ეს არ არის „ჩემი“ ისტორია. მის საფუძვლიან კვლევას ვერ დავიბრალებ. რაღაცნაირად ისე მოხდა, რომ ვარლამი და მე  ხშირად გადავეყრებით ხოლმე ერთმანეთს და ამ „შეხვედრებისას“ ბევრ სიახლესაც მეტყვის. გვარიანად დაგროვდა ამ კაცზე პოპულარულ ენაზე სათქმელი და ეგეც არ იყოს, მენანება, რომ მისი სახელი თენგიზ აბულაძის ფილმის პერსონაჟთან ასოცირდება, უარყოფითი კონოტაციით არის დატვირთული, ჩვენი ვარლამის ამბავი კი ძალიან ცოტამ იცის.

უნივერსიტეტის ისტორიის ფაკულტეტზე 2002 წელს ჩავაბარე. წინა წელს ჩემმა მომავალმა სამეცნიერო ხელმძღვანელმა, პროფესორმა დიმიტრი შველიძემ მის შესახებ წიგნი დაწერა. ეს ერთ-ერთი პირველი წიგნი იყო, რომელიც სტუდენტობისას წავიკითხე. აქედან გავიგე, რომ ვარლამ ჩერქეზიშვილი დაიბადა 1846 წელს კახეთში, სოფელ თოხლიაურში; რუსეთში სასწავლებლად წასული, რევოლუციური საქმიანობისთვის იგი პირველად 20 წლის ასაკში დააპატიმრეს. ხელმეორედ დაპატიმრებული, 1876 წელს ციმბირის გადასახლებიდან ბრიტანეთში გაიქცა და ეს ქვეყანა იქცა მის მეორე სამშობლოდ.

იგი უცნაური კაცი იყო. როდესაც უცხოელ კოლეგებს ერთი წინადადებით ვეუბნები „ქართველი ნაციონალისტი და ანარქისტი ვარლამ ჩერქეზიშვილი“, ვერ გებულობენ, თავდაპირველი შთაბეჭდილება სახეზე აწერიათ, რომ მე რაღაც შემეშალა. როგორ შეიძლება კაცი ერთდროულად იყოს ნაციონალისტიც და ანარქისტიც, ეს ორი ხომ ერთმანეთს გამორიცხავს?! ანარქიზმი ხომ ინტერნაციონალიზმია, ის უარყოფს სახელმწიფოსა და ძალაუფლების ყველა ინსტიტუტს?! ჩერქეზიშვილის ეს ფენომენი ჩემთვის დღემდე შეუცნობელია. გრიგოლ რობაქიძემ სცადა ახსნა: „თუ მოიშლებოდა სახელმწიფო წყობილება – ანარქიზმის მიზანი ესაა – მაშინ რუსეთიც, რომელიც პრეისტორიული მამუტივით თავს აწვა საქართველოს, დაიმხობოდა სახელმწიფოებრივი მხრით და როგორც შედეგი ამისა, საქართველოც თავისუფლად ამოისუნთქავდა. აი, ქვეშეცნეული ხაზი ვარლამ ჩერქეზიშვილის პოლიტიკური ბრძოლისა.“

1875-1876 წლებში სვანეთში ანტირუსული აჯანყება მიმდინარეობდა. ვარლამი იყო პირველი, ვინც ამის შესახებ ევროპაში დაწერა. მოგვიანებით იგი  ილია ჭავჭავაძესა და ოლღა გურამიშვილს დაუმეგობრდა; დაიწყო „ივერიაში“ წერილების გზავნა „ვაზიანი“-ს ფსევდონიმით. იგი ბრიტანეთში დაუახლოვდა საქართველოს მოყვარულ და-ძმა უორდროპებს და მათ უახლოეს ქართველ მეგობრად იქცა. მეორე მხრივ, XIX-XX საუკუნეების მიჯნის საერთაშორისო ანარქისტულ მოძრაობას ორი მთავარი ფიგურა ჰყავდა: თეორიტიკოსი პიოტრ კროპოტკინი და პრაქტიკოსი ვარლამ ჩერქეზიშვილი. ისინი უახლოესი თანამებრძოლები იყვნენ და ავსებდნენ ერთმანეთს. ვარლამმა ახლო ურთიერთობა დაამყარა ირლანდიელ ანარქისტ და ფემინისტ ქალბატონ ნანი დრაიჰარსტთან და მის მეგობარ მამაკაც ჰენრი ნევინსონთან. ეს უკანასკნელი კორესპონდენტად მუშაობდა Daily Chronicle-სა და Manchester Guardian-ში (დღევანდელი Guardian-ის წინამორბედი). ეს მეგობრობა საქართველოსთვის სასარგებლო იყო. ოქსფორდის უნივერსიტეტის ბოდლიანის ბიბლიოთეკამ შემოგვინახა დამამტკიცებელი საბუთები, რომ ვარლამი მას ტექსტებს უწერდა საქართველოს ეროვნულ უფლებათა აღდგენის მოთხოვნის შინაარსით, ხოლო ნევინსონი თავისი სახელით აქვეყნებდა მათ.

1904 წელს ვარლამი მონაწილეობას იღებდა პირველი ქართული პოლიტიკური პარტიის „საქართველოს სოციალისტ-ფედერალისტების სარევოლუციო პარტიის“ დაფუძნებაში, ჟენევაში.

