რატომ მოგწონთ ის, რაც მოგწონთ
თვლით, რომ კარგი გემოვნება გაქვთ? – ამას თქვენს გენებს, თქვენს მიკრობებს და თქვენს გარემოს უნდა უმადლოდეთ.
საკუთარ „მეს“ გემოვნებაზე უკეთ, ალბათ, არაფერი განსაზღვრავს. ჩვენს იდენტობას ჩვენი გემოვნება წარმოაჩენს, იქნება ეს საკვების, ღვინის, პარტნიორის თუ პოლიტიკური კანდიდატის არჩევაში. მეც ვთვლიდი, რომ ყველაფრის მიმართ, რაც მომწონდა ან არ მომწონდა, დამოკიდებულება საკუთარი რაციონალური გადაწყვეტილებებით ჩამომიყალიბდა.
შემდეგ Toxoplasma gondii გავიცანი. ინდიანის უნივერსიტეტის სამედიცინო სკოლაში ჩატარებული კვლევისას დავინახე, როგორ უცვლის ქცევას ერთუჯრედიანი პარაზიტი T. gondii მასპინძელ ორგანიზმს. შეუძლია მისით დაინფიცირებულ ვირთაგვას კატების შიში გაუქროს; ზოგიერთი კვლევის თანახმად კი მას ადამიანში ცვლილებების, მაგალითად, მომატებული შფოთვის გამოწვევაც შეუძლია.
ამ კვლევამ დამაფიქრა, კიდევ რამე ხომ არ ხდება ჩვენგან საიდუმლოდ ისეთი, რაც ჩვენს ვინაობას აყალიბებს და გვაპროგრამებს, რა მოგვწონდეს და რა – არა. სამეცნიერო ლიტერატურაში ქექვისას გამაოგნებელ და შემაწუხებელ ჭეშმარიტებას წავაწყდი: ჩვენს ქმედებებს უხილავი ბიოლოგიური ძალები წარმართავენ, რაც იმას გულისხმობს, რომ საკუთარ გემოვნებას ნაკლებად ან საერთოდ არ ვაკონტროლებთ. ჩვენს ქცევასა და არჩევანზე უდიდესი გავლენა აქვს გენეტიკას, გენებზე მოქმედ გარემო ფაქტორებს და ჩვენში მცხოვრები უთვალავი მიკრობის მიერ ჩვენს სისტემაში შემოტანილ უცხო გენებს.
ვხვდები, რომ აბსურდულად ჟღერს. გვასწავლიან, რომ საკუთარი თავის ბატონ-პატრონები ჩვენ ვართ. ვგრძნობთ, რომ თავად ვირჩევთ რა ვჭამოთ, ვის ვაჩუქოთ გული, ვის მივცეთ ხმა. იმის თქმა, რომ უხილავი ძალებით მართული ხორციელი რობოტები ვართ, უბრალოდ სისულელეა!
მას შემდეგ, რაც უამრავჯერ დამისვეს კითხვა – რატომ არ ვწყალობ სხვებისთვის საყვარელ ბოსტნეულს – მეც ჩავფიქრდი იმაზე, თუ რა მჭირს. რატომ ვერ ვიტან, მაგალითად, ბროკოლის?
ბოსტნეულის სიძულვილი საკუთარი არჩევანი არ ყოფილა, ამიტომ გადავწყვიტე გამერკვია, რა ახსნა ჰქონდა ჩემს ზიზღს. საბედნიეროდ, მეცნიერება უკვე იკვლევდა ამ საკითხს. დაადგინეს, რომ ხალხის დაახლოებით 25%-ს შეიძლება ჩემსავით ეზიზღებოდეს ბროკოლი. ამ ხალხს – ჩემიანებს – ზემგრძნობიარე რეცეპტორები ჰქონიათ. გემოვნების რეცეპტორების აგებულებას ჩვენი გენეტიკური ვარიაციები განაპირობებს. ერთი ასეთი გენი TAS2R38 ცნობს თიოშარდოვანას მსგავს მწარე ნივთიერებებს, რომლებიც უხვადაა ბროკოლიში. ალბათ ამ გზით საკუთარი დნმ მავნე მცენარეების ჭამას მარიდებს.
