1858 წლის გაზაფხულზე, სამოქალაქო ომამდე 3 წლით ადრე, ახალგაზრდა ინჟინერი ჯონ ტ. მილნერი ჯოუნს-ველიში (ალაბამა) მიემგზავრებოდა – გუბერნატორის დავალებით სარკინიგზო ხაზი უნდა დაეგეგმარებინა, რადგან ჯოუნს-ველისა და მის სამხრეთით მდებარე რედ-მაუნტინში ქვანახშირისა და რკინის საბადოები აღმოაჩინეს.

„მთის თავზე მოვექეცი და ამ ლამაზ ხეობას გადმოვხედე“, – იხსენებდა მილნერი ხეობას, სადაც მოგვიანებით ბირმინგემი – მხრჩოლავი საკვამურების, სარკინიგზო ხაზებისა და ბნელი, სასიკვდილო მაღაროების ქალაქი დაარსდა:

„სადამდეც თვალი წვდებოდა, სულ ბაღები იყო გაშენებული… სხვაგან არსად მინახავს ასეთი უზრუნველყოფილი მიწათმოქმედი ხალხი. მათ ყველაფერი მოჰყავდათ, რაც კი საკვებად სჭირდებოდათ, ამასთან, ათასობით ბუშელი ხორბალი გასაყიდადაც გაჰქონდათ. თავიანთი დასახლებები მოეწყოთ ლამაზი და ანკარა მდინარის გასწვრივ… მთლიანობაში, ეს გახლდათ წყნარი, მშვიდი, კარგად აწყობილი და სწორად მართული ცივილიზაცია“.

ამ ცივილიზაციის დაახლოებით ერთ მეოთხედს შეადგენდნენ დამონებული აფროამერიკელები.

მილნერისა და მის თანამოაზრეთა ხედვით, აქ ინდუსტრიული პლანტაცია აშენდებოდა დამონებული ხალხის შრომით. სამოქალაქო ომმა პროცესი შეაფერხა, მაგრამ ბირმინგემი მაინც დაარსდა 1870-იან წლებში და ქალაქი თითქმის სრულყოფილად ემთხვეოდა მის დამფუძნებელთა ხედვას. ბირმინგემი ქვანახშირითა და რკინის საბადოებით ბრიტანეთსაც კი გაუწევდა მეტოქეობას. ამასთან, შავკანიანი იაფი მუშახელი დამატებით ბონუსს აძლევდა ქალაქს. ალაბამელებმა ააწყვეს ახალი ეკონომიკა და ააშენეს „ჯადოსნური ქალაქი“. ეს გახლდათ ქალაქი, რომელსაც დიდი სიმდიდრე მოჰქონდა ადამიანთა მცირე ჯგუფისთვის, ხოლო საარსებოდ დამაკმაყოფილებელ პირობებს უქმნიდა ხალხის დიდ მასებს – ღარიბ, თეთრკანიან მოიჯარე-მონახევრეებს, შავკანიანთა გარკვეულ ნაწილს და, ასევე, იმიგრანტებს. ეს ქალაქი ინდუსტრიული მასშტაბით ამზადებდა რელსებსა და კოჭებს, ეკონომიკურად მზარდი ქვეყნის ასაშენებლად, მაგრამ, საბოლოოდ, ის გადაიქცა უკიდურესად სეგრეგირებულ და, ამასთან, ერთ-ერთ ყველაზე დაბინძურებულ ქალაქად.

სხვაგან არსად ჩანს ინდუსტრიული კაპიტალიზმის გახლეჩილი სული ისე მძაფრად, როგორც ბირმინგემში. სხვაგან არსად ჩანს უფრო ცხადად, თუ რამდენად დიდი დატვირთვის მატარებელია მომავლის ხედვა.

მარტიდან მოყოლებული, პანდემიის პერიოდს ვატარებ ჩემს მეუღლესთან ერთად, რომელიც ალაბამიდანაა. ჩვენს სახლს 2 კილომეტრზე ნაკლები აშორებს რედ-მაუნტინისგან. ყოველ დილით ვუსმენთ დამთრგუნველ ახალ ამბებს უსამსახუროდ დარჩენილ ადამიანებსა თუ გადატვირთულ სარეანიმაციო პალატებზე.

ჟურნალ National Geographic-ში გარემოსდაცვით საკითხებზე ვმუშაობ. როდესაც პანდემია დაიწყო, მაშინ ანტარქტიკაში ვმოგზაურობდი. „დედამიწის დღის“ 50-ე წლისთავისადმი მიძღვნილი ჩვენი აპრილის ნომერი ახალი დაბეჭდილი იყო. იქ ისმებოდა ერთი მთავარი კითხვა: როგორი სახით შეხვდება დედამიწა დედამიწის დღის მე-100 იუბილეს 2070 წელს? როდესაც ვაშინგტონში დავბრუნდი, 2020 წლის მოვლენებით დეზორიენტირებულმა, ხელში ავიღე ალბერ კამიუს რომანი „შავი ჭირი“. პარალელები მართლაც შემაძრწუნებელი ჩანდა. „ისინი განაგრძობდნენ თავიანთ საქმიანობას, გეგმავდნენ მოგზაურობებს, გამოთქვამდნენ მოსაზრებებს“, – წერდა კამიუ ალჟირის ქალაქ ორანზე, სადაც ხალხს, ეპიდემიის საწყის ეტაპზე, საფრთხის არ სჯეროდა. „როგორ დაუშვებდნენ ისინი, ეფიქრათ ჭირზე; ის ხომ სრულიად გამორიცხავს მომავალს…?“

