოფელში. წისქვილის ქვები და მარცვლეულის უზარმაზარი თიხის ქოთნები ბუჩქებში იყო მიმოფანტული. ხელით დამზადებული კრამიტის სახურავები უკვე იშლებოდა და ათასწლოვან მეხსიერებას ათავისუფლებდა. საკუთარ თავს ვეკითხებოდი: ვის ემახსოვრება, როგორ შეიძლება გარემოსთან კვლავ ასეთი ახლო თანაცხოვრება? მდუმარე ეზოში, ბუზების ზუზუნში, ადვილი იყო სამყაროს წარმოდგენა ჩვენ გარეშე.

ვიცი, არ შეიძლება სიღარიბის რომანტიზება და განუვითარებლობის ეგზოტიკად გადაქცევა. არ უნდა მიეცე გულუბრყვილო ფანტაზიებს, რომ წინაინდუსტრიული ცხოვრება არც ისე მძიმე იყო.

თუმცა, რა თქმა უნდა, კიდევ უფრო დიდი ფანტაზიაა იმის დაჯერება, რომ მასობრივი წარმოების ეკონომიკა ოდნავ მაინც მდგრადია, ან რომ უძველესი, „ხელნაკეთი“ ცოდნა ღირებული არ არის ეკოლოგიური კრიზისის ეპოქაში.

„აქაურ მკვიდრ ხალხს ბევრის სწავლება შეუძლია“, – მითხრა ლიოუ ჭენხუამ კუანგჭოუს მეგაპოლისიდან, რომელიც შეყვარებულთან ერთად ძველ ტალიში, ეთნიკური პაიების ფერმაში გადასახლდა. „მათ იციან, როგორ ითანამშრომლონ ბუნებასთან და არ ებრძოლონ მას“.

ლიოუ იმ მილენიალების მზარდ რიცხვს მიეკუთვნება, რომლებიც იუნანს მიაწყდნენ გამომფიტავი ჩინური სამუშაო რეჟიმის ალტერნატივის საძიებლად. ახალი ვეგანური რესტორნებისა და პოეზიის საღამოების წყალობით, ე.წ. „ტალიფორნია“ სულ უფრო იზიდავს ხალხს.

თუმცა დასავლეთ იუნანის უმეტესი ნაწილი, რომელიც ჯერ კიდევ არ არის მექანიზებული, ვერ გახდება მოდური ტურისტული ღირსშესანიშნაობა.

მე ლიძიანგში გადავედი, სადაც ეთნიკური ნასის ოჯახები წითელი მსხლის მოსავალს იღებდნენ. ავედი ფიჭვებით დაფარულ იუნგნინგშიც, სადაც ეთნიკური ტიბეტელები ჭარბობენ; იქ ვნახე მწყემსები, რომლებიც თავიანთ ცხვრებს იცავდნენ დათვებისგან. ერთმა ხანდაზმულმა პაი მეჯორემ კი თავისი მბზინავი პირუტყვის მეშვეობით ამაზიდინა ჩემი ნივთები ტიენცანგის ქედზე.  „ათი წლის წინ 10 ჯორი მყავდა, ახლა კი მხოლოდ ორი მყავს“, – მითხრა ლუო სიმინგმა და მხრები ბრაზით აიჩეჩა. მიამბო, თუ როგორ გამოიმუშავა ცოტა ხნის წინ მცირე ქონება იუნანის იზოლირებულ კუთხეში პერფორატორების და ცემენტის პარკების აზიდვით. ეს მასალა ახალი სამანქანო გზის დასაგებად იყო გამიზნული, რომელიც მას საბოლოოდ სამუშაოს წაართმევდა.

ფოტოდოკუმენტალისტი ჭოუ ნა ბავშვობის გარკვეულ პერიოდში იუნანის პროვინციაში ცხოვრობდა. ფოტოგრაფი ჟილ საბრი ჩინეთში ცხოვრობს.