კასაბლანკა, მაროკო. ჰასან II-ის სახელობის კასაბლანკის უნივერსიტეტის ჩაბნელებული დერეფნის ბოლოს მტვრიან ოთახში შევდივარ. აქ საკმაოდ მნიშვნელოვანი განამარხებული ნაშთები ინახება. ისინი ფუნდამენტურ შეკითხვებს აღძრავენ Spinosaurus aegyptiacus-ის, ჩვენთვის ნაცნობი ერთ-ერთი ყველაზე უცნაური დინოზავრის შესახებ.

დაახლოებით 16-მეტრიან – ზრდასრულ ტირანოზავრ რექსზე გრძელ – 7-ტონიან მტაცებელს ზურგზე აფრისებრი ფარფლი და წაგრძელებული დინგი ჰქონდა, რომელიც ნიანგის ხახას მოგაგონებთ წვეტიანი კბილებით. ათწლეულების განმავლობაში, რეკონსტრუქციისას, მას მასიურ სხეულსა და ვიწრო კუდს უკეთებდნენ, ისეთს, როგორიც ბევრ მის თეროპოდ ბიძაშვილს აქვს.

მოწითალო-მოყავისფრო ნაშთები, რომლებსაც ვხედავ, თავდაყირა აყენებს სპინოზავრის ჩემეულ წარმოდგენას. ამ ძვლებით პრაქტიკულად სრულად არის აწყობილი სპინოზავრის დღემდე ნაპოვნი ერთადერთი კუდი, რომელიც წარმოუდგენელი სიგრძისაა. მის დასატევად ხუთი მაგიდაა საჭირო, კუდის გამონაზარდი კი, ჩემთვის შოკისმომგვრელად, უზარმაზარ ძვლის ნიჩაბს ჰგავს.

ჟურნალ Nature-ის სტატიაში ეს კუდი აღწერილია, როგორც წყლისთვის ადაპტირების ყველაზე თვალსაჩინო გამოვლინება, რაც კი აქამდე ვინმეს უნახავს დიდ დინოზავრებში. მისი მაროკოში აღმოჩენა გვეხმარება გავიგოთ, თუ როგორ ცხოვრობდნენ და ვითარდებოდნენ დედამიწაზე არსებულ ხმელეთის ცხოველთა ყველაზე დომინანტური ჯგუფები.

თხელი, დაახლოებით 70 სმ სიგრძის წვეტიანი მორჩები აბოლოებს ხერხემლის მალებს და ქმნის ნიჩბისებური ფორმის კუდს. მის ბოლოსკენ ბორცვაკები, რომლებიც ხერხემალს აფიქსირებს, პრაქტიკულად ქრება და კუდის ბოლოს აქეთ-იქით რხევის საშუალებას აძლევს ისე, რომ ცხოველმა წყალში წინ წაწევა შეძლოს. ეს ადაპტაცია სპინოზავრს, სავარუდოდ, საშუალებას აძლევდა, ემოძრავა ფართო მდინარის ეკოსისტემაში, რომელსაც ის სახლად მიიჩნევდა – ან კი, სულაც, გაკიდებოდა უზარმაზარ თევზს, რომელზეც, ალბათ, ნადირობდა.

„ეს, პრაქტიკულად, იყო დინოზავრი, რომელიც ცდილობდა, თევზის კუდი ჰქონოდა“, – ამბობს National Geographic-ის ახალგაზრდა მკვლევარი ნიზარ იბრაჰიმი, რომელიც ამ განამარხებულ ნიმუშებს სწავლობს.

ძვლების სტრუქტურა უკანასკნელ ქიმიურ ანალიზებთან და კუდის მოძრაობის მექანიკურ მოდელირებასთან ერთად ახალ და სარწმუნო ინფომრაციას გვაწვდის იმ მთავარ კითხვაზე პასუხის გასაცემად, რომელიც პალეონტოლოგებს წლების განმავლობაში აწუხებთ: მიანც რამდენ დროს ატარებდნენ სპინოზავრები ცურვაში და, შესაბამისად, რამდენად იყვნენ ადაპტირებულნი დიდი, მტაცებელი დინოზავრები წყალში ცხოვრებისთვის? 2014 წლის კვლევამ, რომელსაც იბრაჰიმი ხელმძღვანელობდა, დაადასტურა, რომ სპინოზავრი ჩვენთვის ცნობილი პირველი წყალხმელეთა დინოზავრი იყო. ამ ჰიპოთეზამ მეცნიერებს გაუჩინა კითხვები იმის შესახებ, ნამდვილად ეკუთვნოდა თუ არა განამარხებული ნაშთი, რომელსაც იბრაჰიმი სწავლობდა, სპინოზავრს, ან, სულაც – ერთ ინდივიდს.