1905-1906 წლებში რუსეთსა და საქართველოს ტერიტორიაზე მიმდინარე რევოლუციას რეპრესიები მოჰყვა. მეფის ხელისუფლებამ დასავლეთ საქართველოში კაზაკთა რაზმები გაგზავნა, რომლებიც წვავდნენ სოფლებს, კლავდნენ ხალხს და ანგრევდნენ სახლებს. ვარლამმა ნანი დრაიჰარსტის დახმარებით ჯერ ბრიტანეთში დაარსა საქართველოს დამხმარე კომიტეტი, შემდეგ ადგილზეც ჩამოვიდა. 150 ქართველ ქალს ხელი მოაწერინა ბრიტანელი ქალებისადმი მიმართვის პეტიციაზე: „სასოწარკვეთილ მდგომარეობაში მყოფნი მოგმართავთ თქვენ, თავისუფალი ქვეყნების ქალებს. გთხოვთ ხმა აღიმაღლოთ განადგურებული და ღირსებააყრილი ქართველი ქალების დასაცავად…“, წერდნენ ქართველი ქალბატონები. მალე ნანი დრაიჰარსტი და ჰენრი ნევინსონიც ჩამოვიდნენ საქართველოში.

მათ ჩამოიტანეს ქართველების დასახმარებლად ბრიტანელი ქალების მიერ შეგროვილი ფული. ჰენრის დახმარებით ეს პეტიცია 1906 წლის 23 ივნისს Daily Chronicle-ში, The Daily News-ში, The Tribune-სა და The Times-ში დაიბეჭდა. ვიზუალური მტკიცებულებისთვის გადაიღეს განადგურებული დასავლეთ საქართველოს სურათები, რომლებიც დღესაც ინახება ბოდლიანის ბიბლიოთეკაში. ქართველი ქალების პეტიციას საკუთარი პეტიციით გამოეხმაურნენ ბრიტანელი ქალები, შეაგროვეს 4000-მდე ხელმოწერა და მიმართეს ბრიტანეთის საგარეო საქმეთა მინისტრ ედუარდ გრეის. ისინი დიპლომატიური არხების მეშვეობით რუსეთზე ზეწოლის განხორციელებას ითხოვდნენ. ამავე დროს, პეტერბურგში ბრიტანეთის საელჩოში მუშაობდა ვარლამის კიდევ ერთი მეგობარი, ოლივერ უორდროპი, რომელიც თავისი არხებით აწვდიდა ინფორმაციას საგარეო საქმეთა სამინისტროს.

მინისტრმა ქალბატონებს უპასუხა, რომ საქმის კურსში იყო, მაგრამ შიშობდა, რომ ბრიტანეთის ჩარევა კიდევ უფრო დაამძიმებდა ადგილზე ქართველთა მდგომარეობას.

კონკრეტულ წარმატებას ამ ქმედებებმა ვერ მიაღწია, მაგრამ ის ისტორიაში დარჩა ქართულ-ბრიტანული სახალხო დიპლომატიისა და ფემინისტური აქტივიზმის მნიშვნელოვან მოვლენად.

ვარლამი ამაზე გაჩერებას არ აპირებდა. 1907 წელს ჰააგაში მასშტაბური საერთაშორისო კონფერენცია გაიმართა. მის მიერ დადგენილი ზოგიერთი ნორმა ჯერ კიდევ მოქმედებს საერთაშორისო სამართალში. ვარლამმა შეადგინა ქართველი ხალხის პეტიციის ტექსტი და შესაბამის სპეციალისტებს სთხოვა მათი რედაქტირება; დიპლომატიურ წრეებში დოკუმენტის მიმოქცევისთვის დაიხმარა ბრიტანეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს თანამშრომელი ოლივერ უორდროპი; საქართველოში შეაგროვა 3000-მდე ხელმოწერა და კონფერენციის მონაწილე დიდ სახელმწიფოებს წარუდგინა. პეტიცია ორ მთავარ მოთხოვნას აყენებდა:
1. საქართველოში რუსული ჯარების მიერ ბოროტმოქმედებათა შეწყვეტას;
2. გეორგიევსკის ტრაქტატის საფუძველზე საქართველოსთვის ავტონომიის მინიჭებას.

დიდი ომის წინა პოლარიზაციის პროცესში მყოფ იმპერიალისტურ მსოფლიოს არ ეცალა საქართველოს უფლებებისთვის, მაგრამ როგორც თვითონ ვარლამი შენიშნავდა, „ასი წლის შემდეგ პირველად იყო, რომ ქვეყნიერებამ საქართველოზე დაილაპარაკა“. ქვეყნიერებამ მართლა დაიწყო ლაპარაკი. პეტიცია მხოლოდ მორალური ეფექტის მქონე დოკუმენტი არ გამოდგა; მან მაინც იმუშავა, როდესაც საქართველოს კიდევ ერთხელ დასჭირდა საერთაშორისო დახმარება. 1919 წლის 24 დეკემბერს, პროქართულად განწყობილმა ბრიტანეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა, ლორდმა კერზონმა ვრცელი მემორანდუმი წარუდგინა მინისტრთა კაბინეტს ამიერკავკასიის შესახებ. კერზონი წერდა: „1783 წელს საქართველომ ხელშეკრულება დადო [რუსეთის იმპერატორ] ეკატერინე მეორესთან, რომლითაც იგი რუსეთის მხარდაჭერის ვალდებულებას იღებდა სრული შინაგანი დამოუკიდებლობის სანაცვლოდ. თუმცა, 1801 წელს რუსეთმა საქართველოს ანექსირება მოახდინა, მაგრამ დაჰპირდა მას, რომ წინანდელ უფლებებსა და პრივილეგიებს რუსეთის შემადგენლობაში დაიცავდა. ეს პირობა რუსეთს არასდროს შეუსრულებია. საქართველომ ამ დარღვევათა გასაპროტესტებლად საჩივარი წარუდგინა 1907 წლის ჰააგის კონფერენციას, თუმცა ამას შედეგი არ მოჰყოლია.“

ერთი და მეორე პეტიციის არსებობა არ ყოფილა უცნობი ქართველი მეცნიერებისთვის, მაგრამ 1906 წლის ქართველი ქალების პეტიციის ტექსტი და 1907 წლის ქართველი ხალხის პეტიციაზე არსებული 3000-მდე ხელმოწერა არასდროს გამოქვეყნებულა, სამეცნიერო შესწავლისა თუ განხილვის საგნად არასდროს ქცეულა.

