ჩემი ასაკის ადამიანი, წესით, „სერიოზულ“ ლიტერატურას უნდა ეძებდეს, მაგრამ ტრადიციას არ ვარღვევ და თავდავიწყებით ვიქექები საბავშვო წიგნების სექციაში. თაროს მეორე მხრიდან გოგონას გამოჩენამ გამომაფხიზლა – წკრიალა ხმამ უაქცენტო ინგლისურით ამოიკითხა: „კურდღელს ძალიან უყვარდა მექანიკური საათები, მათი დაშლა და აწყობაც“. ოქროსფერთმიანი 4-5 წლის გოგონა დედას მიაშტერდა: „ეს კურდღელი გოგონაა, ხომ?“, „ყველა შეიძლება იყოს გოგო და გოგოს შეუძლია იყოს ყველაფერი“, – უპასუხა დედამ. დავრწმუნდი, რომ თვითმყოფადი გოგონა პერსონაჟის, „პეპი გრძელწინდას“ სამშობლოში ვიყავი. ეს შვედეთია.

სკანდინავიის ქვეყნები გენდერული თანასწორობის ინდექსის მიხედვით მსოფლიო ათეულში რეგულარულად წამყვან პოზიციებს იკავებენ. ამ სოციალური, ეკონომიკური თუ კულტურული ფენომენის ახსნას მრავალი კუთხით ცდილობენ. მეცნიერთა მზარდი რიცხვი ფოლკლორისკენ იშვერს თითს. ზეპირსიტყვიერების და ლიტერატურულ ნიმუშებში იკვეთება, როგორია გენდერული ბალანსი ამა თუ იმ საზოგადოებაში. კონკია, ბოროტი დედინაცვალი, უფლისწულები თუ ზეპირსიტყვიერებასა და ლიტერატურაში შემონახული სხვა გმირები საზოგადოებისთვის კარგად ნაცნობი სახეებია. მათ 4 წლის ბავშვიც კი ისევე კარგად იცნობს, როგორც ოჯახის წევრებს, თუმცა, პატრიარქალურ ეპოქაში დაწერილი ზღაპრების თანამედროვე ეკრანიზაციები, რომლებშიც მძინარე მზეთუნახავს გამოსაღვიძებლად სულაც არ სჭირდება პრინცი (მხატვრული ფილმი „მალეფისენტი“), ზღაპრების აღქმის ტრადიციის სიმტკიცეს ეჭვქვეშ აყენებს. რა ვიცით რეალურად გმირების და მათი სქესის შესახებ? როგორ ხდებოდა მათი როლების გადააზრება დროთა განმალობაში?

„ძალიან მარტივია აღვიქვათ კაცი, როგორც ძლიერების სიმბოლო და ქალი, როგორც სილამაზის გამოხატულება. სინამდვილეში ყველაფერი ასე მარტივად არ არის. ქალის როლი ზღაპრებში საკმაოდ მრავალმხრივი და კომპლექსურია“. ფსიქოლოგი ნათია ფანჯიკიძე ზღაპრებს გენდერის კუთხიდან განიხილავს – „მაგალითად, ფიფქიას პორტრეტი გაცილებით უფრო სრულყოფილია, ვიდრე მას ზედაპირულად აღიქვამენ. ის ქმნის სიმყუდროვეს ოჯახში, ამასთანავე ის ერთგვარი მენეჯერია საყოფაცხოვრებო საკითხებისა; მას ბევრი მეგობარი ჰყავს და, ამგვარად, ის სოციალური ფიგურაცაა. მეტიც, პრინცესა არ არის ერთადერთი ქალი ზღაპარში. იქვეა დედინაცვალი, დები, ჯადოქარი და სხვა ქალი პერსონაჟები. ხშირად მათ მამაკაც გმირებზე დიდი ზემოქმედების უნარი და ძალაუფლება აქვთ“.