97 მილიონი წლის წინ, ცარცულ პერიოდში, მაშინ, როდესაც სპინოზავრები ცხოვრობდნენ, რეპტილიების რამდენიმე ჯგუფი იყო შეგუებული წყლის გარემოს. მათ შორის არიან დელფინის მსგავსი იქთიოზავრები ან გრძელკისერა პლეზიოზავრები, მაგრამ დინოზავრების ერის ეს ზღვის მონსტრები რეპტილიების საგვარეულო ხის სულ სხვა ტოტზე სხედან, ისეთი ნამდვილი დინოაზვრები კი, როგორიც, მაგალითად, სპინოზავრია, ოდითგანვე ხმელეთის ბინადრებად ითვლებოდნენ.

ახლა, როდესაც კუდის ახალი კვლევა ჩატარდა, უკვე ვიცით, რომ სპინოზავრებს ხმელეთი სულაც არ უყვარდათ, წყალში სრულფასოვანი მოძრაობა კი ნამდვილად შეეძლოთ. დღეს გამოქვეყნებული კვლევის შედეგებით თუ ვიმსჯელებთ, სპინოზავრები ბევრ დროს ატარებდნენ წყალქვეშ და, სავარაუდოდ, ისე ნადირობდნენ, როგორც უზარმაზარი ნიანგები. „ეს კუდი ცალსახა დასტურია იმისა, რომ ეს დინოზავრი ცურავდა“, – ამბობს ჰასან II-ის სახელობის უნივერსიტეტის პალეონტოლოგი და სამეცნიერო გუნდის წევრი სამირ ზური.

(მარცხნივ) კვლევითი ჯგუფის ბირთვი სპინოზავრის ახალაღმოჩენილი ძვლის გარშემო შეიკრიბა. საათის ისრის მიმართულებით, ზემო მარცხენა კუთხიდან: ჰასან II-ის სახელობის უნივერსიტეტის სტუდენტი აიუბ ამანე, მილანის უნივერსიტეტის სტუდენტი და ფოტოგრამეტრიის ექსპერტი გაბრიელე ბინდელინი, სამეცნიერო ილუსტრატორი მარკო აუდიტორე, დამოუკიდებელი პალეონტოლოგი სიმონე მაგანუკო, გამოცდილი მთხრელი და მძღოლი მ’ბარექ ფუადასი. დეტროიტის მოწყალების უნივერსიტეტის პალეონტოლოგი ნიზარ იბრაჰიმი, მილანის ბუნებისმეტყველების მუზეუმის პალეონტოლოგი კრისტიანო დალ სასო და ჰასან II-ის სახელობის კასაბლანკის უნივერსიტეტის პალეონტოლოგი სამირ ზუჰრი. (მარჯვნივ) ზაფხულის მზის ქვეშ მრავალსაათიანი გათხრების დროს მკვლევრები საკუთარ ნივთებს დაქანებული ლოდის მოძრავ ჩრდილში ინახავენ იმ იმედით, რომ წყალს რაც შეიძლება დიდხანს შეინახავენ ცივად.

მეცნიერები, რომლებმაც ახალი კვლევა შეაფასეს, თანხმდებიან, რომ ეს კუდი ფანტავს მანამდე არსებულ ეჭვებს და ამყარებს მოსაზრებას, რომ სპინოზავრი წყალხმელეთა არსება იყო.

„ეს მართლაც სიურპრიზია, სპინოზავრი იმაზე უფრო უცნაურიც კი აღმოჩნდა, ვიდრე ჩვენ გვეგონა,“ – ამბობს მერილენდის პალეონტოლოგი ტომ ჰოლცი, რომელსაც კვლევაში მონაწილეობა არ მიუღია.

ძვლები და ბომბები

სპინოზავრის ისტორია ისეთივე უცნაურია, როგორც ეს ახლად ნაპოვნი კუდი; ეს არის თავგადასავალი, რომელიც დაბომბილი გერმანიის მუზეუმებიდან დაწყებული, მარსიანული ქვიშაქვის პეიზაჟის მქონე მაროკოს საჰარას სწვდება.