თუმცა, ჩვენი მომავალი არ გამქრალა. მხოლოდ საგონებელში ჩაგვაგდო – და, ფართოდ გადაიშალა.

რა გრძელვადიანი ზეგავლენა ექნება COVID-19-ს გარემოზე? როგორ იმოქმედებს ჩვენი ქალაქის ჰაერსა ან ოკეანეში მოხვედრილ პლასტმასაზე, სულ უფრო მეტად შემცირებულ ტროპიკულ ტყესა თუ კლიმატზე, რომელიც მიმდინარე წელსაც აგრძელებს დათბობას – უკვე იმდენად ცხელ ჰავაზე, რომ ტუნდრა ვრცელ ფართობებზე გადაიწვა ციმბირში?

ციმბირში „სითბური ტალღა ვერ წარმოიქმნებოდა, ადამიანი რომ არ ამწვავებდეს კლიმატს“, – დაასკვნეს მეცნიერებმა.

შეიცვლება ჩვენი დამოკიდებულება, დედამიწასთან მოპყრობის მხრივ, სადაც 8 მილიარდამდე ადამიანი იბრძვის საარსებო წყაროსთვის?

„ამ უპრეცედენტო კრიზისის პირველი შემაძრწუნებელი გამოვლინებაა ის, რომ ყველაფერი განუყოფელია, რაც წინათ ცალ-ცალკე გვეჩვენებოდა“, – წერს ფრანგი სოციოლოგი ედგარ მორენი თავის ახალ წიგნში, რომელიც პანდემიის „გაკვეთილებზე“ მოგვითხრობს. მისი ხედვით, ფიზიკური შეზღუდვების ასეთ არნახულ პირობებში ადამიანი პირველად ცდილობს, რომ გადააფასოს ჩვენი სახეობის მიერ არჩეული გზა.

კამიუს რომანს ვკითხულობდი შუა ივნისში, როდესაც აშშ-ში დემონსტრაციები იმართებოდა ჯორჯ ფლოიდის მკვლელობის გასაპროტესტებლად. კონფედერაციულ ძეგლებს ამხობდნენ ქვეყნის სამხრეთში, მათ შორის, ბირმინგემში.

ბირმინგემში ობელისკის დემონტაჟით მერმა, რენდალ ვუდფინმა, ალაბამის კანონი დაარღვია.

ყველგან გაისმოდა შეძახილები, რომ „სისტემა უნდა შეიცვალოს“. და, უცებ, იდეა, რომ ეს შესაცვლელი სისტემა, ის, თუ როგორ ვეპყრობით ფერადკანიანებს, მხოლოდ ამ საკითხით კი არ იზღუდება, არამედ მოიცავს დედამიწის მიმართ ჩვენს დამოკიდებულებასაც, თითქოს, ემოციურ აზრს იძენდა. კლიმატის ექსტრემალური გამოვლინებები, პანდემია, პოლიციის ძალადობა… ამ ყველაფერს მივყავართ ერთი შეგრძნების გაცნობიერებამდე: დაუცველობა.

იქნებ, დაუცველობის ამ საერთო შეგრძნებამ გული გაგვიხსნას და მსოფლიო გარდავქმნათ საერთო კეთილდღეობის მისაღწევად. თუმცა, იმავე დაუცველობის შიშით, შეიძლება საფრთხედ აღვიქვათ სხვა ადამიანები და მხურვალედ ვინატროთ პრეპანდემიური, ჩვეული ცხოვრება – სავარაუდოდ, უფრო მეტი კედლითა თუ შეზღუდული საჰაერო ფრენებით, მაგრამ ბუნების განადგურების წინანდელი ხარისხით. თუ როგორი მომავალი დაგვიდგება, ეს არ არის „გამოცნობანა“, მას ჩვენ ვაშენებთ.

პანდემიის საწყის სტადიაზე, თითქოს, „გამწვანებული“ მსოფლიოს ნიშნები გამოკრთა. საწარმოების დახურვამ ჰაერი გაასუფთავა. შედეგად, ჩინეთში, თებერვალ-მარტის პერიოდში, დაახლოებით, 9000 ადამიანზე მეტი გადაურჩა სიკვდილს, როგორც ანგარიშობენ იელის უნივერსიტეტის მკვლევრები, მაგრამ ივლისში ჩინეთის ეკონომიკა კვლავ ამუშავდა და ჰაერის დაბინძურების ხარისხმა შარშანდელ მონაცემსაც კი გადააჭარბა.