ეს ამბავი კი ასე დაიწყო: ძალიან ინტენსიურად ვმუშაობ საკუთარ წიგნზე (პარიზი 1919-1920: საქართველოს დამოუკიდებლობა დასავლეთის პოლიტიკაში); საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის 100 წლისთავისადმი მიძღვნილმა ღონისძიებებმა ისედაც ძალიან დიდი დრო წამართვა და აღარ მქონდა საშუალება სხვა, თუნდაც ძალიან საინტერესო თემებზე მეფიქრა. თუმცა, პროფესორმა ოთარ ჯანელიძემ მთხოვა ხელმოწერები მომეძებნა და ხათრი ვერ გავუტეხე. ამას ისიც დაემატა, რომ ოქსფორდის უნივერსიტეტში ჩემმა სტუდენტმა ელენა გრანტმა 1905-1907 წლებში საქართველოში მიმდინარე რევოლუციურ პროცესებზე გადაწყვიტა სადიპლომო ნაშრომის დაწერა და მისთვის შესაბამისი საკვლევი მასალა უნდა შემერჩია. ამგვარად, ვარლამი  და   მე ძალაუნებურად ისევ „შევხვდით“ ერთმანეთს. ბოდლიანის ბიბლიოთეკის აღმოსავლური კოლექციების კურატორსა და მარჯორი უორდროპის ფონდის ხელმძღვანელს, ჩემ მეგობარ ჯილიან ევისონს ვთხოვე მოეძებნა პეტიციის ხელმოწერები. ჯილიანმა თხოვნა გადაჭარბებით შეასრულა: რამდენიმე დღეში ჩემ წინ მაგიდაზე იდო 4000-მდე ბრიტანელი ქალის ხელმოწერა 1906 წლის პეტიციაზე; ბრიტანეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს მიერ ბრიტანელი ქალბატონებისთვის მიწერილი პასუხი და 1907 წლის პეტიციაზე 3000-მდე ქართველის ხელმოწერა.

ეს უკანასკნელი დოკუმენტი საინტერესო ანალიზის საფუძველს იძლევა:

1. აშკარად ჩანს საკითხის კონსპირაციული მხარე. ხელმოწერები შესრულებულია არა ლამაზ, საგანგებოდ მომზადებულ, არამედ სხვადასხვა ზომისა და სახის ქაღალდებზე. თითქოს იმ ქაღალდზე აწერდნენ ხელს, რომელიც ნაუცბათევად მოხვდებოდათ ხელში;
   
2. ეს არის არა თავადაზნაურობის ან ინტელექტუალური ელიტის, არამედ ქართველი ხალხის პეტიცია და ის არის პირველი დემონსტრირება იმისა, თუ როგორ უყურებს საქართველოს ხალხი რუსეთთან საქართველოს ურთიერთობის წარსულსა თუ მომავალს. ხელმომწერთა უმეტეს ნაწილს იქვე მიწერილი აქვს პროფესია: მასწავლებელი, მუშა, მღვდელი, ვაჭარი, აზნაური და ა.შ. აღსანიშნავია, რომ ხელმომწერთა შორის არიან საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრები სხვა ერების წარმომადგენლებიც;
   
3. ხელმოწერათა შეგროვების დროისთვის ილია ჭავჭავაძე ჯერ კიდევ ცოცხალია, მაგრამ ჩვენ იქ ვერ ვხვდებით მის სახელს. უფრო მეტიც, ძალიან ცოტა ცნობილმა ქართველმა დასვა საკუთარი ხელმოწერა. გამონაკლისთა შორის იყვნენ, მაგალითად, მიხეილ ადამაშვილი (ჯავახიშვილი) და ვუკოლ ბერიძე. ასევე ვერ ვხვდებით პოლიტიკური პარტიების წარმომადგენელთა ხელმოწერებს. აშკარაა პეტიციის ავტორთა განზრახვა: მათი მიზანი იყო დოკუმენტი ექციათ არა ელიტურ, არამედ სახალხო მანიფესტად. მიუხედავად ამისა, ცხადად იკითხება ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების (ქშწკგს) მონაწილეობა ამ საქმეში, რადგან იმდროინდელ საქართველოში თუ ვინმემ იცოდა წერა-კითხვა, დიდ ნაწილს სწორედ ამ ორგანიზაციასთან ჰქონდა კავშირი. ესეც არ იყოს, ხელმომწერთა დიდი რაოდენობა მასწავლებელია. ქშწკგს-ის ასეთი აქტიურობა კი ილიას ფარული მონაწილეობის გარეშე ძნელად წარმოსადგენია;
   
4. განსხვავებული ქაღალდები მიუთითებს, რომ ხელს სხვადასხვა ადგილას აწერდნენ. ქაღალდებს არსად აწერია რეგიონები, მაგრამ გვარების მიხედვით აშკარად იკითხება კახეთში, ქართლში, იმერეთში გაკეთებული ხელმოწერები. იმ ქაღალდებზე, სადაც სხვადასხვა კუთხეების წარმომადგენელთა გვარები ერთად გვხვდება, ლოგიკურია ვიფიქროთ, რომ ხელმოწერების შეგროვება დიდ ურბანულ ცენტრებში („ტფილისში“, ქუთაისში) ხდებოდა;
   
