მოზაიკური ერთიანობა

სამოსი კულტურის განუყოფელი ნაწილია. სხვადასხვა ხალხს ტრადიციული სამოსიც სხვადასხვანაირი აქვს, რაც კარგად ასახავს არსებულ კულტურას, გარემო პირობებსა თუ უცხო კულტურათა გავლენას, მაგრამ მსოფლიოში გვხვდება ისეთი ქვეყნებიც, რომელთა ცალკეულ კუთხეთა სამოსშიც კი უნიკალური მრავალფეროვნება აღინიშნება და ამ მხრივ ქართული სამოსის კვლევა მართლაც საინტერესოა.

გეოგრაფიულ-კლიმატური და სამეურნეო-ყოფითი ფაქტორები თუ ახლო და შორეულ მეზობლებთან ურთიერთობის გავლენა… ქართული ეროვნული სამოსი მრავალი საუკუნის განმავლობაში ვითარდებოდა და იცვლებოდა, ყველა კუთხე – მთის, ბარის თუ ზღვისპირეთის – მხოლოდ თავისთვის სახასიათო სამოსს ქმნიდა და ირგებდა, თუმცა აღსანიშნავია, რომ მათ მაინც გასდევდათ ერთიანი ქართული ხაზი.

ჩვენ არც ისე ბევრი წყარო მოგვეპოვება ისტორიული სამოსის გასაცოცხლებლად. უძველესი სამოსის აღდგენას დღეს მკვლევრები არქეოლოგიური გათხრებისა თუ ქვაზე კვეთილი რელიეფური ქანდაკებების შესწავლით ცდილობენ და ამგვარად კრავენ ერთიან სურათს. ეროვნული სამოსის პირვანდელი სახით შესანარჩუნებლად „აუცილებელია მათი კონსტრუქციისა და დამუშავების დეტალური შესწავლა“, ამბობს აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი ნინო დოლიძე, რომელიც რუსთაველის ეროვნულ სამეცნიერო ფონდთან თანამშრომლობს.

2014 წელს სწორედ აღნიშნული ფონდის მხარდაჭერით დაიწყო პროექტი „ქართული ეროვნული სამოსის კვლევა ილუსტრირებული ცნობარისა და ნიმუშების დამუშავებით“. პროექტის მთავარ მიზნად დაისახა ქართულ ეროვნულ სამოსზე ქართულ-ინგლისური ილუსტრირებული ცნობარის შექმნა, რომელსაც თან დაერთვებოდა სამოსის ტერმინთა განმარტებითი ლექსიკონი.

ცნობარმა მოიცვა საქართველოს სხვადასხვა კუთხისთვის დამახასიათებელი სამოსის ტიპები თუ ფორმები, მათი საერთო ნიშნები და განსხვავებები, სამოსში გამოყენებული მასალები, დამზადების ტექნოლოგიები და შემკულობა XX საუკუნის პირველი ნახევრის ჩათვლით. ამ ინფორმაციის მისაღებად მკვლევართა ჯგუფმა შეისწავლა უძველესი ისტორიული წყაროები, იკონოგრაფია და საქართველოს ეროვნულ მუზეუმში დაცული ექსპონატები.

„ქართული ეროვნული სამოსი უჩვეულოდ მრავალფეროვანია და მკვეთრად იცვლება კუთხეებისა და პერიოდების მიხედვით“, ამბობს ნინო დოლიძე.

ტრადიციული ჩაცმულობა მართლაც საგრძნობლად იცვლებოდა დროთა განმავლობაში. ქვეყნის საერთო მდგომარეობა ძლიერ მოქმედებს ხალხის ჩაცმულობაზე. მაგალითად, XII-XIII საუკუნეები ჩვენი ქვეყნის აღმავლობის პერიოდია და ამ დროს შეკერილი ქართული  სამოსი სხვა ქვეყნებშიც გაჰქონდათ, რასაც უცხოური წყაროები მოწმობს. XVI საუკუნიდან აღმოსავლური გავლენა ეტყობა როგორც ქალის, ისე მამაკაცის ტანსაცმელს. XVII საუკუნეში აღმოსავლური გავლენა ძლიერდება და საუკუნის მიწურულს საბოლოოდ მკვიდრდება სამოსის ახლებური ტიპი – ქართული ტრადიციული ქათიბი ზომაზე გრძელი, უბეში ჩახსნილი, მაჯასთან შეკრული სახელოთი. XVIII საუკუნეში აქტიურად ხდებოდა უცხოური – რუსული, ფრანგული, სპარსული თუ ინგლისური ქსოვილის გამოყენება. „ქართული სამოსით ალექსანდრე დიუმაც კი მოიხიბლა – შეაკერინა ის და პარიზში იწონებდა თავს“, ამბობს ნინო დოლიძე. XIX საუკუნიდან ქართული ეროვნული სამოსის საუკეთესო ნიმუშებმა მუზეუმებში გადაინაცვლა.

სამოსი იცვლება არა მხოლოდ დროის, არამედ ქვეყნის მხარეების მიხედვითაც. ხშირად მეზობელ კუთხეებშიც კი ძლიერ განსხვავებულ სამოსს ვხვდებით.
მაგალითად, თუში ქალის სამოსი სადაა. აქ ნაკლები ყურადღება ექცეოდა ქარგვის ხელოვნებას და მათ ძირითადად ამკობდნენ ფერადი ნაჭრებითა და ძაფების გვირისტებით, ვერცხლის ჯაჭვებითა თუ მონეტებით, ხევსურული სამოსი კი უხვადაა დეკორირებული ჯვრული ორნამენტების სხვადასხვაგვარი კომპოზიციებით, რომლებიც ხელოვნების უმაღლეს საფეხურამდე აიყვანეს ხევსურმა ქალებმა.