უცნაური ცხოველის ნაშთები პირველად დაახლოებით საუკუნის წინ ამოიღო მიწის სიღრმეებიდან ბავარიელმა პალეონტოლოგმა და არისტოკრატმა ერნსტ ფრაერ შტრომერ ფონ რაიხენბახმა. 1910-1914 წლებში შტრომერმა რამდენიმე ექსპედიცია განახორციელა ეგვიპტეში და, მრავალ განამარხებულ ნაშთს შორის, რომლებიც აღმოაჩინა, იყო იმ ცხოველის ნაშთებიც, რომელსაც მოგვიანებით Spinosaurus aegyptiacus-ი ეწოდა. შტრომერს მიერ გამოქვეყნებულ პირველ აღწერაში მას საკმაოდ გაუჭირდა ამ არსების ანატომიის ახსნა. იგი წერდა, რომ მისი უცნაურობა „მეტყველებს გარკვეულ სპეციალიზაციაზე“. მან ცხოველი ასე წარმოიდგინა: T. rex-ივით ბალანსმოკლებული, უკანა კიდურებზე მდგარი, გრძელი ეკლიანი ზურგით. ეს განამარხებული ნიმუში მიუნხენის პალეონტოლოგიურ მუზეუმში გამოიფინა და შტრომერს ფართოდ გაუთქვა სახელი.

მეორე მსოფლიო ომის დროს მოკავშირეების მხრიდან ჩამოყრილმა ბომბებმა ნაცისტური რეჟიმის მოწინააღმდეგე შტრომერს უბიძგა, მუზეუმის დირექტორთან მისულიყო და განამარხებული ნიმუშების უსაფრთხო ადგილას გადატანა ეთხოვა. ნაცისტმა დირექტორმა თხოვნაზე უარი უთხრა და ნიმუშები 1944 წელს დაბომბვისას განადგურდა. შტრომერის სპინოზავრის არსებობას დღეს მაშინდელ ჟურნალებში გამოქვეყნებული ჩანახატები, ფოტოები და აღწერებიღა ადასტურებს.

დაახლოებით 16-მეტრიან – ზრდასრულ ტირანოზავრ რექსზე გრძელ – 7-ტონიან მტაცებელს ზურგზე აფრისებრი ფარფლი და წაგრძელებული დინგი ჰქონდა, რომელიც ნიანგის ხახას მოგაგონებთ წვეტიანი კბილებით.

მომდევნო ათწლეულებში სპინოზავრები ერთგვარ მითად იქცნენ, რადგან პალეონტოლოგთა თაობები პოულობდნენ მხოლოდ მის ახლო ნათესავებს და მათზე დაკვირვებით ცდილობდნენ, რომ სპინოზავრზე ამოეკითხათ ინფორმაცია. პრაქტიკულად უდავო იყო, რომ ოთხ კონტინენტზე აღმოჩენილი დამატებითი „სპინოზავრიდები“ თევზით იკვებებოდნენ, რაზეც მეტყველბდა მათი თავის ქალის ანატომია, კბილების სტრუქტურა და ერთ შემთხვევაში თევზის ქერცლი, რომელიც ერთ-ერთი სპინოზავრიდის გულმკერდში შემორჩა.

XX საუკუნის დასაწყისში პალეონტოლოგები ავითარებდნენ იდეებს იმის შესახებ, თუ როგორ მოძრაობდნენ წყლის დინოზავრები. ზოგი იმასაც ფიქრობდა, რომ დიდი ბალახისმჭამელი დინოზავრები ლაგუნებში ცხოვრობდნენ, რათა თავიანთი უზარმაზარი წონის აწევა გაადვილებოდათ. თუმცა, ათწლეულების განმავლობაში ჩატარებულმა დინოზავრების ანატომიური კვლევა ცხადყოფდა, რომ ფაქტობრივად ყველა ფორმისა და ზომის დინოზავრი, ტიტანების ჩათვლით, ხმელეთზე ცხოვრობდა. სხვა სპინოზავრიდების უკანა კიდურებიც თითქოს ამტკიცებდა, რომ ისინიც მიწაზე დადიოდნენ.

აშკარა იყო, რომ სპინოზავრის სრული ჩოჩხის შესწავლის გარეშე ეს სახეობა ბოლომდე ბურუსით მოცული დარჩებოდა.