ადრეულ გაზაფხულზე ნახშირბადის ემისიებიც მკვეთრად შემცირდა და 17%-იანი კლება აჩვენა მსოფლიო მასშტაბით, მაგრამ გარკვეული დროის შემდეგ ისიც მსგავსადვე გაიზარდა და მკვლევართა გათვლებით, 2020 წლის მთელ პერიოდზე ემისიები მხოლოდ 8%-ით თუ შემცირდებოდა. ერთი მხრივ, ეს დიდი ვარდნაა: როგორც ჩანს, თუ იარაღს მოგვადებენ შუბლზე, მანქანაზეც უარს ვიტყვით და ფრენაზეც. მეორე მხრივ, ამ წლის განმავლობაში ნახშირორჟანგის შემცველობა კვლავ იმატებდა ატმოსფეროში – მხოლოდ ზრდის სიჩქარე შენელდა მცირედით. საერთაშორისო შეთანხმებით, გლობალური დათბობის ნიშნული არ უნდა ასცდეს ტემპერატურის 2-გრადუსიან მატებას XIX საუკუნის მონაცემთან შედარებით, მაგრამ ამ მიზნის მისაღწევად ჩვენ მოგვიწევს აღნიშნული ემისიების თითქმის განულება არაუგვიანეს 2070 წლისა, ამას კი დასჭირდება 2020 წლის მსგავსი შემცირებები უწყვეტად ათწლეულების განმავლობაში.

და რას იტყვით ფრინველებზე? მსოფლიოს არაერთ წერტილში აღინიშნა, რომ მათი ჭიკჭიკი წელს უჩვეულოდ ხმამაღლა ისმოდა. ეს მეც შევამჩნიე და დიდი ენთუზიაზმით შევხვდი ორნითოლოგ მარიო კონ-ჰაფტს, რომელიც ბრაზილიის ქალაქ მანაუსში მდებარე ამაზონის კვლევის ეროვნულ ინსტიტუტში მუშაობს. თუმცა, ჩემთან საუბრისას, მან უკუაგდო მოსაზრება, თითქოს ველური ბუნება გამოცოცხლების გზას ადგას.

„30 წელია აქ ვარ და რასაც ვუყურებ, ეს არის ფრინველთა თანდათანობითი შემცირება, როგორც რაოდენობრივად, ისე სახეობრივი მრავალფეროვნების თვალსაზრისით“, – ამბობს იგი და იხსენებს მანაუსს, თუ როგორ გადაიქცა ეს მდინარის პირას მძინარე ქალაქი ინდუსტრიულ მეტროპოლისად თავისი 2 მილიონი მოსახლით.

ჩრდილოეთ ამერიკაში ფრინველთა პოპულაცია 29%-ით შემცირდა 1970 წლიდან, – აღნიშნულია კვლევაში.

ამ ტენდენციას პანდემია ვერ შეცვლის. „მსგავსი ტიპის მოვლენა მხოლოდ და მხოლოდ შიშის გრძნობას აძლიერებს ხალხში“. ამაზონის გაუტყეურების წლევანდელი მაჩვენებელი ბევრად აღემატება თვით 2019 წლის მონაცემს, რომელიც დიდი აფეთქებით გამოირჩეოდა.

დღეს ჩვენ ვუპირისპირდებით გარემოსდაცვით პრობლემებს, რომლებიც ათწლეულების განმავლობაში ყალიბდებოდა. თუ COVID-19 მართლაც გრძელვადიანი პერიოდით შეცვლის სურათს, ამის მიზეზად უნდა მივიჩნიოთ არა საგზაო მოძრაობის შეჩერება, არამედ განცდილი შეგრძნებები – ფრინველთა ჭიკჭიკის მოსმენა თუ სუფთა ჰაერის ჩასუნთქვა, რამაც გარდატეხა შეიტანა ჩვენს კულტურაში.

„მეცნიერება ცხადად უჩვენებს, რომ ეს ათწლეული კაცობრიობის მომავალს გადაწყვეტს “, – ამბობს იოჰან როკსტრომი, პოტსდამის კლიმატის ზეგავლენის კვლევითი ინსტიტუტის დირექტორი. როკსტრომი და სხვა მკვლევრები ჯერ კიდევ 2009 წლიდან ამტკიცებენ, რომ ჩვენ ვუახლოვდებით და რიგ შემთხვევებში უკვე ჩავუქროლეთ კიდეც ცხრა „გლობალურ საზღვარს“. ერთი ასეთი ზღვარია ბიომრავალფეროვნების შემცირება ტყის ჩეხით და სახეობათა გაქრობით; კიდევ სხვა – წყლის არხებში მოხვედრილი აზოტი, რომლის წყაროც სასუქებით გაჯერებული მინდვრებია. დღეს მეცნიერები დავობენ იმაზე, თუ რამდენი მსგავსი საზღვარი არსებობს, ან მართლაც შეუქცევადი კატასტროფული პროცესები ხომ არ დაიწყება მათი გადაბიჯების შემთხვევაში?! მაგრამ მთავარი იდეა, რომ ჩვენ მტკივნეულ დარტყმებს ვაყენებთ პლანეტას, ცალსახაა, კლიმატის ცვლილება კი ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითია.