2011 წლის ფლორიდის სახელმწიფო უნივერსიტეტში ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა, რომ 1900-იან და 2000-იან წლებში გამოქვეყნებული 6000 ილუსტრირებული წიგნის მხოლოდ 7,5% ასახავდა მდედრობითი სქესის ცხოველ გმირებს, მამრობითი სქესის ცხოველი გმირები კი ყოველწლიურად 23%-ზე მეტს შეადგენდნენ. მკვლევრებმა ისიც აღნიშნეს, რომ წიგნებში, რომლებშიც გმირებს არ ჰქონდათ გამოხატული გენდერი, მშობლები კითხვისას ცხოველებს მაინც მამაკაცად წარმოადგენდნენ.

ზღაპრებს და მათ გმირებს კვლევის რამდენიმესაუკუნოვანი ისტორია აქვთ. კომპიუტერის გამოგონებამდე ათასობით ზღაპარს ხელით ამუშავებდნენ. დღეს კი ზღაპრების შესწავლის ყველაზე ფართოდ გავრცელებული საშუალება აარნე-ტომფსონ-უთერის საერთაშორისო კატალოგია. კლასიფიკაციის ეს სისტემა პირველად ფინელმა ფოლკლორისტმა, ანტი აარნემ შემოიღო 1910 წელს, შემდგომი შესწორებები კი 1960 წელს ამერიკელმა ფოლკლორისტმა სტით ტომფსონმა და 2004 წელს გერმანელმა ჰანს-იორგ უთერმა შეიტანეს. რადგან მსოფლიოს სხვადასხვა ხალხში ერთსა და იმავე ან მსგავს ზღაპრებს შეიძლება სხვადასხვა სახელი ჰქონდეს, ზღაპრები მოტივის და ტიპის მიხედვით დაახარისხეს და ინდექსები მიანიჭეს. სამეცნიერო კვლევები უმეტესწილად ზღაპრების შედარებაში, მსგავსების აღმოჩენასა და მათი მნიშვნელობის დადგენაში მდგომარეობს, თუმცა, როგორც თავად კვლევის მეთოდების შესწავლამ წარმოაჩინა, არც მეცნიერება არის მოკლებული გენდერულ ტენდენციურობასა და მიკერძოებულობას. „კვლევის მეთოდების გადახედვის აუცილებლობა განსაკუთრებით მაშინ ხდება ცხადი, როდესაც აარნე-ტომფსონ-უთერის კლასიფიკაციაში სიტყვათა ამგვარ განმარტებას ვაწყდებით: „კაცი, ასევე იხილეთ ადამიანი“, „ქალი, ასევე იხილეთ ცოლი“ (‘Man, see also Person’, ‘Woman, see also Wife’)“, – წერს შვედი ლიტერატორი და ლინგვისტი ტორბორგ ლუნდელი.  

ზღაპრებმა ჩვენამდე რამდენიმე გენდერული ფილტრის გავლით მოაღწია. ერთი და იმავე ამბის ხედვა იცვლებოდა იმის მიხედვით, თუ ვინ ყვებოდა მას. ზღაპრების საჯარო თხრობის სადავეები XVII-XIX საუკუნეებში ძირითადად სამი საქმიანობის ადამიანებს, ძირითადად მამაკაცებს, ეკავათ: მეზღაპრეებს, ზღაპრების კოლექციონერებსა და რედაქტორებს. მეზღაპრე შეიძლება ნებისმიერი ადამიანი ყოფილიყო. ის ყვებოდა იმ ამბებს, რომლებსაც აუდიტორიისთვის საინტერესოდ მიიჩნევდა. შემდეგ ზღაპრის კოლექციონერები თავიანთ ჩანაწერებში აღბეჭდავდნენ ზოგიერთი მეზღაპრის ზოგიერთ ზღაპარს, საბოლოოდ კი რედაქტორები წერილობითი გამოცემებისთვის არჩევდნენ ზოგიერთი კოლექციონერის ზოგიერთ ამბავს. ჩამოყალიბდა ტენდენცია ზღაპრებისა, რომლებშიც წამყვანი როლი მამაკაცებს ეკავათ, ქალები კი მხოლოდ პასიურ, მეორეხარისხოვან როლს ასრულებდნენ.