ბროკოლისადმი ჩემი სიძულვილის ახსნა შვების მომგვრელიცაა და, ამავე დროს, შემაწუხებელიც – ჩემი ბრალი არ არის, რომ ჯვაროსანი ბოსტნეული არ მიყვარს, თუმცა იმაზე ფიქრიც მაშფოთებს, ჩემგან დამოუკიდებელი კიდევ რა პიროვნული თვისებები მაქვს? საკუთარი „მეს“ რა ნაწილია მართლა ჩემი განპირობებული?
როგორი ქალები მომწონს, ეს ხომ მაინც ჩემი გადასაწყვეტი უნდა იყოს? მოდი, დავიწყოთ თავიდან: რატომ მიზიდავენ ქალები და არა მამაკაცები? ეს ერთ მშვენიერ დღეს, წყლის პირას ჩამომჯდარს და ცხოვრებაზე ჩაფიქრებულს, შეგნებულად არ გადამიწყვეტია; ასეთი დავიბადე. ადამიანის სექსუალური ორიენტაციის გენეტიკური კომპონენტები ჯერ კიდევ ბუნდოვანია, თუმცა ნათელია, რომ ეს არჩევანი არ არის.
სექსუალური ორიენტაციის მიუხედავად, როგორც ჩანს, თანდაყოლილი გვაქვს იმის შეგრძნება, მეწყვილეში რა გვიზიდავს. ლამაზი ტუჩები, თვალები და თმა, ზოგადად, მიმზიდველად მიიჩნევა. კვლევებიც მოწმობს, რომ მიმზიდველ ადამიანებს მეტი შანსი აქვთ დასაქმდნენ, მეტი ფული იშოვონ და პარტნიორი იპოვონ.
ევოლუციური ფსიქოლოგები გვახსენებენ, რომ ჩვენს ყველა ქმედებას საფუძვლად უდევს გადარჩენისა და საკუთარი გენების გამრავლების ქვეცნობიერი ჟინი ან მათი დახმარება, ვინც ჩვენი მონათესავე გენების მატარებელია. მათივე თქმით, ჩვენთვის მიმზიდველი მრავალი ფიზიკური თავისებურება სიჯანსაღის ნიშანია.
მეცნიერებას სანუგეშო პასუხი აქვს მათთვისაც, ვინც ცალმხრივი სიყვარულის მსხვერპლი გამხდარა. ერთი ცნობილი კვლევის ფარგლებში ქალებს სთხოვეს, მამაკაცების ჩანაცვამი მაისურების იღლიების სუნი შეეფასებინათ. გენეტიკურად რაც უფრო მსგავსი იყო ქალისა და მამაკაცის იმუნური სისტემა, მით უფრო მყრალად აღიქვამდა ქალი მაისურს. ამას ჯანსაღი ევოლუციური ახსნა აქვს: მშობლების იმუნიტეტი თუ ზედმეტად მსგავსია, შთამომავლობა სათანადოდ ვერ იქნება პათოგენებთან ბრძოლისათვის აღჭურვილი. ამ შემთხვევაში გენებმა სუნის რეცეპტორები გამოიყენეს იმის გასაზომად, რამდენად შესაფერისი იყო პოტენციური პარტნიორის დნმ. იქნებ, სხვისგან უარი პირადულად კი არ უნდა მივიღოთ, არამედ ისე შევხედოთ, როგორც „გადანერგილი ორგანოს მოცილების სინდრომს“.
გადაწყვეტილებებზე გენების ზემოქმედების დონით შეწუხებულმა, გადავწყვიტე, ის სფერო გამომეკვლია, რომელზეც მეგონა, დნმ-ს ხელი არ მიუწვდებოდა: პოლიტიკური გემოვნება.
მეცნიერებმა გამოავლინეს პიროვნული თავისებურებები, რომლებიც პოლიტიკური კომპასის საპირისპირო პოლუსზე მყოფ ადამიანებთან ასოცირდება. ზოგადად, ლიბერალებს მეტად ახასიათებთ გონებაგახსნილობა, შემოქმედებითობა და სიახლის ძიება, კონსერვატორები კი მეტად მოწესრიგებული და ტრადიციულები არიან და სტაბილურობა ურჩევნიათ. დაბადებისას განცალკევებული და ზრდასრულ ასაკში შეხვედრილი იდენტური ტყუპები ხშირად აღმოაჩენენ, რომ მსგავსი პოლიტიკური შეხედულებები აქვთ, რაც ჩვენს პოლიტიკურ კომპასში გენეტიკის კომპონენტზე მიუთითებს.