5. ხელმომწერ რეგიონთა მიხედვით აშკარაა, რომ პეტიცია სარკინიგზო ხაზს მიუყვება (კახეთი, ქართლი, იმერეთი და გურია). კონსპირაციულად მომუშავე ხალხს გაუჭირდებოდა, მაგალითად, რაჭის სოფლების ფეხით დავლა, თუმცა ურბანულ ცენტრებში ყველა კუთხის წარმომადგენელმა დასვა საკუთარი ხელმოწერა;
   
6. როგორც ჩანს, რიგი ფურცლებისა საიდუმლოდ გამართულ საგანგებო კრებებზეა ხელმოწერილი, რადგან ხელი ერთი მელნით არის მოწერილი, მაგრამ სხვადასხვა ადამიანის ხელწერაა, თითქოს შეკრებაზე ფურცელი და კალამი ჩამოატარესო; სხვა შემთხვევებში მელანიც და ხელწერაც ერთია. აქ, სავარაუდოდ, დამსწრეთა თანხმობით ხდებოდა გვარების ჩაწერა.

ასე იყო თუ ისე, 1907 წლიდან მეფის ხელისუფლების მიერ დაწყებულ კონტრრევოლუციური რეაქციის ცხელ ფაზაში 3000-მდე ქართველმა საკუთარი მომავალი და უსაფრთხოება დააყენა რისკის ქვეშ. ყოველივე ზემოთქმული ერთ უწყინარ პოსტად გავაზიარე სოციალურ ქსელში, რასაც, ჩემთვის მოულოდნელად,  საერთო სახალხო აღტყინება მოჰყვა: ლაიქები, გაზიარებები, ტელევიზიები ერთი მეორის მიყოლებით მირეკავდნენ. საქმე იქამდეც კი მივიდა, რომ ბოდლიანის ბიბლიოთეკამ პეტიციის დიგიტალიზაცია მოახდინა და ის თავის საიტზე დადო, ხოლო BBC-მ ჩემი ციტატები მოიყვანა. ხალხი მილოცავდა ამ „აღმოჩენას“, მე კი მიწევდა იმის მტკიცება, რომ არაფერი აღმომიჩენია, ჩემამდე ხელმოწერები გურამ შარაძემ და გოჩა ფერაძემ ნახეს, ხოლო ახლახან გამოცემულ წიგნში ნიკოლოზ ალექსიძემ კიდევ ერთხელ შეგვახსენა ხელმოწერათა არსებობის შესახებ. მე მხოლოდ მათ გასაჯაროებასა და პოპულარულ ანალიზში მიმიძღვის წვლილი. მიუხედავად პირადი უხერხულობისა, სასიამოვნო იყო, რომ საქართველოში დიდი ინტერესი გამოიწვია ხელმოწერებმა. რადიო თავისუფლებამ ხელმომწერთა სახელები თავის საიტზე დადო. ათასობით ქართველი ეძებდა, პოულობდა და ამაყობდა საკუთარი უშუალო წინაპრების სახელებით. პეტიციის ტექსტმა საქართველოს მოქალაქეებს შეახსენა, რომ 111 წლის წინ მათი შორეული წინაპრებიც დღევანდელის მსგავს გამოწვევებს ებრძოდნენ.

დავუბრუნდეთ ჩვენს ვარლამს. იგი პარალელურად, ანარქიზმის გადმოსახედიდან, მარქსიზმს ებრძოდა როგორც საქართველოში, ისე მის საზღვრებს გარეთ. 1903 წელს მან რუსულ ენაზე გამოაქვეყნა წიგნი „მარქსიზმის დოქტრინები: მეცნიერებაა ეს?!“, 1911 წელს კი იგივე წიგნი ლონდონში გამოსცა ინგლისურ ენაზე, ოღონდ სხვა სახელწოდებით – „მარქსისტული შეცდომა: კაპიტალის კონცენტრაცია“. ამ ნაშრომებში ჩერქეზიშვილი (საზღვარგარეთ ჩერქეზოვად ცნობილი) მარქსს პლაგიატში სდებდა ბრალს. ის ქართული პრესის ფურცლებზეც შეეჭიდა მოძლიერებულ თანამემამულე მარქსისტებს.

დადგა 1917 წელიც, რუსეთში ძალაუფლება ბოლშევიკებმა ჩაიგდეს ხელში. ვარლამის ძველი მეგობარი და იდეოლოგიური წინამძღოლი, პიოტრ კროპოტკინი რუსეთში დაბრუნდა. იგი მიესალმა ბოლშევიკურ გადატრიალებას. აქ ძველი მეგობრების გზები გაიყო – კროპოტკინი რუსეთში ჩავიდა, ხოლო ვარლამი 1918 წელს დამოუკიდებელ საქართველოში დაბრუნდა და მათ აღარასდროს უნახავთ ერთმანეთი.

1919 წელს ქართველი ანარქისტი შეუერთდა პარიზის სამშვიდობო კონფერენციაზე წარგზავნილ ქართულ დელეგაციას. აქ კიდევ ერთხელ შემთხვევით „შევხვდით“ ვარლამი და მე ერთმანეთს, რადგან ეს კონფერენცია და მასზე საქართველოს საკითხის განხილვა ჩემი კვლევის მთავარი საგანია. მან როგორც ანარქისტმა, უარი განაცხადა ოფიციალურ დელეგატობაზე, მაგრამ ფაქტობრივად დელეგაციის ყველა სხდომაში აქტიურად მონაწილეობდა როგორც ჩვეულებრივი დელეგატი. უფრო მეტიც, ეს ანარქისტი კაცი საერთაშორისო სამართალზე აპელირებდა და კატონისებური დაჟინებით იმეორებდა, რომ საქართველოს დამოუკიდებლობის უფლება რუსეთის მიერ დარღვეული გიორგიევსკის ტრაქტატით იყო უზრუნველყოფილი. 1919 წელს მან პარიზში წიგნიც გამოსცა, La Géorgie, რომელშიც ზემოაღნიშნულ აზრს ავითარებდა.