რედაქტორული მანიპულაციის თუ ცდომილების შედეგად ქალის აქტიური როლი სათაურებიდანაც კი დაიკარგა. ზღაპარი, რომელიც ევროპული ქვეყნების შუა საუკუნეებამდელ ზეპირსიტყვიერებაში ცნობილია როგორც „ქალიშვილი, რომელიც ეძებს ძმებს“, გრიმების, ანდერსენისა და მოგვიანებით სხვათა გამოცემებში „თორმეტი გედის“ ან „თორმეტი ძმის“ სახელით ჩნდება.

კონტექსტის მსგავსი ცვლილებების მომსწრენი დღესაც ვართ, როდესაც პოპულარული კულტურის, თანამედროვე სოციუმის მოთხოვნებისა და კინემატოგრაფიის გავლენით იცვლება და ხშირად მახინჯდება ლიტერატურული პირველწყარო. ამგვარი ცვლილებები საფრთხილოა, რადგან მიუხედავად იმისა, რომ ზღაპრები გამოგონილი ამბებია, ისინი გამოხატავენ არსებული ეპოქის რეალობას და ჩვენს მომავალ თაობებსაც ისინი სწორედ ჩვენი დროების პრობლემებსა და ტენდენციებზე მოუყვებიან; ბალანსის დარღვევამ კი ისეთივე პროტესტი შეიძლება გამოიწვიოს მომავალში, როგორსაც დღეს ჩვენში იწვევს წინა თაობების მიერ ქალის როლის დაკნინება.

ზეპირსიტყვიერების და ლიტერატურულ ნიმუშებში იკვეთება, როგორია გენდერული ბალანსი ამა თუ იმ საზოგადოებაში.

ზღაპრებში ჩვეულებრივი ამბავი იყო ორსქესიანი და მრავალსქესიანი გმირების დომინირება, რომელთაც ადამიანის მრავალფეროვანი სქესის გარდა შეეძლოთ ცხოველებადაც მოგვვლინებოდნენ. ეს იყო სივრცე, რომელშიც ყველაფერი შეიძლება იცვლებოდეს; ყველას შეუძლია იყოს ყველა, ყველას შეუძლია იყოს ყველაფერი და, ამასთანავე, ყველა იყოს თანასწორი. თუმცა მრავალსახეობა, ისევე როგორც მრავალსქესიანობა, ზღაპრების ყოველ მოყოლასთან ერთად საუკუნეების განმავლობაში ნელ-ნელა გაქრა ან გაუფერულდა. რელიგიებმა და სოციალური როლების გადანაწილებისთვის განუწყვეტელმა ჭიდილმა დაღი დაასვეს ზღაპრების სახეობრივ და გენდერულ ფერადოვნებას. თანამედროვე კვლევებიც კი საკმაოდ ბინარულია და LGBTQ საზოგადოების ხმის ამოცნობა ზღაპრებში მეცნიერებისთვის შედარებით ახალი მიმდინარეობაა, თუმცა თანამედროვე საზოგადოებაში გაღვივებული ინტერესი იმედს იძლევა, რომ ახალი კვლევები ზღაპრების მრავალფეროვან და უფრო სრულყოფილ სახეს ნელ-ნელა წარმოაჩენს.