მოხევეთა ტრადიციული სამოსი ორიგინალურია და მიუხედავად ტერიტორიული სიახლოვისა და მჭიდრო ურთიერთობისა მნიშვნელოვნად განსხვავდება აღმოსავლეთ საქართველოს მთის რეგიონის სამოსისაგან, განსაკუთრებით კი ხევსურულისგან.
ფშავის ტრადიციულ სამოსსაც გამორჩეული ადგილი უჭირავს. ის აერთიანებს როგორც ხევის, ასევე ხევსურეთისთვის დამახასიათებელ ელემენტებს, თუმცა ახალი ნიშნებიც შემოდის – ქალების „ფესტამალი“, მამაკაცების – სარჩულით დამუშავებული საგულე-ახალუხი. თარგის ორიგინალურობითა და შემკულობის ხელოვნებით ისევ ხევსურული სამოსი –  ტალავარი გამოირჩევა.ფშავის სამხრეთით, მთიულეთის ისტორიულ მხარეში, ტრადიციული ტანსაცმელი მუქი ფერებით გამოირჩევა, თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ახალგაზრდა მთიული მამაკაცები ფერად სამოსსაც ატარებდნენ – ჩოხა-ახალუხის ქვეშ მათ ჭრელი ნაჭრისგან დამზადებული, ფერადი ძაფებით მორთული პერანგები ეცვათ. 

დასავლეთით, რაჭისა და ლეჩხუმის სამოსი ერთმანეთის მსგავსია და მხოლოდ უმნიშვნელო დეტალებით განირჩევა ერთმანეთისგან. მკვეთრად განსხვავდება მხოლოდ ზემო რაჭის ქალის სამოსი. ის არა მარტო ქვემორაჭულისგანაა განსხვავებული, არამედ მთელი საქართველოსგან. „უცხო ქვეყნელი რომ ვინმე მოვიდეს უწერაში, დარწმუნებული ვარ, რომ ძნელად გამოიცნობს მამაკაცს დედაკაცისაგან, როგორც მამაკაცებს აცვიათ ჩოხა-ქალამნები, ისე დედაკაცებს. განირჩევიან დედაკაცები იმით, რომ მათ ახურავთ თავზე გრძელი პირკლის ლეჩაქები ირგვლივ ფოჩით მოკერებული და ყელზე ჩამოკიდებული კაკილა (მძივი)”, წერდა გაზეთი „დროება” 1877 წელს.

სვანი ხალხის სამოსი არ ჰგავს საქართველოს სხვა მთიანი კუთხეების მკვიდრთა ჩაცმულობას. ამით ისინი უფრო მეგრელებსა და იმერლებს ენათესავებიან. მეგრული ტრადიციული სამოსის მდიდარი ტერმინოლოგია იმაზე მიუთითებს, რომ ამ მხარეში ძველი დროიდან განსაკუთრებული ყურადღება ექცეოდა ჩაცმულობას. იმერლებს ოდითგანვე ვიცნობთ როგორც ლაზათიანად ჩაცმის მოყვარულ ხალხს – მჭიდროდ მორგებული ჩოხები, უძირო „აზიაცკები“ და იმერული ფაფანაკი.

ძალიან საინტერესოა აფხაზური სამოსი, რომელიც გამორჩეული და უნიკალურია ფერთა შეხამებითა და ნატიფი, მდიდრული შესამკობლით. აფხაზური სამოსი მკვეთრად განსხვავდებოდა მაღალ და დაბალ სოციალურ ფენაში. ეს სხვაობა ჩანდა გამოყენებული მასალის ხარისხში, ფერთა გამასა და შემკულობაში. მაღალი წრის წარმომადგენლები ატარებდნენ ჩერქეზულ ჩოხას დახრილად დაკერებული საქილეებით, რომელსაც ბამბის (სატინა) ან აბრეშუმის ახალუხის – ბეშმეტის ზემოთ იცვამდნენ.
საინტერესოა, რომ მკაფიო თურქული გავლენის მიუხედავად, აჭარული ჩაცმულობის ზოგიერთი დეტალი და მათი გამოყენების წესი მაინც საკმაოდ კარგად ინარჩუნებს ზოგად ქართულ ხასიათს. გურული ტრადიციული ტანსაცმელი განსაკუთრებული კონსტრუქციითა და დეკორით გამოირჩევა.

არ უნდა დავივიწყოთ „დედაქალაქური“ ჩაცმულობაც. XIX საუკუნის თბილისს გამოარჩევდა მრავალეთნიკურობა და მკვეთრი სოციალურ-წოდებრივი დიფერენცირება. დიდგვაროვანი და დაბალი ფენის წარმომადგენლები, შეძლებული ვაჭრები, ხელოსნები თუ წვრილი ვაჭრები, ამგვარი სიჭრელე ქალაქს თავისებურ, აღმოსავლურ ელფერს სძენდა და დედაქალაქურ ჩაცმულობას სრულიად უნიკალური ხასიათით აცოცხლებდა.