1918 წლის დეკემბრიდან კავკასიის ტერიტორიაზე ომში გამარჯვებული ბრიტანული ჯარები განლაგდა. საქართველოს ხელისუფლებას უკმაყოფილების ბევრი მიზეზი ჰქონდა მათ მიმართ. პირველ რიგში ის, რომ ბრიტანელი სამხედროები დაახლოებულნი იყვნენ თეთრგვარდიელ მეფის გენერალ ანტონ დენიკინთან და საქართველოს სუვერენიტეტს ნაკლებად უწევდნენ ანგარიშს. ვარლამმა წინასწარი შეთანხმებით წერილი მისწერა თავის ძველ მეგობარს, ბრიტანეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს სტაჟიან თანამშრომელ ოლივერ უორდროპს: “…თუ ინგლისი წარმომადგენლად გამოაგზავნის თქვენნაირ კაცს, რომელიც იცნობს საქართველოს, მის კარგ და ცუდ მხარეებს, ყველა გაუგებრობა გაქრება და ჩვენი გულკეთილი, მაგრამ ფიცხი ხალხი საკუთარ თავს მიუძღვნის ინგლისს ან შეერთებულ შტატებს”. აქ საინტერესოა, რომ ვარლამი წერილს ხელს აწერს არა როგორც სახელმწიფოს უარმყოფელი ანარქისტი, არამედ როგორც „თავადი ჩერქეზოვი“. საქართველოს სასარგებლოდ იდეოლოგიური კომპრომისები მისთვის უცხო არასდროს ყოფილა. უორდროპმა ეს წერილი საგარეო საქმეთა მინისტრ ლორდ კერზონს გადაუგზავნა. ლორდმა კერზონმა თავადი ჩერქეზოვის თხოვნა გაითვალისწინა. ბრიტანეთის საგარეო მინისტრი საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტიური მხარდამჭერი იყო, ამიტომ მალევე დანიშნა საქართველოს ძველი მეგობარი, ოლივერ უორდროპი ამიერკავკასიაში ბრიტანეთის უმაღლეს კომისრად. პარიზში საქართველოს დელეგაციამ ვარლამი ტფილისში გამოაგზავნა და უორდროპთან მუშაობა დაავალა. ჩერქეზიშვილი ახლა სამშობლოში უფრო იყო საჭირო როგორც ბრიტანეთის უმაღლესი კომისრის უახლოესი ქართველი მეგობარი. უორდროპის ჩამოსვლით ქართულ-ბრიტანული ურთიერთობები დარეგულირდა და პოზიტიურ ნოტზე გადავიდა. 1920 წლის 10 იანვარს ბრიტანელი დიპლომატის უშუალო ძალისხმევითა და ლორდი კერზონის ინიციატივით მოკავშირეთა (ანტანტის) უმაღლესმა საბჭომ ამიერკავკასიის რესპუბლიკების დე ფაქტო დამოუკიდებლობა აღიარა.

დამოუკიდებელ საქართველოში დაბრუნებული ვარლამი გაჭირვებაში ცხოვრობდა, ბევრად უარესად, ვიდრე ლონდონში, მაგრამ მას ეს ნაკლებად აწუხებდა. აკაკი ჩხენკელი 1920 წელს შემდგარ საუბარს იგონებდა: „არაფერია, მითხრა მან ერთხელ, ახალი სახელმწიფოა, ჯერ გამოუცდელი არიან, უნდა მოვითმინოთ. თავი და თავია, გარეშე მტერმა არ გაგვსრისოს. თუ ამას გადავურჩით, თანდათან გამოსწორდება ყველაფერი.“

დამოუკიდებლობის სიხარული ხანმოკლე აღმოჩნდა. 1920 წლის აპრილში უორდროპი ავადმყოფობის გამო სამშობლოში დაბრუნდა, ხოლო 1921 წლის თებერვალ-მარტში საბჭოთა რუსეთმა საქართველო დაიკავა. 1922 წლიდან ვარლამი ემიგრაციაში წავიდა, ისევ ლონდონში. მან გასაბჭოებისთანავე, ჯერ კიდევ ოკუპირებულ საქართველოში დაიწყო ბრძოლა საქართველოს ეროვნულ უფლებათა აღსადგენად. ბოდლიანის ბიბლიოთეკის უორდროპების კოლექციაში შემორჩენილია ვარლამის საგაზეთო პუბლიკაციები, რომლებიც მან ოლივერ უორდროპს სარედაქციოდ გაუგზავნა. ამ სტატიებში ავტორი აღწერს საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს ტერიტორიაზე განხორციელებულ ბოროტმოქმედებებს და საერთაშორისო საზოგადოებას პატარა ქვეყნის მხარდაჭერისკენ მოუწეოდებს. როცა ვარლამის ხელნაწერი და ოლივერის მიერ რედაქტირებული სტატიები ვნახე, გაუგებარი იყო, თუ სად დაიბეჭდა ისინი, რადგან რომელიმე მათგანის სახელით ისინი არსად იძებნება. აქ ისევ ბრუნდება მესამე მონაწილე, ჩვენი კიდევ ერთი ძველი მეგობარი, ჰენრი ნევინსონი. თავის დაწერილს და უორდროპის რედაქტირებულს ვარლამი ნევინსონს უგზავნიდა. ეს უკანასკნელი საკუთარი სახელით ათავსებდა სტატიებს „Manchester Guardian“-ში. მოტივაცია გასაგებია – ოლივერი როგორც ბრიტანეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს მოქმედი თანამშრომელი, ვერ იქნებოდა მათი ავტორი, ხოლო ქართველი ვარლამის ავტორობას სჯობდა, სტატიის ავტორი ბრიტანელი ჟურნალისტი ჰენრი ნევინსონი ყოფილიყო.

