ადამიანის განამარხებული ნაშთებით განთქმულ დმანისში პრეისტორიული გარეული ძაღლიც აღმოაჩინეს

საქართველოს შუა საუკუნეების სოფელი დმანისი პალეოანთროპოლოგიის მექაა. სწორედ აქ იპოვეს ადამიანის წინაპრის უძველესი ნაშთები აფრიკის გარეთ; ამ აღმოჩენამ მოჰფინა ნათელი იმას, თუ როგორ ცხოვრობდა ჰომინინი Homo erectus-ი ევროპისა და აზიის გზაჯვარედინზე დაახლოებით 1,8 მილიონი წლის წინ.

ახლახან აღმოჩენილი ნაშთების საფუძველზე ირკვევა, რომ დმანისელი ჰომინინების გზები კავკასიაში აღმოსავლეთიდან წამოსულ ოთხფეხება მოგზაურებთანაც გადაიკვეთა: ვეებერთელა — და განსაკუთრებით სოციალურ — ველურ ძაღლთან ხორცის დასაქუცმაცებლად გამზადებული კბილებით.

ნაშთები ეკუთვნის სახეობას Canis (Xenocuon) lucanoides, ანუ ევრაზიულ მონადირე ძაღლს რომელიც, სავარაუდოდ, აღმოსავლეთ აზიაში პირველად დაახლოებით 1,8 მილიონი წლის წინ გამოჩნდა და დაახლოებით 800 000 წლის წინ გადაშენდა. დმანისში ნაპოვნ ძვლის ფრაგმენტებზე (რამდენიმე კბილი და ყბის ნატეხები) დაყრდნობით თუ ვიმსჯელებთ, ძაღლი, რომელიც როგორც ჩანს ახალგაზრდა მოკვდა, დაახლოებით 30 კილოგრამს იწონიდა.

კვლევის ავტორები ირწმუნებიან, რომ დმანისში აღმოჩენილი ნაშთები უძველესია C.(Xenocyon) lucanoides-ის აქამდე აღმოჩენილ განამარხებულ ნაშთებს შორის. ზოგი მეცნიერი, მათ შორის კვლევის თანაავტორები იმასაც ამტკიცებენ, რომ ეს სახეობა შეიძლება ახლოს ენათესავებოდეს თანამედროვე აფრიკულ ველურ ძაღლს, Lycaon pictus-ს. თუ ეს ასეა, ეს ახალი განამარხებული ნაშთები ამ კონკრეტული გენეალოგიის პირველი ნიმუშია, რომელიც დმანისში აღმოჩნდა.

შეცდომაში რომ არ შეგიყვანოთ: ეს აღმოჩენა არავითარ შემთხვევაში არ გულიხმობს იმას, რომ ადამიანები და ძაღლები დმანისში თითქმის ორი მილიონი წლის წინ ურთიერთობდნენ. ძაღლის მოშინაურების ყველაზე ადრეული მტკიცებულება არაუმეტეს 40 000 წლით თარიღდება. ჟურნალ Scientific Reports-ში აღწერილი აღმოჩენა მნიშვნელოვან დეტალს სძენს ძაღლის ევოლუციის დღევანდელ ძალიან ბუნდოვან სურათს.

დიდ არეალზე გავრცელებული ძაღლი

Canis (Xenocyon) lycaonoides-ის ნაშთები აქამდეც შეგვხვედრია ციმბირში, ესპანეთში და სამხრეთ აფრიკაშიც კი. მისი გავრცელების ფართო გეოგრაფიული არეალის გათვალიწინებით, მეცნიერებს აღიზიანებდა კიდევაც ის, რომ დმანისში არ ჩანდა ევრაზიული მონადირე ძაღლი ან მისი უახლოესი ნათესავები. განამარხებული ნაშთებით მდიდარ დმანისის დანალექ ქანებში ხომ ძუძუმწოვართა ორ ათეულზე მეტი სხვადასხვა სახეობაა აღმოჩენილი, რომლებიც ჩვენი წინაპარი ადამიანების გვერდით ცხოვრობდნენ, მათ შორის აფთარი, დათვი, ავაზა, ხმალკბილა ვეფხვი და დღევანდელი მგლებისა და ძაღლების შორეული ნათესავები.