„მამაკაცები უპირატესობას ანიჭებენ იმ ზღაპრების მოყოლას, რომლებშიც მთავარი გმირი კაცია, ქალების მოყოლილი ზღაპრები კი ორივე გენდერს მოიცავს“. ცნობილი დანიელი ფოლკლორისტის, ბენგტ ჰოლბეკის 1987 წლის ამ განცხადებას მოგვიანებით ბევრი მოწინავე მეცნიერი დაეთანხმა  და კვლევებმაც დაადასტურა. მათ შორის არის ფლორიდის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სოციოლოგი დენიელ ტოპი. მისი თქმით, „60-70-იანი წლების ქალთა მოძრაობის გააქტიურების შემდეგ მთავარი გმირების გენდერული გადანაწილება უფრო დაბალანსდა, ეს კი მიუთითებს ისტორიულ კავშირზე გენდერის პოლიტიკასა და გენდერულ წარმომადგენლობას შორის ზეპირსიტყვიერებასა და წერილობით ლიტერატურაში“.

XVII-XIX საუკუნეებში, როდესაც ფოლკლორისტებმა ზეპირსიტყვიერების ნიმუშების შეგროვება დაიწყეს, ქალები ძირითადად დიასახლისობით იყვნენ დაკავებულნი, მამაკაცებისთვის კი უფრო აქტიური სოციალური, ეკონომიკური და პოლიტიკური ცხოვრების წესი იყო ხელმისაწვდომი. შესაბამისად, კოლექციონერებისთვის მათი ამბების მოსმენა გაცილებით უფრო ადვილი იყო, ვიდრე წვდომა იმ ქალების ზღაპრებზე, რომლებიც თავის ვერსიებს სახლში, კერასთან ყვებოდნენ.

ყოველივე ზემოთქმულის გათვალისწინებით, ზღაპრების გენდერზე გავლენა იქონია სოციალურმა წნეხმაც და „მსმენელთა სქესმაც“.

ზღაპრების სახეცვლილების ევროპაში მიმდინარე პროცესს არც აზია ჩამორჩებოდა. პეკინის შუაგულში „აკრძალული ქალაქის“ იმ დაკლაკნილ გზას მივუყვები, რომელზეც მინის და ცინის დინასტიის იმპერატორები დააბიჯებდნენ. რეალობაში თმაზე მსუბუქი მოწიწკნა და კისკისი მაბრუნებს. ახალგაზრდა წყვილი თითს ჩემკენ იშვერს და ფოტოს იღებს. რამდენიმე წუთში ფოტოკამერების გახშირებული ჩხაკუნი ჩანჩქერის ხმაურს დაემსგავსა. კითხვაზე, თუ რატომ სურდა ყველას ჩემთან ფოტოს გადაღება, ჩემს მეგზურს, იორკს სიცილი უტყდება და მიხსნის: „აქაურებისთვის უჩვეულოდ ფერმკრთალი ხარ, ხვეული და, თანაც, წითური თმა გაქვს. ადგილობრივებისთვის ეს ერთგვარი სილამაზის ეტალონია. ჩინურ მითოლოგიურ პერსონაჟს, ხული ძინს ჰგავხარ“. იორკის ქათინაურს ვიფერებ, თუმცა ხული ძინად ყოფნის პერსპექტივა სულაც არ მხიბლავს – შუა საუკუნეებში მას დასაწვავადაც კი იმეტებდნენ.

რატომ და როგორ შეიცვალა ქალი გმირის სახეები ზეპირსიტყვიერებიდან წერილობით ლიტერატურამდე? როდის დაკარგეს მათ ხმა?

ცხრაკუდიანი ხული ძინი ჩინურ მითოლოგიაში ადამიანი-მელიის განსახიერებით გვევლინება, რომლის იაპონურ ანალოგს კიცუნე ჰქვია, ხოლო კორეულს – კუმიჰო. უძველეს ნიმუშებში მას საკრალური როლი ენიჭებოდა. ის სიბრძნისა და უკვდავების სიმბოლო იყო და ქალად ან მამაკაცად გადაქცევა შეეძლო. თუმცა, საუკუნეების განმავლობაში ხული ძინის მიმართ დამოკიდებულება რადიკალურად შეიცვალა. ყველაზე ცნობილი ქალი-მელიის – დაძის კულტი ჩინეთის იმპერატორის ბრძანებით 1111 წელს აკრძალეს, იაპონიაში კი ედოს პერიოდში (1603–1867) მოსახლეობა ტყეებს ცეცხლს უკიდებდა და მელიის ბუნაგებს თხრიდა: თვლიდნენ, რომ თუ კიცუნეს მოდგმას მოსპობდნენ, ბოროტებაც გაქრებოდა.