ასე ძლიერ რატომ გვიჭირს ფაქტებით დამტკიცებული საფრთხეების დანახვა? ამ საკითხის შესწავლას ათწლეულები დაუთმო პრინსტონის უნივერსიტეტის ფსიქოლოგმა ელკე ვებერმა, „ყველაზე ძირეული პრობლემა ჩვენი სახეობისთვის დამახასიათებელი მიოპიაა, – მითხრა მან, – ჩვენ ვკონცენტრირდებით საკუთარ თავზე. ჩვენ ვფოკუსირდებით აწმყოზე“.

ქვის ხანაში რომ ვცხოვრობდეთ, ეს მართებულ სტრატეგიად ჩაითვლებოდა თვითგადასარჩენად, მაგრამ დღეს, მთელ დედამიწაზე მოფენილები, ვუპირისპირდებით ისეთ საფრთხეებს, რომლებიც ვერ ხვდება ჩვენი ხილვადობის არეში და არც უშუალოდ ამ მომენტში გვემუქრება – როგორც ლომი გვემუქრებოდა ადრე – ხოლო კლიმატის ცვლილება გლობალურია და რაც უნდა ეფექტურად ვებრძოლოთ დღეს, მხოლოდ შორეულ მომავალში თუ გამოჩნდება ჩვენი ძალისხმევის დადებითი შედეგები.

კლიმატის ცვლილებაზე დაფიქრების სურვილს გვიკარგავს ასევე მისი მასშტაბი და კომპლექსურობა, მაგრამ არსებობს გარკვეული ხერხები, რომ ეს მოვლენა შედარებით უფრო მართვადი პროცესის სახით წარმოვიდგინოთ. ერთ დილით „ზუმში“ შევხვდი ჯონ სტერმანს, რომელიც MIT System Dynamics Group-ის დირექტორია. მან წარმიდგინა ერთგვარი სიმულატორი, სახელად „კლიმატის ინტერაქტივი“. მონიტორზე 18 „ღილაკია“ და მათი მეშვეობით შეგიძლიათ სტრატეგიები შეიმუშაოთ კლიმატის ცვლილებასთან საბრძოლველად. ეკრანზე დიდად გამოისახება, თუ რამდენად გაიზრდება გლობალური ტემპერატურა 2100 წლისათვის მოცემული პარამეტრებით. თამაშის მიზანია, ტემპერატურის მატება 2 გრადუსზე ნაკლები იყოს.

სიმულატორით „თამაში“ უფასოა მისამართზე: climateinteractive.org/tools/en-roads. გასაკვირია, მაგრამ პოპულაციის კონტროლს დიდი შედეგი ვერ მოაქვს.

მომავლის მსოფლიოში მე მაქსიმალურად გავზარდე ავტომობილებისა და შენობების ენერგოეფექტურობა; შევამცირე სათბურის აირების ჟონვა მილსადენებიდან თუ ფერმებიდან; საშუალო გადასახადი დავაწესე ნახშირბადზე; 2025 წლისთვის შევაჩერე ახალი ინვესტიციების ჩადება ქვანახშირის ინდუსტრიაში, ხოლო 2035 წლისთვის – ნავთობში. კიდევ ერთი-ორი ზომა რომ მივიღე, თითქმის უკვე ჩამოვვარდი 2-გრადუსიან ნიშნულზე. ატმოსფეროდან გარკვეული რაოდენობის CO2-ის „გამოსრუტვით“ კი ფინიშის ხაზი გადავკვეთე.

„ეს სიმულატორი ადამიანებს ეხმარება, რომ თავიანთთვის სასურველი მომავალი შექმნან“, – ამბობს სტერმანი. თავად არავის კარნახობს, თუ რომელი ქმედება აირჩიონ. დამოუკიდებლად გაკვალული გზა ბევრად უფრო დამაჯერებელია – და სტიმულის მომცემიც. „სახლში იმ შეგრძნებით ბრუნდებიან, რომ ამ პრობლემის გადაჭრა მართლაც მნიშვნელოვანია, – აცხადებს იგი, – და კიდევ მეტიც – იჯერებენ, რომ ეს შესაძლებელია“.

ბიჰევიორისტული ექსპერიმენტების ჩატარებით ელკე ვებერმა აღმოაჩინა კიდევ სხვა ხერხები, თუ როგორ უნდა ფოკუსირდნენ ადამიანები მომავალზე. დღევანდელობას განსაკუთრებით ერგებოდა ასეთი ტიპის ექსპერიმენტი: მონაწილეთა ერთ ჯგუფს შეეკითხნენ, თუ როგორ აღიქვამდნენ ისინი კლიმატის ცვლილებას და რამდენად აქტიურ გარემოსდაცვით ქმედებებს გაატარებდნენ. ამავე შეკითხვებით მიმართეს მეორე ჯგუფსაც – მაგრამ, ჯერ სთხოვეს, დაეწერათ მოკლე ესეი, სათაურით: რა სახელით მსურს, რომ დამიმახსოვროს მომავალმა თაობამ.

