თრიალეთის ვერცხლის თასი

1937 წელს თრიალეთში, წალკის პლატოზე ჰიდროელექტროსადგურის მშენებლობასთან დაკავშირებით არქეოლოგიური გათხრები მიმდინარეობდა. გათხრებს ივანე ჯავახიშვილის ინიციატივით არაორდინარული პიროვნება, დიდი მეცნიერი, კავკასიის არქეოლოგიის გამოჩენილი მკვლევარი ბორის კუფტინი ედგა სათავეში.

კუფტინმა კარიერა რუსეთში დაიწყო, თავიდანვე დიდი აღიარება მოიპოვა და მრავალი ჯილდო დაიმსახურა კვლევებისთვის არქეოლოგიაში, ეთნოგრაფიასა და ანთროპოლოგიაში. მიუხედავად ამისა, 1929 წელს ჩრდილოეთით გადაასახლეს, მოსკოვის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ადმინისტრაციასთან უთანხმოების საფუძველზე. გადასახლებიდან დაბრუნებული კუფტინი საქართველოში ჩამოვიდა და სიცოცხლის ბოლომდე საქართველოს მუზეუმში მუშაობდა (1953 წელს იგი ტრაგიკულად დაიღუპა). მან მონაწილეობა მიიღო არქეოლოგიური გამოფენის მოწყობაში, შეისწავლა ორმოცდაათზე მეტი არქეოლოგიური ძეგლი და გამოყო ბრინჯაოს კულტურის განვითარების საფეხურები ენეოლითიდან რკინის ხანამდე. მისი ხელმძღვანელობით ჩატარებული გათხრების შედეგებზე დაყრდნობით, პირველად შეიქმნა ამ ეპოქის საფუძვლიანი პერიოდიზაცია და ქრონოლოგია.

სწორედ 1937 წლის ექსპედიციის დროს, ყორღანში აღმოჩნდა საქართველოს ეროვნული მუზეუმის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი არქეოლოგიური ექსპონატი – თრიალეთის ვერცხლის თასი.

ცილინდრული, ძირმომრგვალებული ჭურჭელი 250 გრამს იწონის, მისი სიმაღლე 11 სმ-ია, ხოლო დიამეტრი 9 სმ. თასი ორი ფრიზითაა შემკული. ზედა ფრიზი საკულტო პროცესიას გამოხატავს, ხოლო ქვედაზე ფურირმებია გამოსახული. ზედა ფრიზის კომპოზიციის ცენტრში, ტახტზე პროფილშია ღვთაება, რომელსაც მარჯვენა ხელში სასმისი უჭირავს, წინ სამფეხა საკურთხეველი უდგას და აქეთ-იქით ორი ცხოველი უზის. ღვთაების უკან სიცოცხლის ხე დგას, რომლის ძირთან წყლის ორი ნაკადი გამოდის. ღვთაებისკენ, ასევე პროფილში გამოსახული, ოცდაორი ფიგურა მიემართება, ხელში სასმისებით; სახეზე ცხოველის გამოსახულებიანი ნიღბები უკეთიათ და ნადირის კუდები ჰკიდიათ.

ეს უნიკალური ნივთი დაახლოებით 3700 წლისაა და გვიან ბრინჯაოს ხანას მიეკუთვნება, იმ პერიოდს, როდესაც მძლავრი სახელმწიფოები იქმნება მახლობელ აღმოსავლეთში, ანატოლიასა და მცირე აზიაში; ვითარდება ვაჭრობა, იქმნება სავაჭრო ქსელები და ყალიბდება ელიტა, რომელსაც უჩნდება მოთხოვნილება – ფლობდეს ფუფუნების საგნებს, რაც იწვევს სხვადასხვა ტიპის ლითონის განვითარებას.

ბრინჯაოს ხანაში, საქართველოს ტერიტორიაზე გავრცელებული იყო მტკვარ-არაქსის და თრიალეთის კულტურები. მტკვარ-არაქსის ეპოქა ერთ-ერთი ყველაზე ხანგრძლივი პერიოდია, რომელიც სამხრეთ კავკასიას, აღმოსავლეთ ანატოლიასა და ჩრდილო-დასავლეთ ირანს მოიცავდა. სწორედ მისი ტრადიციების გაგრძელებად ითვლება თრიალეთის კულტურა. უნდა აღინიშნოს, რომ მანამდე სრულიად უცნობი „მტკვარ-არაქსისა“ და „თრიალეთის“ კულტურების გამოყოფა და სახელდება კუფტინს ეკუთვნის. ზოგადად, ლოკალური კულტურების სახელების დამკვიდრება საერთაშორისო სამეცნიერო ლიტერატურაში ძალიან იშვიათად ხდება, თუმცა „მტკვარ-არაქსისა“ და „თრიალეთის“ კულტურების შემთხვევაში ზუსტად ასე მოხდა.

თრიალეთის არქეოლოგიური გათხრებისას, ამ თასთან ერთად, არაერთი უნიკალური ნივთი აღმოჩნდა. მათი შესრულების ტექნიკა და სტილი გვარწმუნებს, რომ ამ უძველეს ეპოქაში არსებობდა გარკვეული მხატვრული მიმდინარეობა, რომელშიც ასახულია თრიალეთის ბრწყინვალე კულტურის ადგილობრივი თავისებურებები და ასევე, იმდროინდელ დიდ ცივილიზაციებთან აქტიური კულტურული კავშირები.

აღმოჩენიდან 70 წლის შემდეგ, 2008 წელს მეტროპოლიტენის მუზეუმის საეტაპო გამოფენაზე: „ბაბილონს მიღმა: ხელოვნება, ვაჭრობა და დიპლომატია ძვ. წ. II ათასწლეულში“, ამ ეპოქის ცნობილ ნიმუშებს, მსოფლიოს წამყვან მუზეუმებთან ერთად, საქართველოს ეროვნული მუზეუმიც წარმოადგენდა თრიალეთის უნიკალური ვერცხლის თასით. გამოფენის ტექსტებსა და კატალოგში კი ხშირად ახსენებდნენ ბორის კუფტინის დამკვიდრებულ ტერმინებს – „მტკვარ-არაქსისა“ და „თრიალეთის“ კულტურები.