ვარლამი  1925 წლის 18 აგვისტოს გარდაიცვალა ჩრდილოეთ ლონდონში, ლოუფორდ როუდის (Lawford Road) 27 ნომერში, 79-ე დაბადების დღემდე რამდენიმე კვირით ადრე. მისი ნეშტის კრემაცია გოლდერს გრინის კრემატორიუმში, 21 აგვისტოს ჩატარდა. მას შვილები არ დარჩენია. დარჩა ერთგული და მისი თავგადასავლების მუდმივი მეგზური ჰოლანდიელი მეუღლე ფრიდა რუპერტუსი-ჩერქეზოვა. 

შოთა რუსთაველის ეროვნული სამცნიერო ფონდის გრანტის ფარგლებში ბრიტანეთში უკვე მეოთხედ ჩამოსულს, ყველაფერი ზემოთქმულის მცოდნეს, ვარლამთან ამდენი „შეხვედრის“ შემდეგ მორალური და ადამიანური ვალდებულება მქონდა მისი ფერფლი მომეძებნა და სათანადო პატივი მიმეგო. განა რამდენმა ქართველმა იცის ეს ისტორია და რამდენს მიუგია მისთვის პატივი? მე ასეთი მხოლოდ ერთი ვიცი და ამ ერთზე მინდა მოგიყვეთ. პროფესორ დიმიტრი შველიძისგან გამეგო, რომ 2001 წელს პროფესორმა გოჩა ფერაძემ ვარლამზე წიგნი დაწერა, გამოიკვლია მისი წინაპრები, ბიოგრაფიული მონაცემები და თან დაურთო La Géorgie-ს ქართული თარგმანიც; მოგვიანებით ლონდონშიც იყო მისი ნეშტისთვის პატივის მისაგებად. ცოდვა გამხელილი სჯობს და აქამდე ამ ადამიანს არ ვიცნობდი. ჩემი ბრალია, უნდა მცნობოდა, მაგრამ აკი ვთქვი, რომ ვარლამის კვლევაზე პრეტენზია არასდროს მქონია, ყველაფერი გზადაგზა „შემომეკვლია“. საქართველოში ერთ-ერთი ვიზიტისას ბატონ გოჩას დავურეკე და გამოვკითხე ვარლამის ფერფლის ასავალ-დასავალი. მოკლედ მომიყვა, რომ ის გოლდერს გრინის კრემატორიუმში ინახებოდა; სათავსო ურნას ჟანგი ჰქონდა მოკიდებული და რათა ფერფლი არ დაკარგულიყო, მან ვარლამის მშობლიური კახეთიდან წამოიღო მარმარილო, გააკეთებინა ურნა და ფერფლი მასში გადაიტანა. ამით დასრულდა ჩვენი ხანმოკლე საუბარი.

ბრიტანეთში დაბრუნებულმა კრემატორიუმის ადმინისტრაციას მივწერე, რომ მინდოდა ვარლამის ნეშტის მონახულება, მაგრამ მიპასუხეს, რომ მონაცემთა ბაზაში ჩერქეზიშვილი არავინ გვყავსო. მივხვდი რაშიც იყო საქმე და განმეორებით ვკითხე, ეგებ Varlam Cherkezov, Cherkesoff ან Tcherkesoff სცადოთ-მეთქი. აქედანაც არაფერი გამოვიდოდა, რომ არა კრემატორიუმის ძველი თანამშრომელი ერიკ უილისი. თავის დროზე მონაცემთა ბაზაში შეცდომა დაუშვიათ და ჩვენი ვარლამი Warlena-დ დაუწერიათ. თუმცა, ერიკს დეტალურად ახსოვდა გოჩა ფერაძის ბრიტანეთში ჩასვლა და მაშინვე მიხვდა, თუ ვისზე იყო ლაპარაკი.

ვიზიტი 26 ოქტომბერს დაგვინიშნეს. წავედით ჩემი მეგობარი, ისტორიკოსი გიორგი ასტამაძე  და მე. გიორგის იმ დილას შეატყობინეს, რომ თბილისში პირველი შვილი შეეძინა. არ არის ჩვეულებრივი ამბავი, როდესაც შვილის შეძენის დღეს 4000 კილომეტრის იქით ხარ და კრემატორიუმში ნეშტის მოსანახულებლად მიდიხარ, მაგრამ ისტორიკოსის პროფესიულ აზარტს წინ რა დაუდგება…