დაკარგული და ნაპოვნი

ამ საქმეში სიცხადე ათწლეულების შემდეგ, სამხრეთ-აღმოსავლეთ მაროკოდან შემოვიდა. ადგილობრივმა დამოუკიდებელმა მაღაროელებმა მთელი რეგიონის ქანები „გადაფხიკეს“ და ასობით მილიონი წლის განამარხებულ ნაშთებს მიაგნეს. კონკრეტულად დინოზავრის ნაშთების პოვნის იმედით, ზოგიერთი მაძიებელი მთელ ენერგიას უთმობდა მხოლოდ კემ-კემის გეოლოგიურ შრეებს, 95-100 მლნ წლის ქვიშაქვის ფორმაციას, რომელიც მარაქეშის აღმოსავლეთით 320 კილომეტრიდან გადაჭიმულია სამხრეთით 240 კილომეტრზე. ქანებში დაცულია ნაკვალევი ერთ დროს არსებული მდინარის სისტემისა, სადაც მანქანის ზომის თევზები დაცურავდნენ. ფერდობზე კემ-კემის შრეების გაშიშვლებულ წითელ ქვიშაქვას თუ შეამჩნევთ, იქვე დაგხვდებათ ადგილობრივი მაღაროელების მიერ წაწვეტებული არმატურის წნელით გამოთხრილი წვრილი გვირაბი.

განამარხებული ძვლების აღმოჩენის შემთხვევაში, მაღაროელები მყიდველებს საბითუმო ვაჭრობისა და ექსპორტის ქსელში პოულობენ. განამარხებული ნაშთების სამთო-საძიებო სამუშაოები რეგიონის ათასობით მცხოვრებისთვის საარსებო შემოსავლის მომტანი ინდუსტრიაა, რომელიც სამართლებრივ და ეთიკურ ჩრდილშია მოქცეული. ადგილობრივი მოსახლეობა მთელი წლის განმავლობაში აწარმოებს გათხრებს და თითქმის გარანტირებული აქვს, რომ სამეცნიერო მნიშვნელობის მქონე და ღირებულ გაცილებით მეტ ნიმუშს იპოვის, ვიდრე პალეონტოლოგები, რომლებიც წელიწადში მხოლოდ რამდენიმე კვირა ატარებენ საველე სამუშაოებს.

ამიტომაც ცდილობენ პალეონტოლოგები გაიცნონ ადგილობრივი მაძიებლები და ხშირადაც ამოწმებენ მათ მონაპოვარს. გერმანულ-მაროკოული წარმოშობის, დეტროიტის მოწყალების უნივერსიტეტის ასისტენტ-პროფესორი იბრაჰიმი, მაროკოში ყოველი სტუმრობისას სოფლიდან სოფელში დადის და, ცხელი პიტნის ჩაის სმისას, ადგილობრივი მოსახლეობის უახლეს აღმოჩენებს განიხილავს არაბული ენის მაროკოულ დიალექტზე – დარიჯაზე.

2008 წელს ერთ-ერთი ასეთი სტუმრობისას დაბა ერფუდის მახლობელ სოფელში, იმ დროს კემ-კემის გეოლოგიური შრეების სპეციალისტმა იბრაჰიმმა ერთი კაცი გაიცნო. მას ნაპოვნი ჰქონდა ძვლები, რომლებიც, როგორც შემდგომში დადგინდა, სპინოზავრს (Spinosaurus) ეკუთვნოდა. შეიძლება ითქვას, მათი შეხვედრა ბედისწერა იყო. ბერლინში გაზრდილ იბრაჰიმს ბავშვობიდან უყვარდა სპინოზავრი.

იბრაჰიმის კვლევაში ჩართულმა კოლეგებმა მილანის ბუნებისმეტყველების მუზეუმიდან იმავე ადგილობრივი მაღაროელის მიერ ნაპოვნ კიდევ მეტ ძვალს იტალიაში მიაკვლიეს და მათი მაროკოში დაბრუნება უზრუნველყვეს. 2013 წელს მეორედ გამგზავრებისას იბრაჰიმი, ზუჰრი და მათი რამდენიმე კოლეგა, როგორც იქნა, მიადგნენ კემ-კემის გაშიშვლებულ ქანს, რომელშიც ის განამარხებული ნაშთები იქნა აღმოჩენილი. ამ ადგილას მათ კიდევ უფრო მეტ ძვალს მიაგნეს.

სპინოზავრის ახალი რეკონსტრუქციისთვის იბრაჰიმმა გამოიყენა ახალაღმოჩენილი ნაშთები, მანამდე ნაპოვნი ძვლები და შტრომერის სტატიები. 2014 წელს Science-ში გამოქვეყნებულ შრომაში მათ მაროკოული განამარხებული ნაშთები მეორე მსოფლიო ომის დროს დაკარგული პირველი ეგვიპტური ნიმუშების ჩამნაცვლებლად გამოაცხადეს. რეკონსტრუქციამ გამოავლინა, რომ ეს არსება ზრდასრულ ასაკში 16 მეტრს აღწევდა – ანუ ტირანოზავრზე (T. rex) გრძელი იყო.