„ჩვენ ყველას გვძულს ის ფაქტი, რომ ერთ დღესაც გარდავიცვლებით, – განმიმარტა ვებერმა, – გარკვეული პერიოდულობით სულ გვახსენდება ადამიანის მოკვდავი ბუნება“. შედეგად, ამ ფაქტის მხოლოდ გახსენებაც კი საკმარისი აღმოჩნდა ექსპერიმენტში მონაწილე მეორე ჯგუფისთვის, რომ უფრო ღრმად დაფიქრებულიყვნენ გარემოზე და მეტი მზაობა გამოეჩინათ მის დასახმარებლად.

თავიანთი ქვეყნის გრძელი ისტორიის შეხსენებით ადამიანები მომავალზეც გრძელვადიანი პერსპექტივით ფიქრობენ – აცხადებს ელკე ვებერი.

როგორ დედამიწას დავუტოვებთ შვილებს, ან რა ამბებს მოყვებიან ჩვენზე? ამ საკითხებზე დაფიქრებას შეუძლია ენერგია და სტიმული შეგვმატოს. არსებითია გადავხედოთ, ასევე, თავად ჩვენამდე მოსულ ისტორიას. ნარატივი, რომელიც საფუძვლად უდევს ევროპულ და ამერიკულ ცივილიზაციებს, ძლიერ ზემოქმედებდა ჩვენს პლანეტაზე უკანასკნელი რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში. ბიბლია კარგი მაგალითია.

„წიგნი დაბადებისა“, თავი პირველი, მოუხმობს ადამიანს, „მთავრობდე… ყველა ცოცხალ არსებას, რომელიც კი დახოხავს დედამიწაზე“. ამ პასაჟს სიღრმისეულად განიხილავს დიუკის უნივერსიტეტის თეოლოგი ელენ დეივისი. „როდესაც ჩვენ გვესმის სიტყვა „მთავრობდე“, მასში მოვიაზრებთ გაბატონებას – ადამიანის ძლიერი ხელით ზემოდან ქვემოთ მიმართულ ძალაუფლებას მთელ სამყაროზე“, – მეუბნება იგი, მაგრამ, თავის კონტექსტში, ფიქრობს დეივისი, ებრაულ სიტყვას – radah – რაღაც ძალიან განსხვავებული მნიშვნელობა უნდა ჰქონოდა. თუ ეს ასეა, დასავლური ცივილიზაცია ნაწილობრივ დაფუძნებულია თავისი ერთ-ერთი ფუნდამენტური ტექსტის არასწორ გააზრებაზე.

უდავოა, რომ „წიგნი დაბადებისა“, განსაკუთრებულ სტატუსს ანიჭებს ადამიანს როგორც ერთადერთ არსებას ღმერთის ხატებით, განმარტავს დეივისი, მაგრამ ღმერთმა ადამიანის შექმნაზე უფრო ადრეც კი აკურთხა სხვა არსებები და მათაც მსგავსად უბრძანა: „აღორძინდით და გამრავლდით“. რასაც უნდა ნიშნავდეს – radah – ის არ შეიძლება გულისხმობდეს იმას, რომ „გაანადგურეთ ღვთივკურთხეული არსებები“, – ამბობს დეივისი. და მაინც, ჩვენ სწორედ ამას ვაკეთებდით: დედამიწის დამორჩილების კვალდაკვალ გადავაშენეთ სხვა სახეობები.

„მთავრობდეს“ ნაცვლად, ამ სიტყვას (radah) დეივისი თარგმნის როგორც: „შენი ოსტატობით გამოირჩიე თავი არსებებს შორის“. ღმერთი გვიბრძანებდა, რომ მარჯვე ოსტატები ვყოფილიყავით, ამბობს დეივისი, გავყოლოდით მის მაგალითს, თუ როგორ შეგვქმნა ჩვენ.

დასავლური ცივილიზაციის მეორე მთავარი სიუჟეტური გარდატეხა XVII საუკუნეში განმანათლებლობის ეპოქამ მოიტანა. ამ მიმდინარეობამ გაათავისუფლა ჩვენი გონება უძველესი ტექსტების სრული ბატონობისგან, მაგრამ კიდევ უფრო მეტად გააძლიერა იდეა, რომ ადამიანმა უნდა დაიპყროს დედამიწა. გერმანელი ისტორიკოსის, ფილიპ ბლომის თანახმად, განმანათლებლობის ერთ-ერთი ფესვი მიდის XVI საუკუნის მცირე გამყინვარების ეპოქასთან – ეს იყო ისეთი ცივი პერიოდი, რომ აისბერგი გამოჩნდა როტერდამის სანაპიროსთან და მთელ ევროპაში გაიყინა მოსავალი.