„ძალიან, ძალიან, ძალიან უცნაური იყო, რომ 30-ზე მეტი წელია დმანისში ვთხრით და Lycaon-ი აქ არ შეგვხვდა“, – ამბობს კვლევის თანაავტორი ბიენვენიდო მარტინეს ნავარო, პალეონტოლოგი ესპანეთის კატალონიის სამეცნიერო და თანამედროვე კვლევების ინსტიტუტიდან. „და ბოლოს ისიც გამოჩნდა! გაგვიმართლა.“

ამ ახალი აღმოჩენის მიუხედავადაც გასაოცრად რთულია იმის დადგენა, კონკრეტულად სად უნდა იმყოფებოდეს ხორცისმჭამელ ძაღლისებრთა (Canidae) ესა თუ ის სახეობა ამ ჯგუფის გენეალოგიურ ხეზე, ამბობს კვლევის მთავარი ავტორი სავერიო ბარტოლინი ლუჩენტი, პალეონტოლოგი იტალიის ფლორენციის უნივერსიტეტიდან.

ძაღლისებრთა ოჯახი უფრო კონსერვატიულია ევოლუციაში და ნაკლებად გამოკვეთილია მისი მორფოლოგიური თვისებები, ვიდრე კატისებრთა ოჯახში, მაგალითად ხმალკბილა ვეფხვში. ამ ბუნდოვანებას ისიც ამძაფრებს, რომ შორეულად მონათესავე ძაღლისებრთა სახეობებს ხანდახან მსგავსი ფიზიკური მახასიათებლები აქვთ და, ამიტომ, რთულია ნათესაური კავშირის დადგენა მხოლოდ ძვლებითა და კბილებით.

ბარტოლინი ლუჩენტიმ და მისმა კოლეგებმა ჯერაც არ იციან, რომელ გვარს ეკუთვნის დმანისელი ძაღლი: Canis-ს თანამედროვე მგლებთან და მოშინაურებულ ძაღლებთან ერთად, თუ ცალკე მყოფ გვარს — Xenocyon-ს. სწორედ ამიტომ აირჩია გუნდმა სახელწოდება Canis (Xenocyon) იმ შემთხვევისთვის, თუ ძაღლი სხვა გვარს ეკუთვნის.

ეს აგნოსტიკური სახელი შეიძლება სასაცილოდაც კი მოგეჩვენოთ, მაგრამ სიფრთხილეს თავი არ სტკივა. წლის დასაწყისში მკვლევრებმა დაადგინეს, რომ გადაშენებული შემზარავი მგელი (Aenocyon dirus)  — რომელსაც დიდი ხნის განმავლობაში თანამედროვე მგლის მონათესავე სახეობად მიიჩნევდნენ — საერთოდ არ ეკუთვნოდა Canis-ის გვარს (გაიგეთ მეტი ნამდვილ შემზარავ მგლებზე).

სამაგიეროდ, ძაღლის კვების რაციონზე ლაპარაკი გუნდს მეტი თავდაჯერებულობით შეუძლია. მკვლევრებმა განამარხებული კბილის ზომები სხვა ძაღლისებრებისას შეადარეს, რათა განესაზღვრათ, რამდენ ხორცს ჭამდა ძაღლი. კბილის პროპორციები „ჰიპერხორცისმჭამელებისკენ“ იხრებოდა: ცოცხალი და გადაშენებული ძაღლისებრებისკენ, მათ შორის დღევანდელი აფრიკელი ველური ძაღლისკენ, რომლის საკვების 70 პროცენტს ხორცი შეადგენდა.

დმანისის აღმოჩენებმა მნიშვნელოვნად შეცვალეს ადრე არსებული წარმოდგენები ადრეული ჰომინიდების ევოლუციის და განსახლების შესახებ. აქ აღმოჩენილი მასალის კვლევა მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ ჰომინიდების პალეობიოლოგიის, ბუნებრივი გარემოს და ქცევის შესწავლისთვის, არამედ ასევე სხვადასხვა ცხოველთა ევოლუციური ისტორიის აღდგენისთვის.

დმანისის პროექტის ხელმძღვანელი,
სამეცნიერო სტატიის თანაავტორი დავით ლორთქიფანიძე

სოციალური ცხოველები

კვლევა, ასევე, საინტერესო პარალელებს ავლებს C. (Xenocyon) lycaonoides-სა და H. erectus-ს შორის. ორივე მათგანმა რამდენიმე კონტინენტზე მოახერხა გავრცელება — H. erectus-ი აფრიკაში განვითარდა და აღმოსავლეთისკენ, სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის კუნძულებისკენ გადაინაცვლა; ევრაზიული მონადირე ძაღლი, სავარაუდოდ, აზიაში განვითარდა და დასავლეთისკენ, ევროპისა და აფრიკისკენ, წავიდა.