კვლევის თანახმად, სპინოზავრს ჰქონდა წვრილი ტორსი, მოკლე, მსხვილი უკანა კიდურები, გავიალის მსგავსი თავის ქალა და პინგვინის და ლამანტინის მსგავსი სქელკედლიანი ძვლები – ეს მახასიათებლები მიუთითებდა მათ სანახევროდ წყალთან დაკავშირებულ ცხოვრების წესზე.

ამ კვლევამ პალეონტოლოგები ორ ბანაკად გაყო. ზოგი დადებითად გამოეხმაურა – ისინი, ვისთვისაც სპინოზავრის სქელკედლიანი ძვლების შესახებ ინფორმაცია დამაჯერებელი აღმოჩნდა. „ამან საბოლოოდ დამარწმუნა“, – ამბობს ლინდსი ზანო, ჩრდილოეთ კაროლინის საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა მუზეუმის პალეონტოლოგი, რომელიც იბრაჰიმის კვლევით ჯგუფში არ შედიოდა. „ძვალს მეხსიერება აქვს“, – განაგრძობს იგი და აღნიშნავს, რომ ხმელეთის, ფრთოსანი და მეტწილად წყალში მცხოვრები ცხოველების ძვლის მიკროსტრუქტურა სრულიად განსხვავებულად გამოიყურება.

თუმცა, სხვა პალეონტოლოგებისათვის 2014 წელს წარმოდგენილი საბუთები სულაც არ მიუთითებდა აქტიურად მცურავ სპინოზავრზე. მეცნიერთა ეს ჯგუფი მიიჩნევდა, რომ სპინოზავრები, სხვა სპინოზავრიდების მსგავსად, შეაბიჯებდნენ ხოლმე მარჩხობში და ისე იკვებებოდნენ თევზით, როგორც, მაგალითად, გრიზლი და ყანჩა, მაგრამ მაროკოულ არასრულ ნაშთებზე დაყრდნობით, შეეძლოთ კი მკვლევრებს იმის მტკიცება, რომ პრეისტორიულ მტაცებელს თავის ნათესავებზე მეტი შეეძლო და სწრაფი ცურვით დასდევდა მსხვერპლს? თუ ასეა, როგორ მოძრაობდა ის წყალში?

და მაინც, ზოგს იმაშიც ეპარებოდა ეჭვი, რომ მაროკოული ძვლები, საერთოდ, სპინოზავრს ეკუთვნოდა. მაროკოში ახალაღმოჩენილი ძვლები აშკარად სპინოზავრიდს ეკუთვნოდა, თუმცა ჩრდილოეთ აფრიკაში სპინოზავრიდთა სახეობების რაოდენობა ჯერაც სამეცნიერო დავის საგანია. ამ განამარხებული ნაშთის ანატომია ზუსტად ემთხვეოდა შტრომერის დაკარგული ეგვიპტური არსების ჩონჩხს? თუ ეს მისი ახლო, თუმცა განსხვავებული ნათესავი იყო? „არავინ იყო დარწმუნებული, ზუსტად რამდენი სახეობა ან გვარი გვაქვს [ჩრდილოეთ აფრიკაში] და არც ის ვიცით, ზუსტად სად არიან ისინი დროსა და სივრცეში“, – ამბობს სპინოზავრიდების სპეციალისტი, ლონდონის დედოფალ მერის უნივერსიტეტის პალეონტოლოგი დეივ ჰოუნი.

დავისთვის წერტილი რომ დაესვათ, იბრაჰიმი და მისი კოლეგები National Geographic Society-ს მხარდაჭერით 2018 წლის სექტემბერში მაროკოში დაბრუნდნენ დანარჩენი ძვლების მოსაძებნად. დროს არსებითი მნიშვნელობა ჰქონდა: იბრაჰიმმა ადგილობრივი საკონტაქტო პირებისგან შეიტყო, რომ ნაშთების კომერციულ მაძიებლებს ახლომდებარე გორაკებში გვირაბები გაჰყავდათ. იგი ვერ დაუშვებდა, რომ კოლექციონერების კარადებში გაუჩინარებულიყო ის, რაც, მისი რწმენით, მსოფლიოში ერთადერთი ცნობილი სპინოზავრის ჩონჩხის ნაწილებს შეადგენდა.