მცირე გამყინვარების პერიოდს უკავშირებენ ბუნებრივ ფლუქტუაციებს, რასაც ვერ მივაწერთ დღეის გლობალურ დათბობას.

რელიგია რომ ვერაფრით დაეხმარა ადამიანებს, ხალხმაც ეჭვქვეშ დააყენა მისი ავტორიტეტი. რელიგიის ნაცვლად, სისტემური სწავლებისკენ მიბრუნდნენ გარემოზე დაკვირვებებითა და ცდებით – ესე იგი მეცნიერებისკენ.

ამ ცვლილებით პროგრესის იდეამ შეაბიჯა დასავლურ ცივილიზაციაში. და, უკვე საწყის ეტაპზევე, ის გაიგივდა ეკონომიკურ ზრდასთან. ძველი პერიოდი ხასიათდებოდა ნელი, წყვეტილი ზრდით და ასეც დარჩა XVIII და XIX საუკუნის ინდუსტრიულ რევოლუციამდე, შემდეგ კი მეცნიერებითა და ტექნოლოგიით – და კვლავაც იაფი ქვანახშირით – დამუხტულმა ეკონომიკამ უსწრაფესად აკრიფა ტემპი.

თანდათან ეს ეკონომიკური ზრდა კაცობრიობის თვითმიზნად გადაიქცა. „ამ აკვიატებული იდეით ამართლებდნენ ცოცხალი სამყაროს უპრეცედენტო განადგურებას“, – წერს ბრიტანელი ეკონომისტი ქეით რეიუორთი.

მოდით, შევაჯამოთ: ბიბლიის მცდარ ინტერპრეტაციაზე დაფუძნებული ეკონომიკური ზრდა, რომელიც ელვისებურად დამუხტა განმანათლებლობამ და ინდუსტრიულმა რევოლუციამ, ჩვენს ყოვლისმომცველ ისტორიად გადაიქცა.

რა მოხდებოდა, მსოფლიოს ეკონომიკა რომ ბუნების დაწესებულ საზღვრებში იმართებოდეს? ეკონომიკური ზრდის მხარდამჭერებს ყოველთვის ზურგს უმაგრებდა ერთი მორალური არგუმენტი: მილიარდობით ადამიანმა დააღწია თავი სიღარიბეს და მსოფლიოში კიდევ მილიარდობით ადამიანს სჭირდება ეკონომიკურად გაძლიერება.

საკითხი ასე არ დგას, თითქოს ყველა ტიპის ზრდა ნეგატიურია, წერს რეიუორთი თავის წიგნში „დონატის ეკონომიკა“. ზოგიერთ ქვეყანას ის მართლაც ძალიან ესაჭიროება, მაგრამ თვითონ ეკონომიკური ზრდა არ უნდა ვაქციოთ ჩვენს ერთადერთ თვითმიზნად.

თუ მიზანი ბედნიერებაა, მდიდარ ქვეყნებში მას ვერ მოიტანს მზარდი მშპ: აშშ-ის გამოკითხვებით ბედნიერების დონე ათწლეულებია სტაგნაციას განიცდის.

„დონატი“ წარმოაჩენს რეიუორთის ხედვას, თუ რა უნდა დავისახოთ მიზნად. მისი გარე კიდეები ქმნის „ეკოლოგიურ ჭერს“ – როკსტრომისეულ გლობალურ ზღვრებს, ხოლო შიდა კიდეები „სოციალური ფუნდამენტია“ – საკვები, ჯანმრთელობა, განათლება და სხვა არსებითი პირობები ადამიანის ღირსეული ცხოვრებისთვის. ამ იდეის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ ყველას უნდა შეეძლოს ცხოვრების ღირსეულად გატარება, მაგრამ არა – დედამიწის განადგურების ხარჯზე.

როგორ უნდა მივაღწიოთ ამ მიზანს? ადამიანის ექსპანსიონისტური დამოკიდებულების შეცვლას დასჭირდება მკვეთრი კულტურული ტრანსფორმაცია, მენტალობის კოლექტიური „გადალაგება“ – ცვლილება, რომლის ინსპირაციად შეიძლება დღევანდელი პანდემია გამოგვეცხადოს, როგორი საშინელი მოვლენაც უნდა იყოს ის არსობრივად. „ჩვენ ვიცოდით, თუ როგორი მომავალი გვსურდა და, ვფიქრობ, პანდემია უფრო სწრაფად გვაახლოებს მასთან“, – ამბობს რეიუორთი.

თუ ასეთი მომავლისკენ იხრებოდით, მის მკრთალ კონტურებსაც შეამჩნევდით წელს. თქვენ მას დაინახავდით უმსხვილესი ფინანსური კომპანია BlackRock-ის გადაწყვეტილებაში, რომელიც აღარ აპირებს ინვესტიციების ჩადებას ქვანახშირის წარმოებაში, ასევე, ევროკავშირის განცხადებაში, რომ 550 მილიარდი ევრო უნდა ჩადოს კლიმატის ცვლილებასთან საბრძოლველად მომდევნო 7 წლის განმავლობაში.