ქალი გმირის მიმზიდველობა კონტინენტს გადმოღმა, საქართველოშიც გაატარეს ცენზურის ქარცეცხლში. დალი, კლდის ტურფა ქალი, რომელსაც ირმად ან ფრინველად ქცევის უნარსაც მიაწერდნენ, ცხოველთა მფარველი და მთაში ასულ მონადირეთა ბედის გამგებელი იყო. მისი პერსონაჟის დაუმორჩილებელი ხასიათი, ველურ ბუნებასთან სიახლოვე და ქალური მიმზიდველობა მონადირეების მიერ შეთხზული ამბების შთაგონების წყარო გახლდათ, თუმცა საუკუნეების განმავლობაში დალის გმირი შეიცვალა. სარწმუნოებრივი ბრძოლის ხანგრძლივ ეტაპზე დალის ქრისტიანობამდელი, მატრიარქალური სახე პატრიარქალურ საზოგადოებაში დაიმსხვრა და ის ალის ბოროტი ხატით ჩაანაცვლეს. რელიგიის გავლენით ნადირთმწყემსი დედოფალი დალი ტყის მაცდურ, მავნე სულად იქცა.

გერმანულ, ნიდერლანდურ და ფრანგულ ზეპირსიტყვიერებაში ასევე შემონახულია ბრძენი ან თეთრი ქალების პერსონაჟი. მათ მიაწერდნენ წინასწარმეტყველების და ბრძნული რჩევების მიცემის ნიჭს. ევროპის გაქრისტიანების შემდეგ ერთ დროს პატივცემული თეთრი ქალების როლი საზოგადოებისთვის მკვეთრად შეიცვალა. ეკლესიამ ისინი ეშმაკის ქურუმებად გამოაცხადა და შეითხზა ახალი თქმულებები მათი სასტიკი თუ სისხლისმსმელი ბუნების შესახებ.

ქალი პერსონაჟების ძალასა და გავლენაზე არსებული რწმენა-წარმოდგენები საუკუნეთა განმავლობაში შეიცვალა, უმეტესწილად კეთილიდან – ბოროტისკენ. ბრიტანეთის ლიტერატურის სამეფო საზოგადოების წევრი მარინა უორნერი სკეპტიკურად უყურებს XVII საუკუნის მამაკაცი მწერლების მიერ ადაპტირებულ ქალი გმირების სახეებს. იგი ამბობს, რომ: „ქალის ლაპარაკის ძალა გაიგივებული იყო ქალის სხეულის ცდუნების ძალასთან. ქრისტიანი მამაკაცისთვის ორივე დიდ საფრთხედ მიიჩნეოდა“, თუმცა ზღაპრების ახლებური კვლევები და კლასიკური ნაწარმოებების თანამედროვე ეკრანიზაციები გმირების გადააზრების საშუალებას იძლევიან.