(მარცხნივ) განამარხებული ნიმუშების შემგროვებელი გვიჩვენებს რამდენიმე თავის მონაპოვარს. იგი დგას საკუთარ სახლთან, რომელიც მდებარეობს ტაუზის დასახლებასთან მაროკოში. მთლიან ჩონჩხს გამოყოფილი ძვლები მიანიშნებენ კემ-კემის ბიომრავალფეროვან ეკოსისტემაზე, რომელშიც სპინოზავრი ბინადრობდა. (მარჯვნივ) საკონდიტრო ნაწარმისთვის განკუთვნილი ყუთები სავსეა განამარხებული ნიმუშებით. ისინი ტაუზში (მაროკო) არსებული ერთი სახლის კედელთანაა ჩამწკრივებული. ვიზიტორებს, მკვლევრებსა და პოტენციურ მყიდველებს ამ ნიმუშების დათვალიერება და შემოწმება შეუძლიათ.

განამარხებული საგანძური

2018 წლის გათხრები მძიმედ დაიწყო. მიწის ზედაპირის გასაშიშვლებლად ტონობით ქვიშაქვის ფენა უნდა აეღოთ. არქეოლოგების ჯგუფმა შეიძინა მთელ რეგიონში ერთადერთი მუშა პნევმატური ჩაქუჩი, თუმცა ისიც სულ რაღაც წუთებში გაფუჭდა. სამუშაო დღეები იმდენად დამღლელი აღმოჩნდა, რომ გუნდის რამდენიმე წევრი სახლში დაბრუნების შემდეგ საავადმყოფოშიც მოხვდა, მაგრამ აღმოჩენის მოლოდინი მათ მაინც მოქმედებისკენ უბიძგებდა. ასეთი გამომფიტავი მუშაობის რეჟიმში „ნუტელათი“ წახემსებაც კი დიდ შვებას ჰგვრიდათ. შემდეგ კი დაიწყო აღმოჩენები, ცხოველის კუდის მალებს ერთიმეორის მიყოლებით პოულობდნენ. ამ წარმატებით აღტაცებული ჯგუფის წევრები კლდის სატეხ ჩაქუჩებს აბრახუნებდნენ მიწაზე და ცნობილი მუსიკალური ჰიტის, „The Final Countdown“-ის მელოდიაზე გაჰყვიროდნენ: „კიდევ ერთი კუდის მალა“.

2019 წლის ივლისში მეც შევუერთდი ამ ჯგუფს, რომელიც რიგით მეორე ექსპედიციას აწყობდა მაროკოში. არქეოლოგიური ველის სირთულეებმა კიდევ მეტად გამიმძაფრა აღმოჩენების წყურვილი. 45-გრადუსიანი სიცხე და არიდული ქარები სრულიად მიფიტავდა ორგანიზმს, გაშიშვლებული ქანის ბეკონივით ჩალაგებულ ფენებში გზის გაკვალვისას ლიტრობით სითხეს ვკარგავდი. იბრაჰიმის სტუდენტები კლდის ნატეხებს აწყობდნენ გადამუშავებული რეზინისგან დამზადებულ კალათებში და ამ ნაშალ ქანებს საგულდაგულოდ ამოწმებდნენ ძვლის სულ პაწაწინა ნამსხვრევიც რომ არ გაპარვოდათ.

მეორე დღის მიწურულს ჩვენ მონაპოვარში შედიოდა Spinosaurus-ის რამდენიმე განამარხებული ნაშთი, მათ შორის, ტერფის ძვლები და, სავარაუდოდ, კუდის წვერში განლაგებული ორი მოხდენილი მალა. როდესაც ამ შრომის ნაყოფი კასაბლანკის ლაბორატორიაში წაიღეს და მაგიდებზე გაშალეს, იბრაჰიმი და მისი კოლეგები უკვე ხვდებოდნენ აღმოჩენის დიდ ღირებულებას.

2018 წლის მიწურულს – მხოლოდ ამ მოკლე პერიოდში – არქეოლოგებმა აღმოაჩინეს Spinosaurus-ის კუდის 30-ზე მეტი მალა. აღსანიშნავია ზოგიერთი ძვლის თვალსაჩინო მსგავსება სპინოზავრიდების კუდის მალების ილუსტრაციებთან, რომლებიც შტრომერმა 1934 წელს გამოაქვეყნა. ეს ვიზუალური თანხვედრა ამყარებდა მოსაზრებას, რომ ცარცული პერიოდის ჩრდილოეთ აფრიკაში სპინოზავრიდის სახეობათა არეალი მაროკოდან ეგვიპტემდე ვრცელდებოდა. ამასთან, იბრაჰიმის გუნდს ერთხელაც არ შეხვედრია იდენტური ძვლები. ეს ფაქტი კი იმაზე მიუთითებდა, რომ განამარხებული ნაშთები მხოლოდ ერთ ინდივიდს ეკუთვნოდა.