მივედით. გოლდერს გრინი ლონდონის ყველაზე ძველი კრემატორიუმია. ის 1902 წელს გაიხსნა და 2018 წლის 16 ნოემბრის მდგომარეობით მასში 339831 ადამიანის კრემაცია მოხდა, 1925 წელს კი ჩვენი ვარლამი რიგით 14122-ე იყო. აქ დაცული ნეშტებიდან ყველაზე ცნობილი ზიგმუნდ ფროიდისა და მისი ოჯახის ფერფლია. კრემატორიუმს აქვს ფერფლების საცავი, რომელსაც კოლუმბარიუმს უწოდებენ. თითოეული ადამიანის ფერფლი ცალკეულ ნიშშია დაცული. თითოეული ნიშის სიმაღლე და სიგანე დაახლოებით 40-50 სანტიმეტრია; ამ ნიშებშია ჩადებული ფერფლის ურნები. გაგვიმართლა, რომ თავის დროზე ვარლამის მეუღლემ სამუდამოდ შეისყიდა ნიშში ვარლამისთვის ადგილი და მისი ნეშტი არ დაიკარგა. ფრიდა ჩერქეზოვამ ამაში 20 გვინეის მონეტა (21 ფუნტი) გადაიხადა, თავად კი, როგორც ანარქიზმის ცნობილმა ჰოლანდიელმა მკვლევარმა – ჰომე ვედმანმა მითხრა, 1950-იან წლებში სამხრეთ-დასავლეთ პარიზში სრულიად უპატრონოდ და გაჭირვებაში გარდაცვლილა. დაუმარხავთ საერთო საფლავში და მისი ნეშტიც არ შემოგვრჩა. თუმცა, მე არ მინდა ამის დაჯერება და სანამ დამადასტურებელ საბუთს არ ვიპოვნი, ძებნას განვაგრძობ.

დღეს უკვე კრემატორიუმში სამუდამო ნიშები აღარ იყიდება. მაქსიმალური ხანგრძლივობა 80 წელია და მისი ფასი 3913 ფუნტს შეადგენს. ამ დროის გასვლის შემდეგ უკავშირდებიან ოჯახს და მათთან ერთად წყვეტენ ნეშტის მომავალ ბედს. თუ ოჯახი არ გამოეხმაურა, მაშინ ფერფლს კრემატორიუმის ტერიტორიაზე არსებულ მინდორზე მიმოაბნევენ. როგორც ვხედავთ, ნიშებში ადგილის 80 წლით შესყიდვაც საკმაოდ ძვირია, ამიტომ ოჯახების დიდი ნაწილი 20 ან 40-წლიან გარიგებას ამჯობინებს; სხვები კრემაციის შემდეგვე მიმოაბნევენ ფერფლს მინდორზე და სამაგიეროდ კრემატორიუმის ერთ-ერთ კედელზე სამახსოვრო აბრას აკეთებენ; ზოგს ფერფლი მიაქვს და სასაფლაოზე კრძალავს; ხშირად მიაქვთ და ისეთ ადგილას მიმოაბნევენ, სადაც გარდაცვლილს უყვარდა ყოფნა.

კრემატორიუმში ცხოვრებაში პირველად ვიყავი, არაფერი ვიცოდი და ყველაფერი მაინტერესებდა. დაგვხვდა ერიკი, დიდი ენთუზიაზმითა და ხალისით გვიყვებოდა ყველაფერს. მაგალითად, მისგან გავიგე, რომ თურმე რბილი ქსოვილისგან ფერფლი არ რჩება და არც ძვალი იწვის. ის, რასაც ფერფლს უწოდებენ, სინამდვილეში კრემაციის შემდეგ პატარა ნაწილებად დამტვრეული ძვლებია. თურმე ძვალი მაშინვე უნდა დაიმტვრეს, სანამ ცხელია. ახალგაზრდის ძვლები ადვილად არ იმტვრევა, მოხუცებისა კი თითქმის იფშვნებაო, გვითხრა ერიკმა. ამას გვიყვებოდა ოთახში, სადაც ასეულობით ფერფლის ურნით ვიყავით გარშემორტყმულნი. ჩვენთვის ცოტა უცნაური შეგრძნება იყო, მაგრამ ერიკს მშვენიერი, ყოველდღიური განწყობა ჰქონდა. შემომხედა: „შენ ალბათ სამი კილო იქნები“, მითხრა და გაიცინა. მეც მის სიცილზე გამეცინა, თორემ საბოლოო ჯამში სამ კილოდ ქცევის პერსპექტივაზე დაფიქრება სულ არ იყო სასაცილო.

ერიკმა დეტალურად მოგვიყვა ბატონი გოჩა ფერაძის ვიზიტის და მასთან ურთიერთობის დეტალების შესახებ. ეს ხდებოდა 2013 წელს. მან გაუგზავნა ზომები, ბატონმა გოჩამ კი კახური მარმარილოსგან ურნა დაამზადა და ლონდონში ჩაიტანა. სურათებიც გვაჩვენა, კახურივე ღვინით როგორ სვამდნენ კოლუმბარიუმში ვარლამის შესანდობარს. შემდეგ ფერფლი ახალ ურნაში გადაასვენეს, ერიკის დიასპორის საკითხებში სახელმწიფო მინისტრისა და საქართველოს საელჩოს თანამშრომლების თანხლებით ლონდონის მაცხოვრის შობის სახელობის ქართულ ტაძარში წაასვენეს, პარაკლისი გადაუხადეს და ტრაპეზიც გამართეს. უცნაურ გარემოში ვისმენდით ამ ამბებს, მაგრამ ვარლამის ნეშტისთვის პატივის მიგებით კმაყოფილებისა და ბატონი გოჩა ფერაძისადმი მადლიერების გრძნობა გვეუფლებოდა. ამას ვწერ ბრიტანეთში მყოფი და მას პირადად ჯერ კიდევ არ შევხვედრივარ. კარგია, რომ არსებობენ ასეთი ადამიანები.