სხვა კვლევის თანახმად, თავის ტვინის ზოგიერთი უბანი ლიბერალებსა და კონსერვატორებს განსხვავებული აქვთ. მაგალითად, კონსერვატორებს ახასიათებთ უფრო დიდი ნუშისებრი სხეული – თავის ტვინის შიშის ცენტრი – და უფრო მძაფრი ფიზიოლოგიური რეაქცია აქვთ უსიამოვნო ფოტოებსა და ხმებზე. ამ ყველაფრის გათვალისწინებით ეს ბიოლოგიური სხვაობები ნაწილობრივ ხსნის, რატომ უჭირთ ლიბერალებს და კონსერვატორებს ერთმანეთის გადარწმუნება. ხალხს აზრის შეცვლას კი არა, ბიოლოგიის დაძლევას სთხოვთ.
ეს მაგალითები მხოლოდ აისბერგის წვერია. სინამდვილეში, ადამიანის ყოველი ქცევა – დამოკიდებულებიდან დაწყებული, მიზიდულობით და შფოთვით დამთავრებული – გენეტიკურ ღუზაზეა მიბმული. თუმცა ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ჩვენი დნმ-ს ტყვეობისთვის ვართ განწირულნი. დნმ-მ ადამიანს აუგო ისეთი მძლავრი ტვინი, რომელმაც დნმ-ს თამაში გაშიფრა. უკვე გენების რედაქტირებაც ვისწავლეთ და პირველი სახეობა ვართ, რომელსაც საკუთარი გენეტიკური ინსტრუქციის შეცვლა შეუძლია.
მეცნიერებამ დაგვანახა, რომ პატარა ბიოლოგიური არსებები მართავენ ყველა იმ ქმედებას თუ თავისებურებას, რომელიც საკუთარი ნება გვეგონა. ამის გაცნობიერება თავდაპირველად დამთრგუნველია, მაგრამ ჩვენი საზიანო ქცევის მოლეკულური საფუძვლის ცოდნა უკეთეს პირობას გვიქმნის მის გამოსასწორებლად. იმის აღიარება, რომ ადამიანს დიდი არჩევანი არ ჰქონია, როგორი გამხდარიყო, მეტ თანაგრძნობას უნდა იწვევდეს. თუ გავაცნობიერებთ, რომ ყველაფერს თავად ვერ ვაკონტროლებთ, იქნებ დავძლიოთ ქების ან დადანაშაულების სურვილი და ერთმანეთის გაგება ვცადოთ.
უბრალოდ, გენების გროვა ვართ?
ფაქტობრივად, კი. მაგრამ გენომში ჩადებული გვაქვს ჩვენი მრავალი შესაძლო ვერსია. ადამიანი, რომელსაც სარკეში ვხედავთ, მხოლოდ ერთ-ერთი მათგანია, რომელიც ჩასახვის მომენტიდან დღემდე გარემოს ზეგავლენით გამოიძერწა. ეპიგენეტიკა სწავლობს დნმ-ს ან მასთან დაკავშირებული ცილების ქიმიური ცვლილების ზეგავლენას გენების ექსპრესიაზე. დნმ შეიძლება შეიცვალოს გარემო ფაქტორებით ისე, რომ ღრმა ზეგავლენა იქონიოს განვითარებასა და ქცევაზე. ბოლო დროს ისიც გაირკვა, რომ ჩვენს სხეულში არსებული მიკრობები, ანუ ჩვენი მიკრობიომი, მნიშვნელოვანი გარემო ფაქტორია, რომელიც მოქმედებს ქცევათა მთელ რიგზე – ნაყროვანებით დაწყებული, დეპრესიით დამთავრებული. ასე რომ, ჩვენ ვართ ჩვენი გენები – მაგრამ ჩვენს გენებს ჩვენი გარემოს კონტექსტს მიღმა ვერ შევაფასებთ. გენები პიანინოს კლავიშებია, მაგრამ სიმღერას გარემო ასრულებს.
ბილ სალივანი ინდიანის უნივერსიტეტის მედიცინის სკოლის ფარმაკოლოგიისა და მიკრობიოლოგიის პროფესორია, რომელიც ინფექციურ დაავადებებსა და გენეტიკას იკვლევს. მისი წიგნი „სასიამოვნოა ჩემი გაცნობა: გენები, მიკრობები და საინტერესო ძალები, რომლებიც ჩვენ გვქმნიან“ შეგიძლიათ შეიძინოთ საიტზე: shopng.com/books