პოპულარულმა კულტურამ და ადამიანთა უფლებების დამცველმა სხვადასხვა მოძრაობის აქტივისტებმა ყველასთვის კარგად ნაცნობი და საყვარელი პერსონაჟები სოციალური პარადიგმების ცვლილების სიმბოლოდაც აქცია. კოპენჰაგენის სანაპიროდან ქვაზე შემოსკუპებულ ქალთევზას ქანდაკებას გავცქერი. მსოფლიომ ის დისნეის მულტიპლიკაციური ფილმის, „პატარა ქალთევზას“ წითელთმიანი პერსონაჟით დაიმახსოვრა, 2023 წლის ხელახალ ეკრანიზაციაში კი ის უკვე შავკანიან პერსონაჟად მოგვევლინება. 1913 წელს აღმართულ ამ სპილენძის ქანდაკებას, პროტესტისა თუ ქალების მიმართ საზოგადოებრივი შეხედულების შეცვლის მიზნით, მრავალჯერ მოაჭრეს და ხელახლა მიადუღეს სხეულის ნაწილები, რამდენიმეჯერ ააფეთქეს და გადაასხეს საღებავი; ქალთა საერთაშორისო დღეს უცნობებმა მას თავზე დილდო მიამაგრეს, 2010 წელს კი ტურისტული ინტერესის გასაღვივებლად ძეგლი შანხაიში წაიღეს. როდესაც ეს პერსონაჟი ჰანს კრისტიან ანდერსენმა ფურცელზე XIX საუკუნეში გააცოცხლა, ალბათ ვერ წარმოიდგენდა იმ ქარცეცხლს, რომელსაც მისი ქალთევზა და ზღაპრების სხვა ქალი გმირები გამოივლიდნენ.

მონადირე-შემგროვებელი ტომებიდან დაწყებული, ინდუსტრიული ეპოქის ადამიანის ჩათვლით, ხალხები ათასწლეულების განმავლობაში აქსოვდნენ თავიანთ შიშებსა თუ იმედებს ზღაპრებში. ცოტა რამეს შეუძლია ისევე მხატვრულად დააბალანსოს გენდერის მრავალმხრივი სასწორი და გაგვიღვივოს შემწყნარებლობის შეგრძნება, როგორც ზღაპრებს. „როდესაც სიბნელში დამალული მონსტრის გეშინია, რომელმაც შეიძლება საწოლის ქვეშიდან ხელი გამოყოს და კოჭში გეცეს, გოგოა ის თუ ბიჭი?“ – ჩავფიქრდით ნათია ფანჯიკიძე და მე. თქვენ თუ გიფიქრიათ? ზოგჯერ შიში უბრალოდ შიშია, გამარჯვება კი – გამარჯვება. ის შეიძლება იყოს როგორც ქალური, ისე მამაკაცური საწყისის გამომხატველი.

მსოფლიოს ანცი გმირები

სხვადასხვა ხალხში იქმნებოდა საკულტო პერსონაჟები, თუმცა მათი მორალური სახე ყოველთვის არ გამოირჩეოდა მაღალი ღირებულებებით. მიუხედავად ზებუნებრივი ძალისა, გმირებს ხშირად ჰქონდათ ადამიანისთვის დამახასიათებელი მანკიერი მხარეები.

როგორები იყვნენ გმირები ლიტერატურული ცენზურის შემოღებამდე? ორაზროვანი ბუნების მიღმა ხანდახან ძნელია გაარჩიო, სად გადის ზღვარი გმირსა და ბოროტმოქმედს შორის. აფრიკული ანდაზა ამბობს: უბედურებამ შეიძლება აიძულოს მაიმუნს ცხარე წიწაკა შეჭამოსო. სხვადასხვა სივრცისა და დროის გმირებს ხრიკების გამოგონების უნარი, გონებამახვილობა და მოხერხებულობა აერთიანებთ.

თამარ ბაღაშვილი National Geographic – საქართველოს მრავალი ბლოგის ავტორია. ეს მისი პირველი ვრცელი სტატიაა ჟურნალში. ილუსტრატორი ლევან კვარაცხელია ხშირად თანამშრომლობს ჩვენთან. მისი ორი ნამუშევარი „ენერგოეფექტური კოშკი“ და „ორხმოვანი ერი“ Best Edit-ად დაასახელა სათავო ოფისმა. ფოტოგრაფ დათო ქორიძის ნამუშევარი, რომელიც ასახავდა ექიმს COVID-19-ის პანდემიასთან ბრძოლისას, 2021 წლის იანვრის ნომერში დაიბეჭდა.