ბოლოს ერიკს მთავარი კითხვა დავუსვი: რა შანსია, რომ ვარლამი საქართველოში გადავასვენოთ? მან მიპასუხა, რომ საჭიროა შთამომავლებმა მიმართონ კრემატორიუმის ადმინისტრაციას, მაგრამ რადგან ჩერქეზიშვილს შთამომავლობა არ დარჩენია და ის საქართველოს ისტორიისთვის მნიშვნელოვანი ფიგურააო, მგონი სახელმწიფოს მხრიდან მიმართვა და სათანადო დასაბუთებაც გაჭრისო.

ვარლამმა ჯერ მეფის, შემდეგ საბჭოთა რუსეთისგან დევნილმა თავისი ცხოვრების ორ მესამედზე მეტი გადასახლებებსა და ემიგრაციაში გაატარა. თუმცა, მისი ემიგრაცია არასდროს ყოფილა ნებაყოფლობითი; რამდენჯერაც საქართველომ თავისუფლება მოიპოვა, იგი იმდენჯერ დაბრუნდა სამშობლოში. ასე იყო 1905-1906 წლების რევოლუციის და შემდეგ 1918-1921 წლების დამოუკიდებლობის დროს. 1925 წლიდან დღემდე მისი ნეშტი კვლავ იძულებით ემიგრაციაშია და არა ქართველთა გვერდით (მაგალითად ლევილის სასაფლაოზე), არამედ სრულიად უცხო გარემოში. 

რამდენადაც ვიცი, ჩვენ ვიყავით გოჩა ფერაძის შემდეგ მეორენი, ვინც მისი ნიში გოლდერს გრინის კოლუმბარიუმში მოინახულა. ვფიქრობ, სამართალი უნდა გავაჩინოთ, ვარლამი საქართველოშია დასაბრუნებელი. მისი ადგილი მისი მეგობრის, ილია ჭავჭავაძისა და სხვა გამოჩენილი ქართველების გვერდით არის.

ეს საქმე ანდერძადაც შეგვიძლია განვიხილოთ. 1926 წელს ემიგრანტულ ჟურნალ „დამოუკიდებელ საქართველოში“, რომელიც პარიზში გამოდიოდა, აკაკი ჩხენკელი „გუშაგის” ფსევდონიმით წერდა: „არაჩვეულებრივი იყო ვარლამის სიკვდილი, ისე როგორც მთელი მისი ცხოვრება. მან ენა აიდგა! საქმე იმაშია, რომ ვარლამი ბავშვობიდან რუსეთში იზრდებოდა, არ ეხერხებოდა ქართული, თუმცა ესმოდა და სწერდა კიდეც. ჩემთან იყო ეკა ჩერქეზიშვილი, ვარლამის ძმის ქალი, და მან გადმომცა, რომ ვარლამი სიკვდილის წინ მარტო ქართულათ და ისიც გასაოცრათ წმინდათ ლაპარაკობდაო; თვით ბიცოლა ფრიდასაც არ ელაპარაკებოდა სხვა ენაზე და მიხდებოდა მისთვის თარგმნაო. ვარლამი, იმავე ეკას გადმოცემით, თავს საქართველოში გრძნობდა, ებაასებოდა თურმე იქ დარჩენილ მეგობრებს, იგონებდა ბავშვობას. ერთი სიტყვით, ოცნებაში სცურავდა.

ვარლამი დასწვეს, მხოლოდ ფერფლიღა დაგვრჩა – რამდენათ გაადვილებულია მისი გადატანა ჩვენში! ეგეც სიმბოლურია ჩვენთვის. ვარლამმა შესწირა მთელი თავისი არსება ქართველ ხალხს და სიკვდილის ჟამსაც იმაზე იზრუნა, რომ მას, ხალხს, არ გაძნელებოდა წმინდა მოვალეობის მოხდა დაუვიწყარ მოჭირნახულეს მიმართ.“

საქართველოს განთავისუფლების რწმენას და ამ მორალურ ანდერძს პარტიული კუთვნილება არ ჰქონია. სოციალ-დემოკრატ ჩხენკელთან ერთად, იმავე გაზეთში ეროვნულ-დემოკრატი გიორგი გვაზავა წერდა: „სიკვდილის დროს ქართულად დაუწყო თურმე ლაპარაკი თავის ცოლს საქართველოზე. ვინ იცის, რა ელანდებოდა მაშინ მის ანთებულ გონებას: ყუმბარა, გველეშაპი, ციმბირი… საქართველო განთავისუფლებული და მშვენიერი… საქართველო დამხობილი და კვლავ წამებული… ვინ იცის?…

„ტყუილად ხომ მაინც არ ჩაივლის ეს განწირულის სულისკვეთება“, ხშირათ იტყოდა ხოლმე ვარლამი.

არა, ტყუილად არ ჩაივლის… და ის პატარა ვერცხლის დოქი, რომელშიდაც ინახება ეხლა ვარლამის ფერფლი, იპოვნის თავის ალაგს სახელოვან ქართველ მოღვაწეთა პანთეონში.

მას არ დაივიწყებს მადლობელი საქართველო.“

ვარლამის ოცნება ახდა, საქართველო გათავისუფლდა, მაგრამ მას ჯერ არ უზრუნია ჩერქეზიშვილის სახლში დაბრუნებაზე. ბიუროკრატიულად და ხარჯის თვალსაზრისით ეს რთული საქმე არ იქნება. მე უფრო სხვა რამ მაფიქრებს: გადაწყვეტილების მიმღებთა დარწმუნება და, გადაწყვეტილების შემთხვევაში, საზოგადოების მიერ საქართველოში მისი სათანადო პატივით დახვედრა. განა ვინ იცნობს ვარლამს? სწორედ მის თქვენთვის გასაცნობად დაიწერა ეს ბლოგი. ჩვენ უნდა ვიცოდეთ, ვინ გვყავს ქვეყანაში დასაბრუნებელი.