წყლისთვის გაჩენილი

ახლა, როდესაც თითქმის სრულად ავაწყეთ ამ არსების კუდი, იბრაჰიმსა და მის კოლეგებს მხოლოდ მცირე ეჭვი თუ ეპარებათ Spinosaurus-ის ცურვით შესაძლებლობებში. თუმცა, ამის შემოწმება ლაბორატორიის პირობებშიც გადაწყვიტეს.

2019 წლის თებერვალში იბრაჰიმი დაუკავშირდა სტეფანი პირსს, რომელიც ხერხემლიანთა პალეონტოლოგიის კურატორია ჰარვარდის შედარებითი ზოოლოგიის მუზეუმში. იბრაჰიმმა ასეთი შეკითხვით მიმართა მას: შეეძლო თუ არა, დახმარებოდა და შეემოწმებინა, თუ რამდენად დიდ ბიძგს გამოიმუშავებდა დინოზავრის კუდი წყალში. პირსის ერთ-ერთი სპეციალობა სწორედ ცხოველთა მოძრაობის ციფრული მოდელირება გახლდათ, თუმცა მას ისიც ესმოდა, რომ აღნიშნულ კითხვაზე პასუხის გასაცემად სჭირდებოდა დინამიკური, რეალური ექსპერიმენტის ჩატარება. ასე რომ, ის და მისი კოლეგა, თევზების ბიოლოგი ჯორჯ ლოდერი, დათანხმდნენ, რომ იბრაჰიმის გუნდის კვლევაში მიეღოთ მონაწილეობა.

(მარცხნივ) ტაჰირის განამარხებათა მუზეუმს მართავს დინოზავრის ნიმუშებით მოვაჭრე ერთი მამაკაცი. იქ შეხვდებით მაროკოში აღმოჩენილ ნაშთებსაც და მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხიდან მოხვედრილ ნიმუშებსაც. მუზეუმის ნახევარი სივრცე ეთმობა საჩუქრების მაღაზიას, სადაც ტურისტებს შეუძლიათ, რომ დინოზავრის ძვალი დაჭრილი ფორმით შეიძინონ. (მარჯვნივ) ახალი ძვლების გამოჩენით ახალი მოდელები იქმნება. გუზუნ იონი მუშაობს სამუზეუმო სკულპტურულ ფირმაში, რომელიც მდებარეობს ფოსალტა-დი-პიავეში (იტალია). აქ ის ფორმას აძლევს სპინოზავრის კუდის განახლებულ მოდელს მისი რეალური ზომის აღებით.

მათი თანამშრომლობის დაწყებიდან 6 თვის შემდეგ ლოდერს ვესტუმრე ლაბორატორიაში. იგი გადაწვდა ლაზერით გამოჭრილ ნარინჯისფერ პლასტმასის ფირფიტას, რომელიც Spinosaurus-ის კუდის ფორმას იმეორებდა. ჯერ ის მიამაგრა მეტალის ძელზე, შემდეგ კი მიუახლოვდა ერთგვარ ავზს და მის თავზე დაკიდა ჭერიდან ჩამოშვებული კოჭებით.

ეს მექანიზმი რობოტია, სახელად „სარწეველა“, რომელიც წყლის არხში მოძრაობს ნაკადთან შეჯახებისას. ლოდერს შეუძლია, დიდი სიზუსტით აკონტროლოს სადინარში გაშვებული წყლის ნაკადის სიჩქარე, ხოლო სინათლის, კამერებისა თუ სენსორების დახმარებით დეტალურად აკვირდებიან მცურავი ცხოველისა თუ რობოტის წყალქვეშა მოძრაობებსა და იმ ენერგიას, რომელსაც ისინი მოძრაობისას გამოყოფენ.

ჩემ თვალწინ ლოდერმა წყალში ჩაუშვა „სარწეველა“ და მასზე მიმაგრებული პლასტმასის კუდიც მყისიერად ამოძრავდა, თითქოს ალიგატორს ბაძავდა ცურვისას. ლოდერის კომპიუტერი თითოეულ ამ მოძრაობას იწერდა. შედეგად, „სარწეველამ“ გამოავლინა, თუ რამდენად ეფექტურ ბიძგს ქმნიდა გამოყოფილი ენერგია წყალში სამოძრაოდ.

Spinosaurus aegyptiacus ნიჩბისებური კუდის დახმარებით დაცურავს წყალში. ახალი მიგნებები გვაფიქრებინებს, რომ ეს გიგანტი დინოზავრი უამრავ დროს ატარებდა წყალქვეშ და, შესაძლოა, თანამედროვე ნიანგივით მანევრირებდა მდინარეებში.