კლიმატური საზღვრების გარდა, არსებობს სოციალური გარდატეხის წერტილებიც, განაცხადა პოტსდამის ინსტიტუტის მეცნიერთა ჯგუფმა, რომელსაც ილონა ოტო ხელმძღვანელობს. აზროვნების ცვლილება შეიძლება დაიწყოს სხდომათა დარბაზში, მთავრობასა თუ ქუჩებში. სადაც უნდა დაიწყოს ცვლილება, მას ახასიათებს გადამდები ბუნება, როდესაც ადამიანები შთაგონებას იღებენ სხვების მაგალითით. პატარა უმცირესობამ შეიძლება ჩვენ ყველა „აგვანთოს“.

თუმცა შესაძლოა შევშინდეთ (განსაკუთრებით წელს) და ხარჯების დაზოგვისა და კვლავ სტატუსკვოს აღდგენისკენ მოვიმართოთ. რეიუორთი ფოკუსირდება ქალაქებზე, ცდილობს დაარწმუნოს, რომ ახალი ხედვით „გამოვიდნენ კრიტიკული სიტუაციიდან“.

38 დიდი ქალაქი აცხადებს, რომ ისინი აღარ მიუბრუნდებიან „გარემოს დამღუპველ“ საქმიანობებს.

აპრილის დასაწყისში ამსტერდამი პირველი ქალაქი გახდა თავისი „დონატის მოდელით“ და პირობა დადო, რომ განიხილავდა ეკოლოგიურ და სოციალურ თუ ლოკალურ და გლობალურ ზეგავლენებს გარემოს მიმართ. პირველ რიგში ნედლეულის მოხმარებას გაანახევრებდნენ 2030 წლისთვის, აცხადებდნენ ამსტერდამში.

„ადამიანებს იზიდავთ ისტორიები, რომლებიც მომავლის იმედს აძლევთ“, – ამბობს რეიუორთი. „ასეთ მომავალში ჩვენ ხელახლა ვუკავშირდებით ცოცხალ სამყაროს, ჩვენს თემს და ვსვამთ დიდ შეკითხვებს, თუ რას ნიშნავს წარმატებული განვითარება“.

1963 წელს, როდესაც მარტინ ლუთერ კინგ უმცროსმა ბირმინგემს სამოქალაქო უფლებების კამპანია გააცნო, ზუსტად ერთი საუკუნე იყო გასული ლინკოლნის მიერ ემანსიპაციის გამოცხადებიდან და ზუსტად ერთი საუკუნე, რაც ჯონ ტ. მილნერმა პირველი მაღარო გახსნა რედ-მაუნტინზე ამერიკის კონფედერაციული შტატების რკინით მოსამარაგებლად. 1962 წელს U.S Steel-მა დახურა უკანასკნელი მაღარო. ბირმინგემის ამ სამხრეთ-დასავლეთით მდებარე ქედს აჩანაგებდნენ 99 წლის განმავლობაში.

„მთაზე არაფერი იყო“, – ამბობს უენდი ჯექსონი, რომელიც გარემოს დაცვითი ორგანიზაცია Freshwater Land Trust-ის ყოფილი დირექტორია. „არც ხეები. არაფერი, გარდა სამთო-მოპოვებითი საქმიანობისა“.

2004 წელს, როდესაც ჯექსონი პირველად ეწვია რედ-მაუნტინს, ეს მიწა უკვე 4 ათწლეულის მიტოვებული დახვდა – ტყეც ხელახლა აღმოცენებული. ხელუხლებელ გარემოს არ ჰგავდა, მაგრამ კარგად ასახავდა ბუნების აღორძინებას. ხეები იზრდებოდა შენობების ფანჯრებიდან თუ ჩამოქცეული სახურავებიდან. ისეთი შეგრძნება გეუფლებოდათ, ამბობს ჯექსონი, „თითქოს ბირმინგემის წარსულს ეხებით ყველაზე ახლო წერტილიდან, რაც კი შესაძლებელია“.

2005 წელს Freshwater Land Trust-ი და ჯექსონი გაურიგდნენ U.S Steel-ს და მისგან 450 ჰექტარი მიწა შეიძინეს იქ პარკის გასაშენებლად. რედ-მაუნტინის პარკი 2012 წელს გაიხსნა.

„გარემოს ყველაზე დიდ საფრთხეს უქმნის ადამიანისა და ბუნების ერთმანეთისგან გათიშვა“, – ამბობს უენდი ჯექსონი.

ის ბირმინგემის საქალაქო საზღვრებშია მოქცეული, მაგრამ საკმარისად ვრცელია – 600 ჰექტარამდე – პარკის ტყეში დასაკარგად.