მკვლევრების აზრით, ორივე ძუძუმწოვარი სოციალური არსება იყო – ალტრუისტულიც კი, მაგრამ საიდან შეუძლიათ მეცნიერებს ძაღლის ქცევებზე ლაპარაკი განამარხებულ ძვლებზე დაყრდნობით, თანაც მილიონზე მეტი წლის შემდეგ? ალტრუიზმის ერთ-ერთი ყველაზე კარგი მტკიცებულებაა თავის ქალები აშკარა პათოლოგიებით — მოტეხილი კბილებით ან დეფორმირებული ყბებით — რის გამოც ცხოველისთვის თითქმის შეუძლებელი უნდა ყოფილიყო საკუთარი თავის დამოუკიდებლად გამოკვება. თუ ცხოველი პათოლოგიების ფორმირების შემდეგ გარკვეული ხანი ცხოვრობდა, მეცნიერების აზრით საკვების მოპოვებაში მას სხვები ეხმარებოდნენ.

ერთ-ერთ ძეგლზე ესპანეთში სწორედ ასეთი მტკიცებულებაა შემონახული. სახეობა C. (Xenocyon) lycaonoides-ს ასიმეტრიული თავის ქალა აქვს კბილის რამდენიმე დეფექტით, მათ შორის მოტეხილი ეშვით. როგორც ჩანს, ძაღლმა შვიდი-რვა წელი იცხოვრა, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ მას საკვების მოპოვებაში ჯოგის სხვა მონადირეები ეხმარებოდნენ.

(საკვების გაზიარების მსგავსი მტკიცებულება დმანისელ H. erectus-ებს შორისაც გვხვდება: მოხუცი ჰომინინის თავის ქალა გვაჩვენებს, რომ ინდივიდი ერთის გარდა ყველა კბილის დაკარგვიდან რამდენიმე წლის შემდეგ გარდაიცვალა).

მეცნიერება იმასაც აჩვენებს, რომ როდესაც ძაღლისებრთა სახეობის სხეულის საშუალო მასა დაახლოებით 20 კილოგრამს აჭარბებს, კალორიების საჭიროების გამო სახეობას კიდევ უფრო დიდი მსხვერპლის მონადირება უწევს, რასაც ჯოგური ნადირობა სჭირდება. დმანისსა და სხვა ადგილებში ნაპოვნი თავის ქალებისა და კბილების ზომები იმაზე მეტყველებს, რომ C. (Xenocyon) lycaonoides-ი თავისუფლად აჭარბებდა იმ ზღვარს, რომლისთვისაც  ჯოგური ნადირობა გახდებოდა საჭირო.

და მაინც, ჩვენ არ გვაქვს პირდაპირი მტკიცებულება იმისა, რომ ევრაზიული მონადირე ძაღლს დმანისშიც სოციალური ქცევა ახასიათებდა.  „თანამედროვე ხორცისმჭამელებში სოციალურობის ხარისხი სახეობაშიც კი განსხვავდება“, — ამბობს პალეონტოლოგი მაირინ ბალისი, პოსტსადოქტორო მკვლევარი კალიფორნიის La Brea Tar Pits and Museum-ში, რომელიც კვლევაში ჩართული არ ყოფილა. „დარწმუნებული ვარ, განსხვავებები განამარხებულ ნიმუშებშიც იქნება, მაგრამ ასეთ დროს ვარიაციის დადგენა კიდევ უფრო რთული ხდება.“

დმანისის მომავალი აღმოჩენები, ალბათ, დაგვარწმუნებს დმანისელი ძაღლის სოციალურობაში, ახალი ტიპის მოლეკულური აღმოჩენები კი, პოტენციურად, დაგვიდასტურებს, რომ ევრაზიული მონადირე ძაღლი ძაღლისებრთა გენეალოგიურ ხეს ეკუთვნის. 2019 წელს მკვლევრებმა დმანისის მარტორქის კბილიდან ცილები ამოიღეს და მათი სეკვენირება მოახდინეს. ბარტოლინი ლუჩენტი ამბობს, რომ მისმა გუნდმა უძველესი ცილების ამოღება ძაღლის ახალი ნაშთიდანაც სცადა, მაგრამ უშედეგოდ.

ბალისი ნამდვილად აღტკინებით უყურებს მომავალში ძაღლების ევოლუციის რთული ისტორიის გამოაშკარავების პროცესს. „თავსატეხის რაც უფრო მეტ ნაწილს ვიპოვით, მით უკეთესი“, — ამბობს იგი.