პირსისა და ლოდერის კვლევის შედეგები უჩვენებს, რომ Spinosaurus-ი რვაჯერ ძლიერ ბიძგს გამოიმუშავებს კუდით, ვიდრე თეროპოდები (Coelophysis, Allosaurus), რომლებიც არ მიეკუთვნებიან სპინოზავრიდების ოჯახს. ახალი მიგნებები გვაფიქრებინებს, რომ ეს გიგანტი დინოზავრი უამრავ დროს ატარებდა წყალქვეშ და, შესაძლოა, თანამედროვე ნიანგივით მანევრირებდა მდინარეებში, მხოლოდ ერთი განსხვავებით: Spinosaurus-ი ბევრად უფრო დიდ ტერიტორიებს ფარავდა.

მიღებული სურათის საფუძველზე Spinosaurus-ი გამოეყო წყლისმოყვარულ სხვა დინოზავრებს, რომლებიც 2014 წლიდან აღწერეს, იმ სახეობების ჩათვლით, ბატებსა და კუებს რომ წააგავდნენ ცხოვრების ნირით. რაც უფრო მეტს ლაპარაკობს ლოდერი ამ 16-მეტრიანი მტაცებლის ნიჩაბივით კუდზე, მით მეტად უფართოვდება თვალები ასეთი უპრეცედენტო აღმოჩენით. დაუჯრებელიაო, – ამბობს იგი.

კვლევებით დადასტურდა, რომ სპინოზავრის კუდი თითქმის რვაჯერ უფრო დიდი ძალით უბიძგებდა მას წინ, ვიდრე სხვა თეროპოდებს თავიანთი კუდები. ეს დინოზავრს საშუალებას აძლევდა დინების საწინააღმდეგო მხარეს ეცურა და სწრაფი მანევრირებით ენადირა.

პირსისა და ლოდერის განცხადებით, სამომავლო ექსპერიმენტებში შესაძლოა გამოიყენონ კუდის 3D მოდელი ან Spinosaurus-ის სულაც მთელი სხეულის მოდელი, რაც უფრო ნათლად დაგვანახებდა, თუ როგორ მოქმედებდა მის ცურვით უნარზე 2 მეტრამდე სიმაღლის აფრისებრი ზურგის ფარფლები. თუმცა, ამ ოცნების ასახდენად იბრაჰიმს დასჭირდება ძვლების თითოეული ნატეხის შეგროვება და სწორედ ამიტომ დაბრუნდა 2019 წლის ზაფხულში მისი გუნდი უდაბნოში.

უკანასკნელ ექსპედიციაში ისეთი ტიპის ძვლებიც ვიპოვეთ, რომელთა დახმარებითაც Spinosaurus-ს კიდევ ერთ საცურაო „მექანიზმს“ შეუმოწმებენ – შესაძლოა მას აპკიანი უკანა კიდურები ჰქონდა. ამ განამარხებული ნიმუშებით მკვლევრებს უკვე შეეძლებათ დინოზავრის მთელი ფეხის „აწყობა“ და შემოწმება, თუ რამდენად ფართოდ შლიდა ის თითებს.

იბრაჰიმის საბედნიეროდ, მათ მიერ აღმოჩენილი ყველა ნიმუში მშობლიურ მაროკოში რჩება, კოლექცია სულ უფრო იზრდება ჰასან II-ის სახელობის უნივერსიტეტის ლაბორატორიაში (კასაბლანკა) და მას ზედამხედველობს პალეონტოლოგი ზუჰრი. გაჩნდა იმედი, რომ ეს ძვლები და მათი შემსწავლელი მეცნიერები საფუძველს ჩაუყრიან ბუნებისმეტყველების ისტორიის პირველ ეროვნულ მუზეუმს მაროკოში – და ადამიანებს შთააგონებენ მთელ ჩრდილოეთ აფრიკაში, იოცნებონ იმ დაკარგულ სამყაროებზე, რომლებიც მათ ფეხქვეშ გაუჩინარდა.

„მინდა, რომ სახლი ავაშენო Spinosaurus-ისთვის, – ამბობს იბრაჰიმი, – რომ ის იქცეს აფრიკული პალეონტოლოგიის სიმბოლოდ“.

პაოლო ვერძონე Agence VU-ს წევრი და World Press Photo-ს სამგზის ლაურეატია. მისი ფოტოსესია ბიბლიის უძველესი ხელნაწერების შესახებ 2018 წლის დეკემბრის ნომერში გამოქვეყნდა ჩვენს ჟურნალში. მაიკლ გრეშკო არის National Geographic Magazine-ის სამეცნიერო სტატიების ავტორი.