ამ ზაფხულს შევხვდი ჯერი ჰასლემს, რომელიც პირველი შავკანიანია პარკის ხელმძღვანელ პოზიციაზე და ისიც მხოლოდ შარშან აიყვანეს სამსახურში. იგი დაიბადა 1963 წელს ბირმინგემში – ქალაქში, რომელმაც პარკების დესეგრეგაციის შიშით ისინი სულ დახურა. ჰასლემი დაიბადა ორი დღის შემდეგ, რაც თეთრკანიანმა სეგრეგაციონისტებმა დაბომბეს ბაპტისტური ეკლესია და იმსხვერპლეს ოთხი პატარა გოგონა – დანაშაული, რომელმაც უბიძგა ქვეყანას სამოქალაქო უფლებათა აქტის გატარებისკენ.

რედ-მაუნტინში სამუშაოდ ჰასლემი ტ.ს. მაკლემორმა – პარკის დირექტორმა მოიწვია. მას დახმარება სჭირდებოდა იმისთვის, რომ ამ პარკით ყველას თანაბრად ესარგებლა. საწყის პერიოდში ის თემატურ პარკად მოიაზრებოდა ბილიკზე მორბენლების, მთის ბაიკერთა და ზიპლაინერებისთვის.

„პარკი იყო ჰოუმვუდის ხალხისთვის, – ამბობს ჰასლემი და გულისხმობს მეტწილად თეთრკანიანებით დასახლებულ გარეუბნებს, – მაგრამ, პარკი ბირმინგემშია!“

პანდემიამ მძიმედ დაარტყა ბირმინგემს. ქალაქის ბიუჯეტში აღინიშნა 63 მილიონი დოლარის დეფიციტი, რადგან კომპანიები დაიხურა და გადასახადები ვეღარ შემოდიოდა. რედ-მაუნტინიც რთულ მომავალს უპირისპირდებოდა, ამბობს მაკლემორი: ეს პარკი წარმოადგენს საჯარო და კერძო სექტორის პარტნიორობას მცირე სახელმწიფო დაფინანსებით, თუმცა პანდემიამ დადებითი როლიც ითამაშა: პარკში აღინიშნა დამსვენებელთა უდიდესი რაოდენობა მთელ მის ისტორიაში. შავკანიანებიც არნახული რაოდენობით სტუმრობდნენ მას, ამბობს ჰასლემი. ხალხი მოდიოდა, რომ თავი დაეღწიათ სახლისთვის, ესეირნათ ბუნებაში, „მოესმინათ ჩიტებისთვის“.

„პარკმა უნდა შეიძინოს უამრავი სხვადასხვა სახე“, – აგრძელებდა ჰასლემი. ახლა ჩვენ ვსაუბრობდით, თუ როგორ შეიძლება ახლის თესლი გაღვივდეს. „ის უნდა გახდეს მთავრობა, თემი, საშუალო ფენის ბიჭი, მდიდარი ბიჭი. ის უნდა გამოხატავდეს ყველა ტიპის პიროვნებას. თუ მხოლოდ ღარიბი ან მხოლოდ მდიდარი ხალხი მოვა – პარკი ჩაკვდება. ის უნდა იყოს ყველას სახე. და ეს ორგანულად ხდება COVID-ის მიზეზით“.

როგორ შეიქმნა ეს გამოსახულებები:
სხვადასხვა ადგილის გადასაღებად ჯონ კიარამ ტრეილერში მოაწყო კამერა-ობსკურა, რომელიც ნეგატივებს იღებს პირდაპირ ფერადი ნეგატივის ქაღალდზე.

გარემოსდაცვითი საკითხების რედაქტორ რობერტ კუნციგის უკანასკნელი სტატია განიხილავდა წრიულ ეკონომიკას. სან-ფრანცისკოელი არტისტი ჯონ კიარა საკუთარი ხელით აწყობს თავის სამუშაო კამერებს.

გამოდი სახლიდან და წადი ბუნებაში

აშშ-ში ეროვნული პარკების ვიზიტორთა რაოდენობა მკვეთრად შემცირდა გაზაფხულზე – მაგრამ შემდეგ დიდი ნახტომით გაიზარდა. დამსვენებლები აღნიშნავდნენ, რომ წელს უფრო ხშირად გადიოდნენ ბუნებაში და, ამასთან, სათავგადასავლო სპორტის სახეობებს არჩევდნენ – „ბერდვოჩინგს“, მებაღეობასა თუ ველოსიპედით სეირნობას. არაერთ ქალაქში ქუჩებიც კი გადაიკეტა ღია სივრცის შესაქმნელად. – დენიელ სტოუნი

ერთი პლანეტა, ორი კრიზისი

აშშ-ში საზოგადოების მღელვარებამ გლობალური დათბობის გამო პიკს მიაღწია შარშან ნოემბერში. მოქალაქეთა უმეტესობა ფიქრობს, რომ კლიმატის ცვლილება რეალურია და ისინი პირად დანაშაულსაც გრძნობენ. აპრილში ჩატარებული კვლევით, არც COVID-19-ის ფონზე ჩამცხრალა ეს საკითხი. „როგორც ჩანს, თემა უკვე მომწიფდა“, – ამბობს ენტონი ლაიზეროვიცი იელის უნივერსიტეტიდან. – რობერტ კუნციგი